Połączenie cementów samoadhezyjnych z zębiną za pomocą samotrawiących systemów wiążących

Grzegorz Sokołowski a,*, Małgorzata I. Szynkowska b, Dorota Sokołowska a, Barbara Łapińska a, Monika Domarecka a, Jerzy Sokołowski a a Uniwersytet Medyczny w Łodzi; b Politechnika Łódzka Bonding of self-adhesive cements to dentin with self-etching adhesive systems Połączenie cementów samoadhezyjnych z zębiną za pomocą samotrawiących systemów wiążących DOI: dx.medra.org/10.12916/przemchem.2014.1607 Dentin samples were covered with self-adhesive cements and studied for surface morphol. by scanning electron microscopy and for distribution of Ca, P, C, O and Mg by electron diffraction spectroscopy. Analogical dentin samples were preliminarily covered with self-etching adhesives, then with the cements and studied for shearing strength after curing. Use of the self-etching resulted in creasing the shearing strength of the bonds. Przedstawiono wyniki doświadczalnych badań możliwości uzyskania lepszego jakościowo połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną po zastosowaniu samotrawiących systemów wiążących. Systemy samotrawiące powodowały zmiany struktury i składu chemicznego powierzchni zębiny, zwiększały też istotnie, choć w różnym stopniu, wytrzymałość połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną. Współcześnie w stomatologii przy rekonstrukcji utraconych twardych tkanek zębów coraz częściej wykorzystuje się uzupełnienia protetyczne cementowane adhezyjnie 1). O sukcesie klinicznym tych rekonstrukcji decydują głównie dobre właściwości materiałów odtwórczych oraz zastosowane materiały łączące i procedury adhezyjnego łączenia uzupełnień z twardymi tkankami zębów 2). Nieliczne niepowodzenia kliniczne związane są głównie z materiałem łączącym użytym do osadzania uzupełnień, jego niedostateczną adaptacją do ich powierzchni i w konsekwencji utratą adhezyjnego połączenia z twardymi tkankami zębów 3, 4). Rutynowo przy osadzaniu uzupełnień protetycznych wykorzystuje się technikę trawienia kwasem (total etch) w połączeniu z systemami wiążącymi 4. lub 5. generacji. Wieloetapowość procedur klinicznych techniki total etch, ale też i zależność uzyskiwanych wyników od doświadczenia zabiegowego operatora 5) sprawiają, że dąży się do uproszczenia procedur cementowania adhezyjnego. Proponuje się m.in. użycie do osadzania uzupełnień cementów samoadhezyjnych lub samotrawiących, które w ostatnich latach po wprowadzeniu na rynek szybko zyskały dużą popularność 6). Cementy samoadhezyjne są nową generacją materiałów łączących, których właściwości fizyczne są zbliżone do właściwości cementów żywicznych 7), jednak wytrzymałość ich połączenia ze szkliwem i zębiną ustępuje tej, jaką uzyskuje się po zastosowaniu tradycyjnych cementów żywicznych stosowanych wraz z systemami wiążącymi w technice total etch 8). Dla poprawy jakości połączenia cementów samoadhezyjnych i samotrawiących ze szkliwem i zębiną podejmuje się próby wykorzystania systemów wiążących 9 13). Mając na uwadze dużą wytrzymałość połączenia samotrawiących systemów wiążących z zębiną, można oczekiwać też zwiększenia wytrzymałości połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną za pośrednictwem samotrawiących systemów wiążących. Celem badań była ocena wpływu przygotowania powierzchni zębiny za pomocą samotrawiącego systemu wiążącego na strukturę powierzchni i skład chemiczny wierzchniej warstwy zębiny oraz wytrzymałość jej połączenia z cementem samoadhezyjnym. W badaniach wykorzystano mikroskopię elektronową z mikroanalizą rentgenowską SEM-EDS oraz uniwersalne urządzenie do badań wytrzymałościowych. Część doświadczalna Materiały Stosowano cementy samoadhezyjne Smart Cem 2 i RelyX U200 oraz systemy wiążące Xeno 5 (Dentsply) i Adper Easy One (3M-ESPE). W badaniach wykorzystano próbki zębiny wycięte z usuniętych ludzkich zębów trzonowych przechowywanych w 10-proc. roztworze formaliny (4-proc. roztwór aldehydu mrówkowego, zbuforowany do ph 6,9). Próbki zębiny o grubości ok. 1,5 mm przeznaczone do badania struktury powierzchni i składu chemicznego wycinano z czę- Lek. dent. Grzegorz SOKOŁOWSKI notkę biograficzną i fotografię Autora wydrukowaliśmy w nr 5/2014, str. 776. * Autor do korespondencji: Zakład Protetyki Stomatologicznej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, ul. Pomorska 251, 92-213 Łódź, tel.: (42) 675-74-50, fax: (42) 675-74-62, e-mail: grzegorz.sokolowski@umed.lodz.pl Małgorzata I. SZYNKOWSKA notkę biograficzną i fotografię Autorki wydrukowaliśmy w nr 5/2014, str. 776. 1607

ści przedsionkowej koron zębów za pomocą precyzyjnej przecinarki Mecatome 180 (Presi, Niemcy) w chłodzeniu wodnym. Płaszczyzna cięcia przebiegała równolegle do powierzchni żującej zębów. Metodyka badań Badania mikroskopowe Fragmenty zębów zamocowano na stolikach mikroskopu i oszlifowano na mokro węglikowymi papierami ściernymi o gradacjach 1200P, 2400P i 4000P, używając polerki metalograficznej Minitech 233 (Presi). Próbki spłukano wodą, osuszono powietrzem i na zębinę zaaplikowano systemy wiążące Xeno 5 (grupa X5-SEM) i Adper Easy One (grupa AEO-SEM). Sposób aplikacji systemów obejmował brushing, aktywną aplikację materiału przez 20 s w 2 naniesionych porcjach, po czym próbki pozostawiano na kolejne 10 s. Na powierzchnię zębiny naniesiono cementy samoadhezyjne Smart Cem 2 (grupa SC2-SEM) i RelyX U200 (grupa RXU200-SEM), a po 120 s usuwano je nakładaczem. Wszystkie próbki umieszczono w acetonie i płukano w płuczce ultradźwiękowej przez 2 min, spłukano w strumieniu wody i osuszono w strumieniu powietrza. Pozostałe próbki stanowiły grupę porównawczą (ZP-SEM). W elektronowym mikroskopie skaningowym Hitach S4700N (Hitachi, Japonia) sprzężonym z mikroanalizatorem rentgenowskim Thermonoran (USA) analizowano strukturę powierzchni tak przygotowanych próbek oraz skład chemiczny ich wierzchniej warstwy. Przeprowadzono również analizę porównawczą uzyskanych widm EDS oraz map rozkładu wybranych pierwiastków w próbkach grup badanych i porównawczej. Badania wytrzymałościowe Próbki zębiny zatapiano w PMMA w pierścieniach z PVC. Podzielono je losowo na grupy badane SC2-X5 i RXU200-AEO oraz porównawcze SC2 i RXU200 (po 10 próbek w każdej grupie) i przechowywano w wodzie. Następnie próbki szlifowano papierami ściernymi (500C) na mokro, płukano wodą i po osuszeniu powietrzem na zębinę nanoszono systemy wiążące Xeno 5 (grupa SC2-X5) i Adper Easy One (grupa RXU200-AEO), w sposób zgodny z opisem przygotowania próbek do badań SEM. Po aplikacji systemów wiążących próbki suszono w delikatnym strumieniu powietrza przez 5 s i aplikowano odpowiednie cementy samoadhezyjne, Smart Cem 2 (grupa SC2-X5) i RelyX U200 (grupa RXU200-AEO), wykorzystując pierścienie silikonowe z kanałem o średnicy 3 mm. System wiążący i cement w próbkach polimeryzowano jednocześnie przy użyciu lampy diodowej Demi/Kerr. W próbkach grup porównawczych (grupy SC2 i RXU200) cementy samoadhezyjne łączono bezpośrednio z zębiną, pomijając etap aplikacji systemu wiążącego. Wytrzymałość połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną badano po 24 h przechowywania próbek w wodzie w temperaturze pokojowej, testem ścinania w urządzeniu do badań wytrzymałościowych Zwick-Roell Z005. Prędkość przesuwu belki poprzecznej wynosiła 2 mm/min. Wartości maksymalnych naprężeń sił ścinających były obliczane i notowane automatycznie przez komputer sprzężony z urządzeniem testującym. Wyniki badań poddano analizie statystycznej. Wyniki badań i dyskusja Analiza obrazów powierzchni próbek w SEM wskazała na różnice w strukturze zębiny w zależności od sposobu przygotowania jej powierzchni. W obrazach powierzchni próbek zębiny grupy porównawczej (rys. 1) obserwowano gładką strukturę powierzchni. W powierzchni widoczne były obszary, odległe od siebie o 5 7 µm, w których występowały nieregularne wąskie szczeliny o długości 3 5 µm, które były pękniętymi czopami rozmazu warstwy mazistej pokrywającej zębinę. Pęknięcia zapewne były spowodowane utratą wody przez czopy rozmazu w próżni w trakcie przygotowania próbek do analizy mikroskopowej. Powierzchnia próbek zębiny po aplikacji cementu samoadhezyjnego była tylko nieco bardziej rozwinięta. Miejscami widoczne były drobne zagłębienia oraz nieregularne obszary o przekątnych od kilku do kilkudziesięciu mikrometrów, w których widoczna była częściowo rozpuszczona warstwa mazista. Chropowatość powierzchni tych obszarów była większa w porównaniu z otaczającą je powierzchnią prawie nie naruszonej warstwy mazistej. Nie stwierdzono odsłoniętych ujść kanalików zębinowych (rys. 2). Obrazy powierzchni próbek po aplikacji systemów wiążących pokazały gładką strukturę z całkowicie usuniętą warstwą mazistą i odsłoniętymi ujściami kanalików zębinowych. Kanaliki zębinowe we wszystkich próbkach były otwarte z całkowicie usuniętymi czopami rozmazu (rys. 3). Analiza widm EDS próbek zębiny grupy porównawczej szlifowanej węglikowym papierem ściernym (grupa ZP-SEM) (rys. 4) oraz próbek grup badanych po aplikacji cementów samoadhezyjnych (grupy SC2-SEM, RXU200-SEM) i systemów wiążących (grupy X5-SEM, AEO-SEM) wykazała istotne różnice w składzie chemicznym próbek poszczególnych grup. Skład pierwiastkowy próbek zębiny szlifowanej i próbek po aplikacji cementów samoadhezyjnych był zbliżony (rys. 4 i 5), w wierzchniej warstwie zębiny dominowały wapń i fosfor przy proporcjonalnie wielokrotnie mniejszej zawartości węgla i magnezu, o czym świadczyły liczby zliczeń poszczególnych pierwiastków w widmach EDS. W próbkach po aplikacji systemów wiążących Fig. 1. SEM micrograph of dentin surface polished with abrasive paper 4000P (magnification 2000 ) Rys. 1. Obraz SEM powierzchni zębiny szlifowanej papierem ściernym 4000P (powiększenie 2000 ) Lek. dent. Dorota SOKOŁOWSKA w roku 2007 ukończyła studia na Wydziale Lekarsko- -Dentystycznym Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Jest uczestnikiem studiów doktoranckich w Zakładzie Chirurgii Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Specjalność stomatologia. Dr n. med. Barbara ŁAPIŃSKA w roku 2004 ukończyła studia na Wydziale Lekarsko- -Dentystycznym Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Jest asystentem w Zakładzie Stomatologii Ogólnej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Specjalność protetyka stomatologiczna. 1608

Fig. 2. SEM micrograph of dentin surface treated with RelyXU200 self-adhesive resin cement for 120 s (magnification 2000 ) Rys. 2. Obraz SEM powierzchni zębiny po 120 s aplikacji cementu samoadhezyjnego RelyXU200 (powiększenie 2000 ) Fig. 3. SEM micrograph of dentin surface treated with Xeno 5 self-etching adhesive system for 30 s (magnification 2000 ) Rys. 3. Obraz SEM powierzchni zębiny po 30 s aplikacji samotrawiącego systemu wiążącego Xeno 5 (powiększenie 2000 ) Monika DOMARECKA notkę biograficzną i fotografię Autorki wydrukowaliśmy w nr 5/2014, str. 775. Prof. dr hab. n. med. Jerzy SOKOŁOWSKI notkę biograficzną i fotografię Autora wydrukowaliśmy w nr 5/2014, str. 777. (grupy X5-SEM, AEO-SEM) stwierdzono, w porównaniu z Ca i P, znacznie większą zawartość C niż w grupach ZP-SEM, SC2-SEM i RXU200-SEM, przy zachowanych proporcjach Ca, P, O i Mg (rys. 6). Mapy rozkładu wybranych pierwiastków w powierzchniowej warstwie wszystkich próbek zębiny wskazywały na równomierne rozłożenie pierwiastków Ca, P, O, Mg i C. Analiza porównawcza map rozkładu pierwiastków wykazała, że po aplikacji systemów wiążących (grupy X5-SEM, AEO-SEM) dochodziło do zubożenia powierzchniowej warstwy zębiny w O i Mg przy zwiększonej zawartości C. Wyniki te wraz z wynikami analizy widm EDS wskazywały na częściową demineralizację wierzchniej warstwy zębiny i zwiększenie zawartości kolagenu, którego składnikiem był węgiel. Organiczne składniki zębiny w postaci gąbki kolagenowej, zbudowanej głównie z kolagenu typu I, były otoczone przez hydroksyloapatyt o sumarycznym wzorze chemicznym Ca 10 (PO 4 ) 6 (OH) 2. Wytrzymałości na ścinanie połączenia zębiny bezpośrednio z cementami samoadhezyjnymi i za pośrednictwem samotrawiących systemów wiążących oraz wyniki obliczeń statystycznych obejmujących miary przeciętne (średnią i medianę) oraz miary zróżnicowania (odchylenie standardowe i współczynnik zmienności) zestawiono w tabeli 1. Ponieważ rozkłady wytrzymałości w niektórych grupach odbiegały istotnie od rozkładu normalnego, a wariancje w porównywanych grupach różniły się istotnie, do porównań zastosowano nieparametryczny test Manna i Whitneya. Średnie wartości wytrzymałości połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną za pomocą systemów samotrawiących (grupy SC-X5 i RXU200-AEO) wahały się w zakresie 5,51 9,02 MPa i były istotnie większe niż wartości wytrzymałości uzyskane w odpowiednich grupach porównawczych (grupy SC i RXU200), w których cementy łączono bezpośrednio z zębiną (1,58 2,18 MPa) (dla p < 0,001) (tabela 2). Nie stwierdzono statystycznie istotnej różnicy wytrzymałości w przypadku grup SC i RXU200 (p > 0,05), choć znacznie mniejszą wytrzymałość połączenia uzyskano w grupie SC. Natomiast wytrzymałość połączenia cementu RelyXU200 za pomocą systemu wiążącego Adper Easy One (grupa RXU200-AEO) okazała się istotnie statystycznie większa w porównaniu z wytrzymałością uzyskaną w grupie SC-X5, w której cement Smart Cem 2 łączono z zębiną za pomocą systemu wiążącego Xeno 5 (tabela 2) (p < 0,01). Wyniki badań własnych wskazywały na stosunkowo małą wytrzymałość połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną (1,59 2,18 MPa), co było zgodne z wynikami prac innych autorów 13 18). Tylko nieliczne doniesienia dowodzą braku istotnych różnic pomiędzy wytrzymałością połączenia z zębiną cementów żywicznych, samoadhezyjnych i samotrawiących 19). Różnice w wytrzymałości połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną wynikają zapewne z odmiennych warunków badania, ale także z różnic w składzie i właściwościach mocujących poszczególnych cementów 14 16). Mała wytrzymałość połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną pociągnęła za sobą badania zmierzające do poprawy jakości połączenia. Po trawieniu zębiny kwasem poliakrylowym uzyskano wzrost wytrzymałości połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną 20, 21). Trawienie zębiny kwasem ortofosforowym powodowało na ogół niekorzystne efekty 22, 23), ale w połączeniu z systemami wiążącymi 5. generacji uzyskano istotny wzrost wytrzymałości połączenia cementów samoadhezyjnych i samotrawiących z zębiną 14). Technika total etch obarczona jest jednak ryzykiem wystąpienia nadwrażliwości pozabiegowej, związanej głównie z błędami proceduralnymi operatora, ale też z ograniczeniem grubości warstwy systemu wiążącego i zapadnięciem włókien kolagenowych uciskanych w trakcie adhezyjnego cementowania. Dlatego podejmowane są próby zastosowania systemów samotrawiących przy cementowaniu adhezyjnym z wykorzystaniem cementów żywicznych oraz cementów samoadhezyjnych. W badaniach własnych uzyskano istotnie większe wartości wytrzymałości połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną po wcześniejszej aplikacji samotrawiących systemów wiążących. Wyniki własnych badań są zgodne z rezultatami pracy Pisani-Proença i współpr. 12), którzy dowiedli istotnego wzrostu wytrzymałości połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną po aplikacji systemu samotrawiącego SE Bond. System wiążący użyty w tych badaniach w różnym stopniu wpływał na połączenie z zębiną cementów Maxcem, Multilink Sprint i RelyX Unicem. W innych badaniach, wykorzystując różne systemy samotrawiące, autorzy uzyskali istotny wzrost wytrzymałości połączenia z zębiną także cementów samotrawiących, takich jak Panavia F i Link Max 10, 11, 13), podczas gdy nie odnotowali znaczących różnic dla Bistite II i cementu samoadhezyjnego ReluX Unicem 12). W badaniach wykazano, że cementy samoadhezyjne Smart Cem 2 i RelyXU200 w ciągu 120 s tylko częściowo rozpuszczały warstwę mazistą, nie były więc w stanie odsłonić matrycy kolagenowej w powierzchniowej warstwie zębiny oraz kanalików zębinowych i wytworzyć warstwy hybrydowej. W tym też należy upatrywać małej wytrzymałości połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną. Bezsporne jest, że przy braku możliwości wytworzenia warstwy hybrydowej podstawą połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną było wiązanie chemiczne utworzone pomiędzy kwasowymi grupami kwaśnych monomerów, zawartych w cementach samoadhezyjnych, a wapniem hydroksyloapatytów zębiny 24 26). Wyniki prac Al-Assaf i współpr. 27) oraz Monticelli i współpr. 28) także wskazują na ograniczone efekty demineralizacyjne powierzchniowych warstw zębiny po aplikacji cementów samoadhezyjnych. Potwierdzeniem wyników badań własnych są także wyniki mikroskopowych badań prowadzonych przez innych autorów wskazujące na adhezyjny charakter połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną przy braku typowej warstwy hybrydowej 8, 28, 29). Hybrydyzacja dotyczyła tylko nielicznych próbek, a tworząca 1609

Fig. 4. EDS spectrum and maps of distribution of selected elements on the dentin surface polished with abrasive paper 4000P Rys. 4. Widmo EDS oraz mapy rozkładu wybranych pierwiastków na powierzchni zębiny szlifowanej papierem ściernym 4000P Fig. 5. EDS spectrum and maps of distribution of selected elements on the dentin surface treated with RelyXU200 self-adhesive resin cement for 120 s Rys. 5. Widmo EDS oraz mapy rozkładu wybranych pierwiastków na powierzchni zębiny po 120 s aplikacji cementu samoadhezyjnego RelyXU200 się warstwa hybrydowa była bardzo cienka, o grubości bliskiej zeru, w przeciwieństwie do istotnie większej grubości warstwy hybrydowej tworzonej przez cementy żywiczne 28, 29) lub cementy samotrawiące 8). We własnych badaniach mikroskopowych (SEM) po aplikacji samotrawiących systemów wiążących wykazano całkowite usunięcie warstwy mazistej z jednoczesnym rozpuszczeniem czopów rozmazu, zamykających ujścia kanalików zębinowych. W badaniach SEM-EDS zarówno analiza widm EDS, jak i map rozkładu C i Mg wykazała też zubożenie powierzchniowej warstwy zębiny w hydroksyapatyty, przy jednoczesnym wzroście zawartości C i O, składników kolagenu tworzącego organiczny zrąb, z którym połączone są składniki mineralne. Wzrost wytrzymałości połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną za pośrednictwem użytych systemów wiążących był w badaniach własnych bezsprzecznie związany ze zmianą charakteru tworzącego się połączenia. Takahashi i współpr. 11) oraz Pisani-Proença i współpr. 12) po zastosowaniu samotrawiących systemów wiążących wykazali w badaniach mikroskopowych 1610

Fig. 6. EDS spectrum and maps of distribution of selected elements on the dentin surface treated with Xeno 5 self-etching adhesive system for 30 s Rys. 6. Widmo EDS oraz mapy rozkładu wybranych pierwiastków na powierzchni zębiny po 30 s aplikacji samotrawiącego systemu wiążącego Xeno 5 Table 1. Mean shear bond strength values and dispersion parameters obtained for tested groups, MPa Tabela 1. Wartości przeciętne i parametry rozrzutu uzyskane dla badanych grup w badaniach wytrzymałościowych, MPa Grupa Minimalna Maksymalna Średnia Mediana SD v, % SC 0,94 2,36 1,58 1,48 0,44 27,8 SC-X5 3,42 10,02 5,51 4,61 2,12 38,4 RXU200 0,82 3,86 2,18 1,82 1,07 49,0 RXU200-AEO 4,79 11,8 9,02 10,10 2,72 30,1 Table 2. Comparison of bond strength values between experimental and control groups Tabela 2. Porównanie wytrzymałości połączeń uzyskanych w grupach badanych i porównawczych Porównywane grupy Wartość testu Istotność p SC z SC-X5 3,742 <0,001 RXU200 z RXU200-AEO 3,742 <0,001 SC z RXU200 1,134 >0,05 SC-X5 z RXU200-AEO 2,759 <0,01 tworzenie się warstwy hybrydowej i obecność wypustek żywicy w kanalikach zębinowych, a w badaniach wytrzymałościowych także zmianę charakteru uszkodzenia połączenia z adhezyjnego na mieszany. Systemy samotrawiące modyfikują bowiem nie tylko warstwę mazistą, ale także powierzchniową warstwę zębiny i czopy rozmazu w kanalikach zębinowych 30). Tworzą więc warstwę hybrydową, o grubości 0,5 4 µm, która decyduje o istotnie większej wytrzymałości wytworzonego połączenia 30, 31). Systemy samotrawiące, tak jak i cementy samoadhezyjne, zawierają w swoim składzie kwaśne monomery, jednak przy grubszej warstwie hybrydowej prawdopodobieństwo wiązania wapnia hydroksyloapatytów wzrasta na odsłoniętych i częściowo tylko zdemineralizowanych włóknach kolagenu. Zastosowanie systemów samotrawiących zawierających także monomery dwufunkcyjne (np. hydroksyetylometakrylan HEMA) pozwala na wytworzenie chemicznego połączenia żywicy także z włóknami kolagenu w zdemineralizowanej powierzchniowej warstwie zębiny 32). Podsumowanie Cementy samoadhezyjne tylko częściowo rozpuszczają warstwę mazistą i nie powodują zmian składu chemicznego powierzchniowej warstwy zębiny. Samotrawiące systemy wiążące, w przeciwieństwie do cementów samoadhezyjnych, rozpuszczają w pełni warstwę mazistą i czopy rozmazu, odsłaniając ujścia kanalików zębinowych. Powodują też demineralizację powierzchniowej warstwy zębiny strukturalnej i zwiększają istotnie wytrzymałość połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną. Uzyskany w badaniach istotny wzrost wytrzymałości połączenia cementów samoadhezyjnych z zębiną po zastosowaniu samotrawiących systemów wiążących jest korzystny z klinicznego punktu widzenia, pozwala bowiem na uzyskanie połączenia o większej wytrzymałości, a tym samym lepszej jakości i trwałości. Praca finansowana z budżetu UM w Łodzi w ramach Grantu młodych pracowników nauki nr 502-03/2-148-03/502-24-004. Otrzymano: 07-07-2014 LITERATURA 1. P. Witek, Porad. Stomatol. 2002, 11, 10. 2. M.B. Blatz, A. Sadan, M. Kern, J. Prosthet. Dent. 2003, 89, 268. 3. H. Dumfahrt, H. Schäffer, Int. J. Prosthodont. 2000, 13, 9. 4. U.S. Beier, I. Kapferer, H. Dumfahrt, Int. J. Prosthodont. 2012, 25, 70. 5. K.J. Soderholm, M. Guelmann, E. Bimstein, J. Adhes. Dent. 2005, 7, 57. 6. F.J. Burke, R.J. Crisp, B. Richter, Int. Dent. J. 2006, 56, 142. 7. A. Piwowarczyk, H.-C. Lauer, Oper. Dent. 2003, 28, 535. 8. J. De Munck, M. Vargas, K. Van Landuyt, K. Hikita, P. Lambrechts, B. Van Meerbeek, Dent. Mat. 2004, 20, 963. 9. C. Chen, F. He, M.F. Burrow, H. Xie, Y. Zhu, F. Zhang, J. Med. Biol. Eng. 2011, 31, 73. 10. E. Cal, L.S. Turkun, M. Turkun, M. Toman, S. Toksavul, J. Dent. 2006, 34, 372. 11. R. Takahashi, T. Nikaido, M. Ariyoshi, S. Kitayama, A. Sadr, R.M. Foxton, J. Tagami, Dent. Mater. 2010, 29, 615. 12. J. Pisani-Proença, M.C.G. Erhardt, R. Amaral, L.F. Valandro, M.A. Bottino, R. Del Castillo-Salmerón, J. Prosthet. Dent. 2011, 105, 227. 13. R.G. Viotti, A. Kasaz, C.E. Pena, R.S. Alexandre, C.A. Arrais, A.F. Reis, J. Prosthet. Dent. 2009, 102, 306. 14. M. Sarr, A. Mine, J. De Munck, M.V. Cardoso, A.W. Kane, J. Vreven, B. Van Meerbeek, K.L. Van Landuyt, Clin. Oral Invest. 2010, 14, 569. 15. A. Cantoro, C. Goracci, A. Vichi, A. Mazzoni, G.M. Fadda, M. Ferrari, Dent. Mater. 2011, 27, e197. 16. A.K. Lührs, S. Guhr, H. Günay, W. Geurtsen, Clin. Oral Invest. 2010, 14, 193. 17. B. Yang, K. Ludwig, R. Adelung, M. Kern, Dent. Mater. 2006, 22, 45. 18. M. Özcan, A. Mese, Clin. Oral Invest. 2012, 16, 1081. 19. C.S. Mota, F.F. Demarco, G.B. Camacho, J.M. Powers, J. Adhes. Dent. 2003, 5, 63. 20. S. Pavan, P.H. dos Santos, S. Berger, A.K. Bedran-Russo, J. Prosthet. Dent. 2010, 104, 258. 21. D. Tonial, P.C. Ghiggi, A.A. Lise, L.H. Burnett Jr., H.M. Oshima, A.M. Spohr, Stomatologija 2010, 12, 73. 22. K. Hikita, B. Van Meerbeek, J. De Munck, T. Ikeda, K. Van Landuyt, T. Maida, P. Lambrechts, M. Peumans, Dent. Mater. 2007, 23, 71. 23. L.T. Prieto, C.T.P. Araújo, M.M.C. Humel, E.J. Souza Jr., C.T. dos Santos Dias, L.A.M.S. Paulillo, Braz. J. Oral Sci. 2010, 9, 455. 24. Y. Catel, M. Degrange, L. Le Pluart, P.J. Madec, T.N. Pham, L. Picton, J. Polym. Sci., A: Polym. Chem. 2008, 46, 7074. 25. H.U.B. Gerth, T. Dammaschke, H. Zuchner, E. Schafer, Dent. Mater. 2006, 22, 934. 26. Y. Yoshida, B. Van Meerbeek, Y. Nakayama, J. Snauwaert, L. Hellemans, P. Lambrechts, G. Vanherle, K. Wakasa, J. Dent. Res. 2000, 79, 709. 27. K. Al-Assaf, M. Chakmakchi, G. Palaghias, A. Karanika-Kouma, G. Eliades, Dent. Mater. 2007, 23, 829. 28. F. Monticelli, R. Osorio, C. Mazzitelli, M. Ferrari, M. Toledano, J. Dent. Res. 2008, 87, 974. 29. K. Bitter, S. Paris, C. Pfuertner, K. Neumann, A.M. Kielbassa, Eur. J. Oral Sci. 2009, 117, 326. 30. B. Van Meerbeek, K. Yoshihara, Y. Yoshida, A. Mine, J. De Munck, K.L. Van Landuyt, Dent. Mater. 2011, 27, 17. 31. F.R. Tay, R. Carvalho, H. Sano, D.H. Pashley, J. Adhes. Dent. 2000, 2, 99. 32. C.L. Van Landuyt, J. Snauwaert, J. De Munck, M. Peumans, Y. Yoshida, A. Poitevin, E. Coutinho, K. Suzuki, P. Lambrechts, B. Van Meerbeek, Biomaterials 2007, 28, 3757. 1611