1. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej

1. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 maja 1994 r. (Dz.U. Nr 73, poz. 323) Tekst jednolity z dnia 16 grudnia 2014 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 43) Rozdział 1. Przepisy ogólne Art. 1. [Kościół Ewangelicko-Augsburski] 1. Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej, zwany dalej Kościołem, uznający jako jedyną zasadę i normę wiary i życia wszystkie księgi kanoniczne Pisma Świętego, a także wszystkie księgi symboliczne Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego, korzysta z pełnej wolności wyznawania swojej wiary oraz wykonywania swojego kultu religijnego. 2. Kościół rządzi się w swoich sprawach wewnętrznych przepisami Zasadniczego Prawa Wewnętrznego, uchwalanego przez Synod Kościoła. Kabza/Pracki/Sobczyk 3

Art. 1 A. Komentarz Spis treści Nb 1. Definicja teologiczna Kościoła.................. 1 2. Zakres przedmiotowy......................... 2 3. Wolność wyznania........................... 3 4. Odesłanie do ZPW.......................... 4 5. Pojęcie spraw wewnętrznych Kościoła............ 5 6. Wyliczenie spraw wewnętrznych Kościoła.......... 6 7. Pojęcie ZPW............................... 7 8. Odesłanie................................. 8 9. Źródła prawa państwowego.................... 9 10. Akty prawa wewnętrznego. Prawo wewnętrzne Kościoła 10 11. Orzecznictwo.............................. 11 12. Statuty innych osób prawnych.................. 12 13. Akty prywatne............................. 13 14. Kościół................................... 14 15. Prawo publiczne i prywatne.................... 15 16. Rola prawa wewnętrznego Kościoła.............. 16 17. Status prawa wewnętrznego.................... 17 18. Specyficzny status niektórych norm prawa wewnętrznego 18 19. Ocena praktyczna........................... 19 20. Swoboda stanowienia......................... 20 21. Prymat prawa państwowego.................... 21 22. Odesłanie................................. 22 1 1. Definicja teologiczna Kościoła. W rozumieniu teologicznym Kościół został powołany do istnienia za sprawą Ducha Świętego. Według doktryny luterańskiej jest on tylko jeden i trwać będzie po wszystkie czasy. Jego widzialny charakter manifestuje się przez: zgromadzenie świętych i szczerze wierzących ludzi (art. VIII CA) oraz sprawowany kult. A w szczególności poprzez: głoszenie Ewangelii zgodnie z nauką o usprawiedliwieniu z łaski przez wiarę oraz sprawowanie sakramentów zgodnie z nakazem Chrystusa (art. V, VII, VIII CA). W teologii Marcina Lutra, Kościół jest wspólnotą wszystkich ochrzczonych. Kościół Ewangelicko-Augsburski jest integralną częścią luterańskiej wspólnoty eklezjalnej, której reprezentantem jest Światowa Federacja Luterańska. Podstawę jego doktryny, jako norma normans stanowią księgi kanoniczne Pisma Świętego (kanonu palestyńskiego), które należy odróżnić od 4 Kabza/Pracki/Sobczyk

1. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła... Art. 1 ksiąg deuterokanonicznych (kanonu aleksandryjskiego), a ponadto wymieniane w przepisie księgi wyznaniowe tj. Mały i Duży Katechizm, Wyznanie Augsburskie, Obrona wyznania augsburskiego, Artykuły szmalkaldzkie, Traktat o władzy i prymacie papieża oraz Formuła zgody, które są norma normata dla życia i wiary Kościoła (Księgi wyznaniowe kościoła luterańskiego, Bielsko-Biała 1999). 2. Zakres przedmiotowy. Chociaż omawiany przepis w ust. 1 2 wskazuje na zasady i normy wiary Kościoła to z punktu widzenia prawnego należy traktować go tylko jako niemające charakteru wiążącego odesłanie do jego doktryny religijnej. Omawiana ustawa w swojej istocie regulować powinna bowiem relacje na linii Państwo Polskie Kościół Ewangelicko-Augsburski. Wszelkie wypowiedzi ustawodawcy zwykłego określające cechy Kościoła, zasady i normy jego wiary, nie mogą zostać uznane za obowiązujące Kościół. Godziłoby to bowiem w art. 25 ust. 3 Konstytucji RP wyrażający zasadę autonomii i niezależności państwa oraz kościołów i związków wyznaniowych. Zgodnie z tym przepisem, stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. 3. Wolność wyznania. Oprócz odesłania do zasad i norm wiary 3 Kościoła ust. 1 komentowanego przepisu potwierdza także gwarantowaną przez Konstytucję RP wolność wyznawania przez Kościół swojej wiary oraz wykonywania kultu religijnego. Szczegółowa treść tego prawa jest rozwijana i doprecyzowywana w kolejnych artykułach KościółE-AU oraz w SumWyznU. 4. Odesłanie do ZPW. Ustęp 2 komentowanego artykułu 4 wskazuje, iż sprawy wewnętrzne kościoła są regulowane przepisami ZPW, stanowionymi przez Synod Kościoła. Norma ta, wynikająca z powołanej wyżej zasady autonomii kościołów i związków wyznaniowych, powinna być odczytywana jako jej konkretyzacja, wyrażająca zasadę autonomii porządku prawnego Kościoła. Przepis potwierdza, iż państwo uznaje prawo Kościoła do regulowania swoich spraw wewnętrznych przepisami przez niego stanowionymi Kabza/Pracki/Sobczyk 5

Art. 1 A. Komentarz oraz respektuje te przepisy. Kościół może stanowić swoje prawo wewnętrzne oraz zmieniać je. Państwo z kolei nie ma mocy do poprawiania tego prawa, jak również jego stosowanie, co do zasady, nie jest przedmiotem kontroli sądowej (zob. jednak uwagi poniżej). Z drugiej jednak strony prawo wewnętrzne Kościoła powinno być zgodne z prawem państwowym, a w razie sprzeczności prawa wewnętrznego z prawem państwowym pierwszeństwo ma prawo państwowe, co wynika z SumWyznU. 5 5. Pojęcie spraw wewnętrznych Kościoła nie zostało zdefiniowane w KościółE-AU. Dalsze przepisy KościółE-AU dostarczają jednak pewnych wskazówek interpretacyjnych w tym zakresie, gdyż regulują kolejne zagadnienia związane z istnieniem i funkcjonowaniem Kościoła. Wskazówek takich dostarcza również SumWyznU, a zwłaszcza jej art. 19 ust. 2, określający rodzaje aktywności jakie mogą być podejmowane przez kościoły i związki wyznaniowe w ramach wypełniania funkcji religijnych. 6 6. Wyliczenie spraw wewnętrznych Kościoła. Kierując się tymi wskazaniami można podjąć próbę określenia tego co rozumiemy pod pojęciem spraw wewnętrznych Kościoła. Do spraw tych będą należały w szczególności: 1) określenie doktryny religijnej, dogmatów, zasad wiary i liturgii; 2) ustanawianie, kształcenie i zatrudnianie duchownych; 3) udzielanie posług religijnych; 4) wyznawanie doktryny religijnej, w tym organizowanie i sprawowanie kultu publicznego, organizowanie obrzędów i zgromadzeń religijnych; 5) szerzenie doktryny religijnej, m.in. poprzez prowadzenie szkół, nauczanie religii i głoszenie religii za pomocą prasy, książek i innych druków oraz filmów i środków audiowizualnych; 6) wykonywanie władzy duchownej; 7) kształtowanie swoich struktur organizacyjnych; 8) obsada stanowisk kościelnych; 9) tworzenie organizacji wspierających działalność Kościoła m.in. działających na rzecz formacji religijnej i kultu publicznego; 6 Kabza/Pracki/Sobczyk

1. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła... Art. 1 10) posiadanie i prowadzenie cmentarzy; 11) wytwarzanie i nabywanie przedmiotów i artykułów potrzebnych do celów kultu i praktyk religijnych oraz korzystanie z nich; 12) przynależność do międzynarodowych organizacji wyznaniowych i międzywyznaniowych oraz utrzymywanie kontaktów zagranicznych w sprawach związanych z realizacją swoich funkcji; 13) tworzenie i gospodarowanie majątkiem kościelnym, w tym zbieranie składek, nabywanie, posiadanie i zbywanie majątku ruchomego i nieruchomego, oraz zarządzanie nim, realizowanie inwestycji sakralnych i innych inwestycji kościelnych. 7. Pojęcie ZPW. Ustawa nie zawiera także definicji pojęcia 7 ZPW Kościoła, które jest używane w ustawie kilkukrotnie. Ustawa dookreśla je jedynie przez wskazanie, iż jest to akt uchwalany przez Synod Kościoła, który zgodnie z art. 9 pkt 1 KościółE-AU stanowi organ Kościoła. Ustawa w tym zakresie odsyła więc do regulacji wewnątrzkościelnych. W dniu wejścia w życie KościółE-AU, a więc 13.5.1994 r. obowiązywał akt o nazwie Zasadnicze Prawo Wewnętrzne obowiązujący od 1.9.1991 r. Został on zastąpiony nowym ZPW uchwalonym przez Synod Kościoła, które weszło w życie 1.12.1996 r. 8. Odesłanie. Co prawda KościółE-AU mówi, iż Kościół 8 w swoich sprawach wewnętrznych rządzi się przepisami ZPW wymienionego z nazwy jednakże zawężająca interpretacja art. 1 ust. 2 KościółE-AU wskazująca, iż akt ten powinien być traktowany jako jedyna i wyłączna podstawa dla regulowania spraw Kościoła nie wydaje się zasadna. Można natomiast odczytywać ten przepis jako wskazujący, iż ZPW jest naczelnym aktem prawnym w Kościele, a inne uchwalane w Kościele akty powinny czerpać swoją podstawę właśnie z tego dokumentu, a co najmniej być z nim niesprzeczne. Zasadnicze Prawo Wewnętrzne odsyła zresztą w swojej treści do innych aktów szczegółowych, regulujących poszczególne sprawy Kościoła jak regulaminy (RegPar, RegDiec, RZWK), PragSłużb czy PrzepDysc Kościoła. Kabza/Pracki/Sobczyk 7

Art. 1 A. Komentarz 9 9. Źródła prawa państwowego. Artykuł 1 ani dalsze przepisy KościółE-AU nie wypowiadają się na temat tego jaki status posiada prawo wewnętrzne Kościoła, w tym ZPW, z punktu widzenia prawa państwowego, w tym systemu źródeł prawa państwowego. Nie wskazują one w szczególności czy prawo to może być traktowane jako element państwowego porządku prawnego. Zgodnie z art. 87 Konstytucji RP źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia, a na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego. Katalog ten można uzupełnić również o źródła prawa powszechnie obowiązującego wymienione w innych przepisach Konstytucji RP jak: prawo stanowione przez organizację międzynarodową jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy (art. 91 ust. 3 Konstytucji RP), rozporządzenia z mocą ustawy wydawane w czasie stanu wojennego przez Prezydenta Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów (art. 234 Konstytucji RP), układy zbiorowe pracy (art. 59 ust. 2 Konstytucji RP) oraz regulamin Sejmu i Senatu (art. 112 i 124 Konstytucji RP) [zob. M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP, t. II, komentarz do art. 87]. 10 10. Akty prawa wewnętrznego. Prawo wewnętrzne Kościoła nie daje się przyporządkować do wymienionych powyżej kategorii źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Należy się jednak zastanowić czy prawa tego nie da się zaliczyć do katalogu aktów prawa wewnętrznego, o którym mowa w art. 93 Konstytucji RP. Aktami prawa wewnętrznego są akty o charakterze normatywnym, a więc zawierające normy generalne i abstrakcyjne [zob. M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP, t. II, komentarz do art. 93]. Zgodnie z art. 93 ust. 1 Konstytucji RP uprawnione do ich wydawania są organy. Przyjmuje się, iż chodzi w tym wypadku o organy władzy publicznej, a więc każdy podmiot niezależnie od jego przynależności do władzy ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej oraz niezależnie od przynależności do struktury samorządowej lub państwowej o ile został wyposażony w kompetencję do władczego działania (wyr. TK z 4.12.2012 r., U 3/11, Legalis). Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego w pojęciu 8 Kabza/Pracki/Sobczyk

1. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła... Art. 1 «władzy publicznej» mieszczą się (... ) także inne instytucje niż państwowe lub samorządowe, o ile wykonują funkcje władzy publicznej w wyniku powierzenia czy przekazania im tych funkcji przez organ władzy państwowej lub samorządowej. Wykonywanie władzy publicznej dotyczy wszelkich form działalności państwa, samorządu terytorialnego i innych instytucji publicznych, które obejmują bardzo zróżnicowane formy aktywności. Wykonywanie takich funkcji łączy się z reguły, chociaż nie zawsze, z możliwością władczego kształtowania sytuacji jednostki (wyr. TK z 4.12.2001 r., SK 18/00, Legalis). 11. Orzecznictwo. Warto zwrócić uwagę, iż Trybunał Konsty- 11 tucyjny w swoim orzecznictwie wypowiadał się na temat aktów wewnętrznych osób prawnych, których status prawny przypomina prawo wewnętrzne Kościoła. W wyroku z 10.6.2003 r. (SK 37/02, Legalis) Trybunał Konstytucyjny analizował postanowienia statutu spółki i zamieszczonych w nim gwarancji dla pracowników spółki w kontekście art. 9 KP mówiącego m.in., iż postanowienia statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy KP oraz innych ustaw i aktów wykonawczych. Trybunał stwierdził, iż aby akt prawny mógł zostać uznany za źródło prawa, musi spełniać szereg warunków. Musi ustanawiać normy generalne i abstrakcyjne. Jego przestrzeganie powinno być opatrzone sankcjami przymusu państwowego. Jeżeli odpowiedzialność za naruszenie danego aktu ma charakter odpowiedzialności kontraktowej, to czynnik ten stanowi istotny argument za uznaniem danego aktu za czynność prawną prawa cywilnego lub prawa pracy. Trybunał stwierdza dalej, iż jeżeli obowiązywanie danego aktu ustanawiającego normy stanowi przedmiot woli wyrażonej przez adresatów danego aktu, to jest to argument, który przemawia za uznaniem, że dany akt ma charakter umowny i nie jest aktem normatywnym. Istotne znaczenie ma tu fakt, czy podmiot ustanawiający dany akt i jego adresat powiązani są szczególnym stosunkiem prawnym, którego treść obejmuje m.in. prawo do jednostronnego stanowienia norm generalnych i abstrakcyjnych, wiążących strony danego stosunku prawnego. Trybunał zauważa także, że statut może być stanowiony przez podmioty, które tworzą daną korporację, Kabza/Pracki/Sobczyk 9

Art. 1 A. Komentarz albo przez organ, który kieruje daną instytucją bądź przez organ, któremu dana instytucja publiczna podlega. W tym pierwszym przypadku można uznać, że statut stanowi formę samozwiązania się danego podmiotu korporacji wobec zatrudnionych pracowników i nie stanowi źródła prawa. 12 12. Statuty innych osób prawnych. W innym wyroku TK (wyr. z 27.6.2013 r., K 36/12, Legalis) dotyczącym oceny statutu spółdzielni mieszkaniowej Trybunał stwierdził, że: statut spółdzielni mieszkaniowej jest aktem regulującym stosunki między spółdzielnią i jej członkami. Nie jest on źródłem prawa powszechnie obowiązującego, lecz swego rodzaju umową obowiązującą z woli zainteresowanych stron (zob. M. Gersdorf, J. Ignatowicz, Prawo spółdzielcze. Komentarz, Warszawa 1985, s. 26; R. Dziczek, Spółdzielnie mieszkaniowe. Komentarz, Warszawa 2009, s. 47). Jak stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z 3.4.1998 r., sygn. akt III CZP 5/98, «Statut spółdzielni jest czynnością prawną, zbliżoną w swoim charakterze do umowy, regulującą przede wszystkim ustrój spółdzielni oraz prawa i obowiązki jej członków (... ). Przyjmowanie, że spółdzielnia może dokonywać zmian statutu dotyczących uprawnień osób, których członkostwo ustało, prowadziłoby do zanegowania cywilnoprawnego charakteru statutu i przypisania mu cech władczo kształtującego stosunek prawny aktu administracyjnego. Nie ma do tego podstaw». 13 13. Akty prywatne. Na podstawie powyższych wypowiedzi można co najwyżej stwierdzić, iż prawo wewnętrzne Kościoła nie daje się wprost zaszeregować do kategorii aktów prawa wewnętrznego w rozumieniu art. 93 Konstytucji RP, natomiast wykazuje pewne podobieństwo do aktów prywatnych, zbliżonych swoim kształtem do statutów osób prawnych. Nie rozstrzyga to jednak nadal sprawy. 14 14. Kościół. Aby podjąć próbę odpowiedzi na pytanie o status prawa wewnętrznego Kościoła należy przede wszystkim zwrócić uwagę na złożoność samego Kościoła oraz stosunków panujących w jego ramach. Zgodnie z 56 ZPW Kościół stanowi jedność duchowo-organizacyjną, o której stanowi zgodność w nauce 10 Kabza/Pracki/Sobczyk

1. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła... Art. 1 Ewangelii i sprawowaniu Sakramentów. Należy do niego ogół chrześcijan wyznania ewangelicko-augsburskiego (luterańskiego) zorganizowanych w Parafiach, Diecezjach na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej oraz wyznawcy Kościoła zamieszkujący poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej otoczeni przez Kościół opieką duszpasterską i organizacyjną. Zgodnie z powyższym, Kościół w swoim podstawowym rozumieniu jest wspólnotą wiernych złączonych wyznawaną wiarą. Wśród członków Kościoła można wyróżnić świeckich oraz duchownych, którzy pełnią w Kościele szczególne funkcje. Niezależnie od powyższego na Kościół należy patrzeć również jak na organizację ludzką, która w celu sprawnego wykonywania swoich funkcji wykształciła pewne struktury. W Kościele można więc wyróżnić poszczególne jednostki organizacyjne oraz organy, wykonujące przypisane im kompetencje. Na powyższe nakładają się również wymogi obrotu prawnego, z powodu których Kościół jako całość oraz jego wybrane jednostki organizacyjne zostały zaliczone do grona podmiotów prawa. Co jest konsekwencją powyższego, wewnątrz Kościoła napotkamy wielość stosunków różnego rodzaju. I tak będą to w szczególności relacje pomiędzy poszczególnymi członkami Kościoła, pomiędzy wiernymi a Kościołem jako wspólnotą, pomiędzy świeckimi a duchownymi, pomiędzy Kościołem instytucjonalnym a jednostkami organizacyjnymi Kościoła, pomiędzy poszczególnymi jednostkami organizacyjnymi Kościoła, pomiędzy organami Kościoła i jego jednostek organizacyjnych, pomiędzy wiernymi a organami Kościoła i jego jednostek organizacyjnych, czy w końcu pomiędzy Kościołem jako podmiotem prawa a jego jednostkami organizacyjnymi jako osobami prawnymi. Przeważająca część powyższych spraw regulowana jest prawem wewnętrznym Kościoła, co znajduje pełne odzwierciedlenie w jego kształcie i charakterze. 15. Prawo publiczne i prywatne. W istocie pytanie o status 15 prawa wewnętrznego Kościoła wykracza poza dyskusję czy stanowi ono rodzaj aktu prywatnego, na kształt umowy lub np. bardziej złożonego stosunku spółki, czy może jest ono aktem wewnętrznym w rozumieniu art. 93 Konsytucji RP. Zanim zostanie podjęta próba odpowiedzi na powyższe pytanie, warto odwołać się do podziału Kabza/Pracki/Sobczyk 11

Art. 1 A. Komentarz systemu prawnego na prawo publiczne i prywatne. Nie wchodząc w mający długą historię, i jak się wydaje, nierozstrzygnięty spór oraz dyskusję o celowość wyodrębniania prawa prywatnego i publicznego oraz o kryteria ich wyodrębnienia, należy w tym miejscu zwrócić tylko uwagę na pewne specyficzne cechy prawa wewnętrznego Kościoła, ujawniające się po zastosowaniu niektórych, typowych wyznaczników prawa prywatnego i publicznego. 16 16. Rola prawa wewnętrznego Kościoła. W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę, iż prawo wewnętrzne Kościoła nie służy jedynie zaspokajaniu interesów prywatnych członków Kościoła (w szczególności potrzeb religijnych wiernych), co jest typowe dla prawa prywatnego. Jego rola jest dalej idąca, gdyż zabezpiecza ono także interes całej zbiorowości członków Kościoła stanowiący interes publiczny (m.in. poprzez gwarantowanie trwałości Kościoła jako całości oraz czystości jego nauki). Po drugie, co prawda zasada autonomii woli odgrywa ważną rolę w prawie wewnętrznym, gdyż jednostka dobrowolnie przystępuje do Kościoła, a jako wierny Kościoła może mieć wpływ na rozstrzygnięcia zapadające w Kościele, m.in. realizując bierne i czynne prawo wyborcze. Z drugiej jednak strony szereg decyzji w Kościele wpływających na sytuację jednostki może zapaść bez jej udziału, a nawet wbrew jej woli, jak np. zmiana prawa wewnętrznego poprzez wprowadzenie nowych obowiązków. Co istotne jednostka nie może uchylić się od skutków takich decyzji. Po trzecie, nietypowy dla prawa prywatnego jest też sposób rozstrzygania sporów i stosowania sankcji. Zasadniczo sądy państwowe nie biorą udziału w rozstrzyganiu konfliktów powstałych na gruncie prawa wewnętrznego Kościoła. Funkcja ta realizowana jest przez władze kościelne lub przez sądy dyscyplinarne. Co istotne tych drugich nie sposób postrzegać jako rodzaj sądów polubownych, gdyż członek Kościoła (duchowny lub świecki) nie może zrezygnować z ich jurysdykcji i poddać sporu pod rozstrzygnięcie sądu państwowego. Podobnie władze państwowe nie biorą również udziału w egzekwowaniu rozstrzygnięć władz kościelnych i sądów dyscyplinarnych. Po czwarte, w Kościele funkcjonują procedury (np. przepisy dyscyplinarne) służące przymusowemu egzekwowaniu prawa wewnętrznego na wypadek jego narusze- 12 Kabza/Pracki/Sobczyk

1. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła... Art. 1 nia przez duchownych lub świeckich, przewidujące odpowiednie sankcje na wypadek stwierdzenia naruszenia. Procedury te służą interesowi bardziej ogólnemu, przede wszystkim zapewnieniu ładu i porządku w Kościele. Jest to rozwiązanie typowe dla prawa publicznego. 17. Status prawa wewnętrznego. Celem powyższego zabiegu 17 analitycznego nie było zebranie argumentów za przyporządkowaniem prawa wewnętrznego Kościoła do jednej lub drugiej grupy norm prawnych. Jego sens służył ukazaniu, iż mamy do czynienia ze swoistym zespołem norm, posiadających specyficzny status. Należy pamiętać, iż prawo wewnętrzne powstało jako rezultat uznania przez państwo braku własnej kompetencji w sprawach religijnych. W istocie państwo zrzekło się własnej jurysdykcji w tym obszarze, pozostawiając nieomalże całkowitą autonomię kościołom i związkom wyznaniowym. Kompetencja państwa w sprawach wyznaniowych ogranicza się do minimum, w tym do stworzenia ogólnych ram prawnych dla działania kościołów i związków wyznaniowych, zawartych w normach prawa wyznaniowego. Efektem wycofania się państwa z regulowania spraw religijnych i pozostawienia tego kościołom i związkom wyznaniowym musiało być ukształtowanie się zespołu norm regulujących stosunki społeczne w tym obszarze. W rezultacie prawo wewnętrzne Kościoła musiało ukształtować się jako odbicie, swoisty refleks systemu prawnego w odniesieniu do spraw religijnych. W związku z tym możemy obserwować na jego gruncie normy przypominające zarówno normy prawa prywatnego, jak i rozwiązania typowe dla prawa publicznego. Nie ma jednak podstaw prawnych aby twierdzić, iż normy te są prostym przedłużeniem lub uzupełnieniem norm państwowego prawa prywatnego albo norm państwowego prawa publicznego. Z punktu widzenia prawa powszechnego normy te można zatem potraktować albo jako fenomen pozaprawny, zbliżony do norm moralnych (teoria pozaprawnej natury prawa wewnętrznego), albo jako swoisty statut Kościoła, co prawda uznany przez prawo, ale zawierający jedynie regulacje nieposiadające zasadniczo znaczenia poza Kościołem (teoria statutowa) (zob. M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, s. 17; P. Borecki, C. Janik, Prawo wewnętrzne Kabza/Pracki/Sobczyk 13

Art. 1 A. Komentarz nierzymskokatolickich związków wyznaniowych w Polsce. Wybór aktów prawnych, Warszawa 2012, s. 18 19). 18 18. Specyficzny status niektórych norm prawa wewnętrznego. Od powyższej zasady istnieją jednak wyjątki. Przepisy szczególne prawa państwowego mogą bowiem nadawać przepisom wewnętrznym Kościoła specyficzny status prawny. Należy w szczególności zwrócić uwagę na przepisy dotyczące tworzenia, znoszenia i przekształcania jednostek organizacyjnych Kościoła, o których mowa w art. 7 ust. 1 KościółE-AU, przepisy regulujące kompetencje i sposób reprezentacji Kościoła oraz kościelnych osób prawnych czy przepisy dotyczące skutków cywilnych małżeństw zawartych w formie przewidzianej ZPW. Powyższe wyjątki są przykładem, iż do opisu prawa wewnętrznego adekwatna może być również teoria recepcji prawa wewnętrznego, zgodnie z którą prawo wewnętrzne stanowi, co do zasady, prawo związku wyznaniowego, które jednak znajduje zastosowane w stosunkach zewnętrznych, gdy zezwalają na to ustawy (zob. M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, s. 17; P. Borecki, C. Janik, Prawo wewnętrzne nierzymskokatolickich związków wyznaniowych w Polsce. Wybór aktów prawnych, Warszawa 2012, s. 19). 19 19. Ocena praktyczna. Nie próbując rozstrzygać, która z teorii lepiej opisuje fenomen prawa wewnętrznego Kościoła należy zwrócić uwagę na kwestie praktyczne. Po pierwsze, delimitacja prawa państwowego i prawa wewnętrznego może być w wielu przypadkach trudna. Prawo wewnętrzne Kościoła często wręcz powiela przepisy prawa powszechnego. Co więcej, jak wskazano powyżej, niektóre normy tego prawa są uznawane przez prawo państwowe, a co za tym idzie, powinny być traktowane na równi z nim. Na gruncie prawa wewnętrznego mamy więc do czynienia ze swoistym wymieszaniem norm prawa wewnętrznego i państwowego. Natomiast stosunki prawne osadzone w prawie wewnętrznym mogą w pewnych wypadkach zyskiwać kwalifikację prawną również na gruncie prawa państwowego. Z sytuacją taką możemy mieć przykładowo do czynienia w sprawach majątkowych. Ocena danej regulacji zawartej w prawie wewnętrznym jako stanowiącej tylko i wyłącznie prawo wewnętrzne Kościoła nie może 14 Kabza/Pracki/Sobczyk

1. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła... Art. 1 więc opierać się na prostym zabiegu ustalenia źródła tej regulacji, którym będzie akt prawa wewnętrznego. 20. Swoboda stanowienia. Po drugie, inną konsekwencją 20 praktyczną płynącą ze szczególnego statusu prawa wewnętrznego będzie uznanie dużej swobody Kościoła w zakresie stanowienia swojego prawa wewnętrznego. 21. Prymat prawa państwowego. Po trzecie jednak, należy 21 wskazać, iż powyższa swoboda nie jest nieograniczona. Kończy się ona bowiem tam, gdzie prawo wewnętrzne po pierwsze wykracza poza sprawy Kościoła, a po drugie gdzie prawo wewnętrzne narusza prawo powszechnie obowiązujące. Władze kościelne powinny wziąć zatem pod uwagę nakaz niesprzeczności stanowionego przez nie prawa z prawem państwowym. W razie wątpliwości co do zgodności prawa wewnętrznego Kościoła z prawem powszechnie obowiązującym należy dopuścić kontrolę sądową w tym zakresie. Innymi słowy, gdyby przepisy prawa wewnętrznego lub rozstrzygnięcia zapadłe na jego gruncie naruszały prawa lub wolności jednostki gwarantowane przez prawo powszechne, wówczas sąd w indywidualnej sprawie wytoczonej przez członka Kościoła miałby legitymację do stwierdzenia legalności poczynań władz kościelnych, a takie rozstrzygnięcie sądu powszechnego mogłoby być egzekwowane przez aparat państwowy. Kontrolę sądową w innym zakresie, niezależnie od jej charakteru (indywidualna lub abstrakcyjna) oraz niezależnie od realizującego ją sądu (cywilny lub administracyjny) należy zasadniczo wykluczyć. Podkreślić jednak trzeba, iż odnosi się to wyłączne do prawa wewnętrznego w ścisłym rozumieniu. Teza ta nie będzie bowiem poprawna w odniesieniu do tych norm prawa wewnętrznego, które na mocy przepisów prawa państwowego zyskały status równy normom prawa państwowego oraz tych przypadków, gdy dany stan faktyczny zyskuje także kwalifikację prawną z punktu widzenia prawa powszechnego. W takich przypadkach należy dopuścić jurysdykcję sądową na zasadach ogólnych. 22. Odesłanie. Odnośnie do problematyki znaczenia prawa 22 państwowego dla prawa kościelnego zob. komentarz do art. 2 ZPW pkt 6 11. Kabza/Pracki/Sobczyk 15