ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 1 WARSZAWA 2004: 6 9-7 6 ELŻBIETA JOLANTA BIELIŃSKA1, JANUSZ LIPECKI2, PAWEŁ KRAWIEC2, SŁAWOMIR LIGĘZA1, KRYSTYNA GOSTKOW SKA1 RELACJE MIĘDZY AKTYWNOŚCIĄ ENZYMATYCZNĄ GLEBY A PLONOWANIEM DRZEW WIŚNI ZALEŻNIE OD METODY PIELĘGNACJI GLEBY RELATION BETWEEN ENZYMATIC ACTIVITY OF SOIL AND SOUR CHERRY YIELDING DEPENDING ON SOIL MANAGEMENT METHODS Instytut Gleboznawstwa i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego i 2Katedra Sadownictwa, Akademia Rolnicza w Lublinie Abstract: The purpose of this study was to identify the relationship between enzymatic activity of soil and crop yields of cherry trees. Experiments were carried out in 1997-2000 in the orchard on Haplic Luvisols type of soil. The following methods of soil management systems in tree rows were compared: herbicide fallow; black polyethylene foil; wheat straw mulch; mechanical cultivation. Soil management methods and climatic conditions in consecutive vegetation periods affected both tree yielding and orchard soil enzymatic activity. Best results were obtained in the treatment with straw mulch, followed by polyethylene mulch, mechanical cultivation and the use o f herbicides. Słowa kluczowe', gleba, aktywność enzymatyczna, sad, plon wiśni. Key words: soil, enzymatic activity, orchard, cherry yield. WSTĘP W literaturze przedmiotu istnieją liczne dane potwierdzające, że aktywność enzymatyczna gleby może być użyta jako biologiczno-biochemiczny wskaźnik jej żyzności [m.in. Dick 1994; Kucharski 1997; Januszek 1999]. Stosunkowo mniej jest jednak wyników badań wskazujących na bezpośrednie związki między właściwościami enzymatycznymi gleby a plonami roślin. W Polsce badania z tego zakresu prowadzili: Kucharski [1997], Myśków i in. [1996], Martyniuk i in. [1997], Bielińska [2001].
70 E. J. Bielińska i inni Dotychczasowe opracowania tylko w niewielkim stopniu były poświęcone roślinom sadowniczym. Zdaniem Myśkowa i in. [1996] badania nad zależnościami pomiędzy aktywnością enzymatyczną gleb a plonami roślin powinny objąć gleby o różnej użyteczności rolniczej. Celem przeprowadzonych badań była próba określenia relacji pomiędzy niektórymi właściwościami enzymatycznymi gleby a plonowaniem drzew wiśni. W prezentowanej pracy przedstawiono analizę wyników badań uzyskanych w latach 1997-2000. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w latach 1997-2000 na podstawie doświadczenia założonego w 1994 roku w Sadzie Doświadczalnym Katedry Sadownictwa Akademii Rolniczej w Lublinie (51 14 N; 22 34 E), na glebie płowej typowej (Haplic Luvisols). Skład granulometryczny gleby kwalifikuje ją do utworów pyłowych gliniastych. Materiał roślinny stanowiły wiśnie odmiany Lutówka okulizowane na antypce (Prunus mahaleb). Od założenia sadu drzewa doświadczalne były nawożone wyłącznie azotem w formie saletry amonowej (34%), w dawce 100 kg N ha-1, wysiewanej jednorazowo w końcu kwietnia każdego roku. Ochrona drzew przed chorobami i szkodnikami była prowadzona zgodnie z aktualnymi zaleceniami dla produkcyjnych sadów wiśniowych. W schemacie modelowym doświadczenia w sadzie, założonego w układzie niezależnym losowanych bloków, w 3 powtórzeniach, uwzględniono cztery systemy pielęgnacji gleby w rzędach drzew: ugór herbicydowy utrzymywany przy pomocy glifosatu (Roundup 360 SL), stosowanego w dawce 41 ha-1 w maju i jesieniąkażdego roku; ściółkowanie czarną folią polietylenową, nieperforowaną, uzupełnianą co 2-3 lata w miarę potrzeby; ściółkowanie słomą pszenną warstwą o grubości ok. 15 cm, uzupełnianą wiosną każdego roku i ugór mechaniczny utrzymywany za pomocą glebogryzarki (3-4 zabiegi w sezonie wegetacyjnym). Powierzchnia jednego podbloku wynosiła 60 m2 (5 drzew doświadczalnych). Szerokość pasów: ugoru herbicydowego, czarnej folii, słomy pszennej i ugoru mechanicznego wynosiła 1 m. W międzyrzędziach sadu utrzymywano murawę. Próbki glebowe do badań pobierano z każdego poletka, z warstwy obejmującej poziom akumulacyjny Ap (0-20 cm), w pierwszym tygodniu maja. W iercenia wykonywano w rzędach drzew, w odległości 50-70 cm od drzewa, pozwalającej uniknąć uszkodzeń korzeni. Próbki indywidualne uśredniano w obrębie poszczególnych obiektów badawczych i wykonywano w nich analizy enzymatyczne w trzech powtórzeniach. Analizy enzymatyczne obejmowały oznaczenia aktywności: dehydrogenaz [Thalmann 1968], fosfataz [Tabatabai, Bremner 1969], ureazy [Zantua, Bremner 1975] i proteazy [Ladd, Butler 1972]. Dodatkowo oznaczono następujące właściwości chemiczne gleby: odczyn - ph w 1 mol KC1 dm-3 [ISO 10390]; węgiel organiczny [ISO 14235] i azot ogółem [ISO 13878]. W okresie prowadzonych badań, z wyjątkiem 2000 roku, kiedy prawie 100% kwiatów przemarzło, corocznie rejestrowano plony z każdego drzewa. Warunki atmosferyczne towarzyszące badaniom zostały przedstawione w tabeli 1. Według danych wieloletnich, pochodzących z Katedry Agrometeorologii Akademii Rolniczej w Lublinie, warunki klimatyczne na terenie badanego sadu kształtowały się następująco: średnia roczna temperatura powietrza 7,4 C, roczna suma opadów 542 mm. W 2000 roku okresowe spadki temperatury powietrza w styczniu (do -21 C) spowodowały uszkodzenie prawie wszystkich pąków kwiatowych.
Relacje między aktywnością enzymatyczną gleby a plonowaniem wiśni.. 71 TABELA 1. Średnie miesięczne temperatury powietrza [w C ] i sumy opadów [w mm] TABLE 1. Mean monthly air temperatures [in C] and total rainfall [in mm] Temperatura - Temperature Rok Year Miesiąc - Month I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I-XII 1997-6,2 0,9 1,8 3,9 13,9 16,8 17,6 18,2 12,5 5,6 2,3 1,9 7,4 1998-0,4 2,2 0,6 9,4 13,8 17,5 17,5 16,0 12,3 6,4-3,3-5,0 7,8 1999-1,9-3,2 2,8 8,9 11,4 18,5 20,0 17,3 14,7 11,3 0,3-1,1 7,9 2000-3,4 0,1 1,8 11,2 15,1 16,9 17,5 18,9 11,1 10,9 6,4 1,5 8,8 Suma opadów - Total rainfall 1997 1,6 12 16 41 83 36 184 41 47 34 35 33 563 1998 19 23 25 64 50 61 84 101 60 62 31 17 595 1999 16 42 17 82 46 161 102 33 38 35 52 20 644 2000 27 32 65 68 51 36 138 28 67 2 35 42 595 WYNIKI Sposób utrzymania gleby istotnie różnicował zawartość węgla organicznego i azotu ogółem w glebie (tab. 2). Największą średnią zawartością węgla organicznego cechowała się gleba ściółkowana słomą pszenną, a najmniejszą gleba przykryta czarną folią. Odwrotne tendencje obserwowano w przypadku ogólnej ilości azotu. W glebie utrzymywanej w ugorze mechanicznym średnia zawartość tych składników była mniejsza niż w przypadku gleby utrzymywanej w ugorze herbicydowym. Zabiegi mechaniczne nasilają utlenianie substancji organicznej, zwiększając jej straty przez wymywanie i ulatnianie. W okresie prowadzonych badań największe zawartości Corg i N ogółem w glebie obserwowano w 1999 roku, a najmniejsze w 1997 i w 2000 roku. Wartości średnie stosunku C:N w glebie badanych obiektów mieściły się w granicach od 9,0 do 12,4. Ściółkowanie gleby słomą wpłynęło na istotne rozszerzenie, zaś ściółkowanie gleby czarną folią na istotne zawężenie wartości stosunku C:N w porównaniu z ugorami herbicydowym i mechanicznym. Odczyn gleby był zróżnicowany w zależności od sposobu jej pielęgnacji (tab. 2). Najniższe wartości ph w 1 mol KC1 dm-3 stwierdzono w glebie pod ściółką z czarnej folii (od 4,7 do 4,9), co mogło mieć związek z ograniczeniem dyfuzji C 0 2, który gromadził się pod nieperforowaną folią, zwiększając rozpuszczalność CaC 03i wymywanie zasad. Gleba utrzymywana w ugorze mechanicznym oraz gleba ściółkowana słomą cechowała się wyższymi wartościami ph niż gleba ugoru herbicydowego. Badania nie wykazały wzrostu zakwaszenia gleby z upływem lat. Uzyskane wyniki wskazująna wyraźne zróżnicowanie aktywności enzymatycznej gleby w poszczególnych latach badań (tab. 3). W latach 1997 i 2000 aktywność badanych enzymów była statystycznie istotnie mniejsza, przeciętnie ok. 1,5-krotnie niż w latach 1998-1999. Najmniejszą aktywność enzymatyczną gleby zaobserwowano w 1997 roku, a największą w roku 1998. Spośród badanych enzymów najbardziej zmiennymi w czasie okazały sięproteaza i fosfatazy, a najsłabsze wahania sezonowe wykazywała ureaza.
72 E. J. Bielińska i inni TABELA 2. Zawartość węgla organicznego i azotu ogółem, stosunek C:N i ph TABLE 2. Content of carbon, nitrogen, ratio C:N and ph Obiekt Site Lata Years ph KCl С N C:N [g kg '] Ugór herbicydowy 1997 5,9 8,13 0,78 10,4 Herbicide fallow 1998 5,7 8,43 0,81 10,4 1999 5,6 8,96 0,85 10,5 2000 5,8 8,22 0,80 10,2 X - 8,43 0,81 10,3 Czarna folia 1997 4,8 7,37 0,82 9,0 Black foil 1998 4,8 7,64 0,85 9,0 1999 4,7 7,75 0,86 9,0 2000 4,9 7,49 0,83 9,4 X - 7,56 0,84 9,1 Stoma pszenna 1997 6,2 9,12 0,74 12,3 Wheat straw 1998 6,1 9,45 0,77 12,2 1999 6,1 9,64 0,80 12,0 2000 6,2 9,30 0,75 12,4 X - 9,37 0,76 12,2 Ugór mechaniczny 1997 6,5 7,81 0,76 10,2 Mechanical fallow 1998 6,3 8,02 0,78 10,3 1999 6,3 8,50 0,82 10,3 2000 6,4 7,96 0,79 10,1 X - 8,07 0,78 10,2 NIRo.05 Obiekt - site 0,2 0,02 0,2 LSDoos dla - for: Lata - years 0,2 0,02 0,2 Należy jednak podkreślić, że mimo istotnych różnic sezonowych, sposób utrzymania gleby był decydującym czynnikiem kształtującym jej aktywność enzymatyczną. Gleby przykryte ściółkami (słomą pszenną i czarną folią) cechowały się istotnie większą aktywnością enzymatyczną niż gleby utrzymywane w ugorach herbicydowym i mechanicznym, niezależnie od lat badań. Największą średnią aktywność analizowanych enzymów stwierdzono w glebie przykrytej słomą, wzbogacającej środowisko glebowe w materię organiczną, a najmniejszą w glebie pochodzącej z ugoru herbicydowego. O wysokości plonów wiśni decydowały w sposób istotny zarówno metody pielęgnacji gleby, jak i warunki klimatyczne w poszczególnych latach badań (tab. 4). Wzrost plonowania drzew, obserwowany we wszystkich obiektach badawczych, zaznaczył się w porządku wzrastającym w latach 1997, 1998 i 1999. W 1999 roku plonowanie wiśni było 5-krotnie większe niż w 1997 roku. Towarzyszył temu wyraźny wzrost aktywności enzymatycznej gleby (tab. 3). W 2000 roku drzewa wiśni prawie w ogóle nie kwitły i nie owocowały, zaś średnia aktywność enzymatyczna gleby pozostawała na przeciętnym poziomie.
Relacje między aktywnością enzymatyczną gleby a plonowaniem wiśni.. 73 TABELA 3. Aktywność enzymatyczna gleby (ADh - dehydrogenazy w cm1н,- kg 1 d *, AF - fosfatazy w minol PNP kg 1*h AU - ureazy w mg N-NH4+ kg 1 h, AP - proteazy w mg tyrozyny kg 1 h *) TABLE 3. Enzymatic activity of soil (DhA - dehydrogenases in cm3h2- kg ' d PhA - phosphatases in mmol PNP kg'1 h 1, UA - urease in mg N-NH4+ kg 1 h PA - protease in mg tyrosine kg 1 h ') Obiekt - Site Lata - Years ADhDhA AFPhA AUUA APPA Ugór herbicydowy 1997 2,23 21,72 11,17 11,40 Herbicide fallow 1998 2,97 28,19 11,89 20,48 1999 3,34 36,68 14,58 26,05 2000 2,58 22,84 11,32 12,61 2,78 27,35 12,24 17,63 Czarna folia 1997 2,36 25,43 12,62 17,15 Black foil 1998 3,11 32,18 14,08 23,74 1999 3,47 40,01 17,21 30,57 2000 2,80 26,92 13,25 19,29 X 2,93 31,13 14,29 22,68 Sfoma pszenna 1997 3,89 38,15 19,76 19,55 Wheat straw 1998 4,05 49,52 23,55 28,71 1999 4,67 56,98 28,30 36,18 2000 3,98 42,21 21,47 20,96 X 4,14 46,71 23,27 26,35 Ugór mechaniczny 1997 2,29 24,26 11,98 15,28 Mechanical fallow 1998 3,06 29,62 13,06 21,73 1999 3,42 38,85 15,62 27,69 2000 2,74 25,13 12,29 17,54 JC 2,87 29,46 13,23 20,56 N 1 R 0,05 Obiekt - site 0,04 0,82 0,57 0,76 LSDü05 dla - for: Lata - years 0,04 0,82 0,57 0,76 Rozpatrując natomiast wpływ różnych metod pielęgnacji gleby stwierdzono, że wyższe plony wiśni uzyskano (średnie dla lat 1997-1999) w przypadku ściółkowania gleby słomą pszenną i czarną folią w porównaniu z obiektami, w których stosowano ugory herbicydowy i mechaniczny. Największy średni plon uzyskano przy stosowaniu ściółki ze słomy pszennej, większy o 16-25%, w stosunku do plonowania drzew rosnących w ugorach herbicydowym i mechanicznym. Wiśnie rosnące w ugorze herbicydowym dawały najniższy plon, niższy średnio o 11 % w porównaniu z drzewami rosnącymi w ugorze mechanicznym. Tabela 5 zawiera współczynniki korelacji prostej (obliczone dla lat 1997-1999) między badanymi parametrami aktywności enzymatycznej i plonem wiśni. Aktywność: dehydrogenaz, fosfataz i proteazy była istotnie skorelowana z plonami wiśni. Aktywność ureazy nie wykazywała istotnych związków z plonami. Największe, istotne przy p = 0,01, współczynniki korelacji stwierdzono w przypadku fosfataz i proteazy. Aktywność wszystkich badanych enzymów korelowała dodatnio ze sobą na poziomie p = 0,01.
74 E. J. Bielińska i inni TABELA 4. Plon wiśni (kg/drzewo) TABLE 4. Yield of cherry (kg per tree) Lata Years 1997 1998 1999 2000* Obiekt - Site Ugór herbicydowy Herbicide fallow 2,5 8,7 13,8 8,3 LSD0i05 dla for: Czama folia Black foil 3,7 10,9 16,3 10,3 Słoma pszenna Wheat straw 3,8 11,3 18,0 11,0 Obiekt - site Lata - years - 0,1 0,1 - prawie całkowity brak plonowania drzew - almost total lack of cherry yields Ugór mechaniczny Mechanical fallow 3.2 9.2 15,7 9,3 DYSKUSJA Przeprowadzone badania wykazały istotną zależność pomiędzy niektórymi właściwościami enzymatycznymi gleby i plonami wiśni. Spośród analizowanych parametrów aktywności enzymatycznej w największym stopniu skorelowane z plonami były fosfatazy i proteaza, co wskazuje, że enzymy te mogą być dobrym wskaźnikiem aktywności mikroflory glebowej kształtującej produktywność gleby w badanym sadzie. Myśków i in. [1996] oraz Martyniuk i in. [1997] badając aktywność dehydrogenaz i fosfataz w glebach z wieloletniego doświadczenia polowego, najściślejsze związki z plonami roślin uzyskali w przypadku aktywności fosfataz. Z rezultatów badań Januszka [1999] wynika natomiast, że aktywność dehydrogenaz, ureazy i proteazy wiarygodnie odzwierciedla żyzność wybranych podtypów gleb leśnych. Brak takiej prawidłowości w przypadku aktywności fosfataz cytowany autor uzasadnia ograniczoną w glebach leśnych dostępnością fosforu organicznego ulegającego hydrolizie. Zdaniem Kucharskiego [1997] w celu wypracowania jasnego poglądu na temat powiązania między żyznością gleby (wyrażającej się jej zdolnością do wydawania plonów) i aktywnością enzymów należy określić rodzaje enzymów, które w zależności od warunków agroekologicznych powinny być uwzględnione przy tego typu wnioskowaniu. Według Kucharskiego [1997], szczególnie nie można pomijać TABELA 5. Współczynniki korelacji pomiędzy aktywnością enzymatyczną gleby i plonem wiśni (N = 1 2) TABLE 5. Correlation coefficients between enzymatic activity o f soil and yield o f cherry (N = 12) Plon Yield Adh-DhA AF-PhA AU-UA AP-PA Plon - Yield - 0,65 0,75 0,56 0,94 ADh-DhA * AF-PhA ** ** AU-UA ** ** - 0,95 0,92 0,82 AP-PA ** * ** * ** istotne przy p = 0,01 - significant at p = 0.01 * istotne przy p = 0,05 - significant at p = 0.05-0,96 0,91-0,78 - aktyw-ności ureazy - enzymu, który nawet w 80% mo-że być zaadsorbowany przez koloidy glebowe. W niniejszych badaniach tylko aktyw ność ureazy nie wykazywała istot-nych związków z plo-nami. Z badań Gian-freda i in. [1992] wyni-ka, że sprawność kata-lityczna enzym ów zw iązanych z koloidami jest z reguły niższa niż tych samych enzymów występujących w stanie wolnym bądź w kom órkach. B adania innych autorów [Boyd, Mortland 1990; Januszek 1999] wykazały
Relacje między aktywnością enzymatyczną gleby a plonowaniem wiśni.. 75 natomiast, że adsorpcja ureazy w kompleksach ilasto-próchnicznych nie zawsze prowadzi do zmniejszenia jej aktywności. Januszek [1999] badając wpływ zamrożenia i rozmrożenia gleby na jej aktywność enzymatyczną, stwierdził spadek aktywności ureazy w efekcie jej desorpcji. Z wcześniejszych badań własnych [Bielińska 2001] wynika, że aktywność tego enzymu wzrasta w ciągu sezonu wegetacyjnego, osiągając maksimum w okresie jesiennym. Przeprowadzone badania wykazały ponadto, że o produktywności gleby w sadzie, mierzonej zarówno wielkościąplonów wiśni, jak i parametrami jej aktywności enzymatycznej, decydowały w sposób istotny metody pielęgnacji gleby oraz warunki klimatyczne. W obrębie prowadzonego doświadczenia znaczący wpływ na wielkość plonu wiśni wywierały warunki klimatyczne. W 1997 roku niekorzystne warunki atmosferyczne w czasie kwitnienia (kwiecień-maj) i zawiązywania owoców (czerwiec) mogły przyczynić się do znacznego spadku plonu w porównaniu z plonami uzyskanymi w latach 1998 i 1999. Badania Wocióra i Leśniaka [1996] wykazały, że owocowanie wiśni uzależnione jest w dużej mierze od warunków pogodowych w czasie kwitnienia i zawiązywania owoców. Według cytowanych autorów zarówno chłodna i deszczowa pogoda, jak i wysokie temperatury, susza oraz silne wiatry w czasie kwitnienia wpływająna niski stopień zapylenia kwiatów, co może być jednąz przyczyn słabego owocowania wiśni. Dodatkowym czynnikiem modyfikującym owocowanie drzew wiśni są okresowe spadki temperatury w zimie [Jadczuk 1994]. W 2000 roku spadek temperatury (do -21 C) w ostatnich dniach stycznia spowodował prawie całkowity brak plonowania drzew w badanym sadzie. Obserwowane zmiany w plonowaniu drzew były wyraźnie większe niż zmiany w aktywności enzymów glebowych. Wyraźnie mniejsze różnice pomiędzy latami badań w przypadku charakterystyki biochemicznej gleby niż w plonowaniu drzew mogły wiązać się również z tym, że w środowisku glebowym działają mechanizmy samoregulacji, zdolne wytworzyć bariery ochronne przeciwko czynnikom stresowym. Badania Lähdesmäki i Piispanena [1992] potwierdziły istnienie mechanizmu ochronnego, jaki występuje w glebach i chroni enzymy przed wpływem surowych warunków klimatycznych na ich zmiany sezonowe. Również Martyniuk i in. [1997] stwierdzili większe zmiany w plonowaniu bulw ziemniaka niż zmiany w aktywności enzymów glebowych. Sezonowe zmiany w nasileniu aktywności enzymatycznej gleby niekoniecznie są związane ze zm ianą aktywności biologicznej gleby, zwłaszcza w świetle długowieczności immobilizowanych enzymów w glebie [Januszek 1999]. Przeprowadzone badania wskazują że w odniesieniu do enzymów sposób utrzymania gleby był decydującym czynnikiem kształtującym ich aktywność. Aktywność enzymatyczna glebyjest ściśle zależna odjej właściwości fizycznych i chemicznych, które są w znacznym stopniu kształtowane przez system uprawy gleby [Kozanecka i in. 1996; Martyniuk i in. 1997; Bielińska 2001]. WNIOSKI 1. Stwierdzono ścisłą zależność pomiędzy aktywnością dehydrogenaz, fosfataz i proteazy a plonami wiśni, co świadczy, że enzymy te są dobrym wskaźnikiem aktywności mikroflory glebowej kształtującej produktywność gleby w badanym sadzie. 2. Spośród analizowanych parametrów aktywności enzymatycznej w największym stopniu skorelowane z plonami wiśni były fosfatazy i proteaza.
76 E. J. Bielińska i inni 3. Stosowane metody pielęgnacji gleby w sadzie można uszeregować pod względem ich oddziaływania na aktywność enzymów i plonowanie wiśni następująco: najkorzystniej wpływało ściółkowanie gleby słomą pszenną, potem ściółkowanie gleby czarną folią polietylenową, utrzymywanie gleby w ugorze mechanicznym i stosowanie ugoru herbicydowego. 4. Opracowane wyniki mogą posłużyć próbie opracowania liczb granicznych, określających aktywność enzymów w glebach użytkowanych sądowniczo. LITERATURA BIELIŃSKA E.J. 2001. Aktywność enzymatyczna gleby w sadzie wiśniowym w zależności od metody jej pielęgnacji. Rozprawy Naukowe Akademii Rolniczej w Lublinie, 251. BOYD S.A., MORTLAND M.M. 1990. Enzyme interactions with clays and clay-organic matter complexes. W: Soil Biochemistry, V. 6. Red. J.M. Bollag, G. Stotzky. Macel Dekker, New York, Basel: 1-28. DICK R.P. 1994. Soils enzyme activities as indicators of soil quality. Defining soil quality for a sustainable environment. Special Pub. 35, Soil Sei. Soc. Am. Inc., Madison, WI, eds. Doran J.W., Coleman D.C., Bezdicek D.F., Steward B.A.: 107-124. GIANFREDA L., RAO M.A., VIOLANTE A. 1992. Adsorption, activity and kinetic properties of urease on montmorillonite, aluminium hydroxide and Al(OH) - montmorillonite complexes. Soil Biol. Biochem. 24, 1: 51-58. JADCZUK E. 1994. Wpływ podkładki, odmiany i nawożenia potasem na poziom odżywienia, wzrost i owocowanie wiśni. Rozprawy Naukowe i Monografie, Wydawnictwo SGGW w Warszawie. JANUSZEK K. 1999. Aktywność enzymatyczna wybranych gleb leśnych Polski południowej w świetle badań polowych i laboratoryjnych. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Rozprawy, 250. KOZANECKA T., REKOSZ-BURLAGA H., RUSSEL S. 1996. Aktywność mikrobiologiczna gleby w sadzie jabłoniowym w zależności od sposobu jej utrzymania, nawożenia azotem i wapnowania. Rocz. Glebozn. 47: 85-74. KUCHARSKI J. 1997. Relacje między aktywnością enzymów a żyznością gleby. W: Drobnoustroje w środowisku. Występowanie, aktywność i znaczenie. AR Kraków, (red.) W. Barabasz: 327-347. LADD N., BUTLER J.H.A. 1972. Short-term assays of soil proteolytic enzyme activities using proteins and dipeptide derivatives as substrates. Soil Biol. Biochem. 4: 19-30. LÄHDESMÄKI P., PIISPANEN R. 1992. Soil enzymology: role of protective colloid systems in the preservation of exoenzyme activities in soil. Soil Biol. Biochem. 24, 11: 1173-177. MARTYNIUK S., STACHYRA A., WRÓBLEWSKA В., ZIĘBA S. 1997. Związki pomiędzy mikrobiologicznymi i enzymatycznymi właściwościami gleby a plonami ziemniaków. W: Drobnoustroje w środowisku. Występowanie, aktywność i znaczenie. AR Kraków, (red.) W. Barabasz: 439-447. MYŚKÓW W., STACHYRA A., ZIĘBA S., MASIAK D. 1996. Aktywność biologiczna gleby jako wskaźnik jej żyzności i urodzajności. Rocz. Glebozn. 47, 1/2: 89-99. TABATABAI M.A., BREMNER J.M. 1969. Use of p-nitrophenyl phosphate for assay of soil phosphatase activity. Soil Biol. Biochem. 1: 301-307. THALMANN A. 1968. Zur Methodik der Bestimmung der Dehydrogenase Aktivität in Boden mittels Triphenyltetrazoliumchlorid (TTC). Landwirtsch. Forsch. 21, 249-258. WOCIÓR S., LEŚNIAK A. 1996. Wpływ pogody w czasie kwitnienia na zapylenie i owocowanie wiśni odmiany Lutówka. Rocz. Nauk Roln. 112, 1-2: 154-165. ZANTUA M.I., BREMNER J.M. 1975. Comparison of methods of assaying urease activity in soils. Soil Biol. Biochem. 7: 291-295. D r hab. E lżbieta Jolanta Bielińska Instytut Gleboznawstwa i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego AR 20-069 Lublin, ul. Leszczyńskiego 7 e-m ail: tantal@ consus.ar. lublin.pl