Geodezja rolna i architektura krajobrazu w kształtowaniu przestrzeni rurystycznej Teoria, badania, aplikacje

Podobne dokumenty
ZMIANY UŻYTKOWANIA ZIEMI NA PRZYKŁADZIE MIASTA PODGÓRZA I ZAMOŚCIA

PODSTAWY PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO. Co to jest? A tak naprawdę?

Przyrodnicze uwarunkowania gospodarki przestrzennej

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY PRZECISZÓW

3 lutego 2012 r. w Katedrze Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii (KGRKiF) Uniwersytetu Rolniczego (UR) w Krakowie odbyło się seminarium naukowe

SYLABUS MODUŁU KSZTAŁCENIA

USTAWA. z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. (tekst jednolity) Rozdział 2. Planowanie przestrzenne w gminie

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY PRZECISZÓW

Przetarg IX - ROLA I ZADANIA STUDIUM, - UZASADNIENIE ZMIANY STUDIUM, - PODSTAWOWE DANE O GMINIE.

UCHWAŁA NR XXII/159/2012 RADY MIEJSKIEJ W ŻAROWIE. z dnia 12 kwietnia 2012 r.

Ogółem (godz.) Ćwiczenia (godz.) 2 Wychowanie fizyczne Z/O audytoryjne 1. 5 Podstawy informatyki Z/O 20 Z/O projektowe 2

UCHWAŁA NR XXXII/255/2013 RADY MIEJSKIEJ W ŻAROWIE. z dnia 21 marca 2013 r.

UCHWAŁA NR XXX/234/2012 RADY MIEJSKIEJ W ŻAROWIE. z dnia 28 grudnia 2012 r.

PLAN STUDIÓW NIESTACJONARNYCH I stopnia na kierunku Gospodarka przestrzenna specjalność: Rozwój regionalny

PLAN STUDIÓW STACJONARNYCH I stopnia na kierunku Gospodarka przestrzenna specjalność: Rozwój regionalny

U C H W A Ł A Nr 50. Rady Wydziału Geodezji i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie z dnia 21 kwietnia 2009 roku

UCHWAŁA NR XXXIV/276/2013 RADA MIEJSKA W ŻAROWIE. z dnia 23 maja 2013 r.

PLAN STUDIÓW NIESTACJONARNYCH I stopnia na kierunku Gospodarka przestrzenna specjalność: Rozwój regionalny

Liczba godzin. Nazwa przedmiotu/modułu. Moduł fakultatywny II: Energia a ekologia / Polityka energetyczna Unii Europejskiej oraz Polski

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Krakowa. Kraków, 8 listopada 2018 r.

Liczba godzin. Nazwa przedmiotu/modułu. Moduł fakultatywny II: Energia a ekologia / Polityka energetyczna Unii Europejskiej oraz Polski

U C H W A Ł A Nr 51. Rady Wydziału Geodezji i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie z dnia 21 kwietnia 2009 roku

OBSZARY PRZYRODNICZO CENNE W PROCESACH RACJONALNEGO PLANOWANIA PRZESTRZENI

I. PRZEDMIOT I ZAKRES OPRACOWANIA

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

UCHWAŁA NR XI/92/2015 RADY MIEJSKIEJ W ŻAROWIE. z dnia 2 lipca 2015 r.

UCHWAŁA NR VI/52/2019 RADY MIEJSKIEJ W GŁUSZYCY. z dnia 26 lutego 2019 r.

Wymiar godzin zajęć. wykłady. Obowiązkowe ZAL Przyrodnicze postawy gospodarowania E przestrzenią

Rola Planów urządzeniowo-rolnych w rozwoju gmin

1.1. Zgodność Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Michałowice z przepisami prawa

Zespół projektowy Marcin Piernikowski z-ca kierownika zespołu Z2 Justyna Fribel Dagmara Deja

Efekty kształcenia dla kierunku architektura krajobrazu

UCHWAŁA NR III/1/2011 RADY GMINY JEDLIŃSK z dnia 25 lutego 2011 r.

UCHWAŁA NR XXX /188/09. RADY MIEJSKIEJ W BRZEŚCIU KUJAWSKIM z dnia 24 września 2009 roku

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego

Spis treści INFORMACJE WSTĘPNE

Matryca kierunkowych efektów kształcenia w odniesieniu do form zajęć i sposobu zaliczenia, które pozwalają na ich uzyskanie. audytoryjne.

Aktualne wyzwania rozwoju Polskich obszarów wiejskich

Rok studiów I, semestr 1

Matryca efektów kształcenia* Gospodarka przestrzenna studia stacjonarne X X X X X

Przystąpienie do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego W rejonie ulic Solna - Działowa w Poznaniu

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW GOSPODARKA PRZESTRZENNA

KIERUNKOWE EFEKTY KSZTAŁCENIA

z zakresu: architektury i urbanistyki, planowania i gospodarki przestrzennej, transportu i infrastruktury, ochrony środowiska, ochrony dóbr kultury,

Wykaz prac naukowo-badawczych zastosowanych w praktyce

UZASADNIENIE DO UCHWAŁY NR V/51/VIII/2019 RADY MIASTA POZNANIA z dnia 8 stycznia 2019r.

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

Miejska Pracownia Urbanistyczna w Poznaniu - Miejska Jednostka Organizacyjna

CZĘŚCIOWA ZMIANA STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY ŁAŃCUT

Uchwała Nr XV/88/2016 Rady Miejskiej w Mikołajki z dnia 28 czerwca 2016 r.

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY PŁUśNICA

UCHWAŁA NR V/26/2011 RADY MIEJSKIEJ W ŻAROWIE. z dnia 27 stycznia 2011 r.

ZMIANA STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY OSIEK

Spis treści. Od Autorów... 5

Zespół projektowy Katarzyna Derda kierownik zespołu Z2 Justyna Fribel Agata Leraczyk Aleksandra Leitgeber-Pieciul

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY KÓRNIK

Opis efektów kształcenia na kierunku architektura krajobrazu studia drugiego stopnia na specjalności: kształtowanie i ochrona krajobrazu

Ogółem (godz.) Wykłady. (godz.) 2 Wychowanie fizyczne Z WF 1. 3 Zarys rolnictwa 5 5 Z/O - Z/O projektowe 1

Wójt Gminy Kwilcz ZMIANA STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY KWILCZ

Warszawa, dnia 3 sierpnia 2015 r. Poz ROZSTRZYGNIĘCIE NADZORCZE NR LEX-I JF WOJEWODY MAZOWIECKIEGO. z dnia 30 lipca 2015 r.

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

Przystąpienie do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego W rejonie ulicy Gołębiej w Poznaniu

UCHWAŁA NR XIV/146/16 RADY GMINY GORLICE. z dnia 31 marca 2016 r.

Podstawy gospodarowania gruntami WF-ST1-GI--12/13Z-PWYG. Liczba godzin stacjonarne: Wykłady: 15 Zajęcia projektowe: 30

I. Analiza zasadności przystąpienia do sporządzenia planu

Planowanie przestrzenne jako instrument ochrony środowiska. Aspekty prawne

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

Plan studiów obowiązujący od roku akademickiego 2013/2014 na kierunku: Gospodarka Przestrzenna Specjalność: Doradztwo na Rynku Nieruchomości

Przystąpienie do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego W rejonie placu Bernardyńskiego w Poznaniu

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego

Wiejskie obszary funkcjonalne a koncepcja

Projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Osiedle Stefana Batorego część południowa w Poznaniu Etap: I konsultacje

30 listopada 2015 r. PROJEKT MPZP Rejon ulicy Winogrady i Bastionowej w Poznaniu I Konsultacje społeczne

WÓJT GMINY BORZYTUCHOM

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

Lista pytań ogólnych na egzamin inżynierski

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

Ogółem. Wykłady. (godz.) (godz.) 2 Wychowanie fizyczne Z WF 1. 3 Zarys rolnictwa 5 5 Z/O - Z/O projektowe 1

UCHWAŁA NR R SENATU UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU z dnia 25 lutego 2016 r.

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

UCHWAŁA NR XLVI/313/2014 RADY MIEJSKIEJ W GRODZISKU WIELKOPOLSKIM. z dnia 28 sierpnia 2014 r.

KONCEPCJA ZAGOSPODAROWANIA TERENU

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

Zespół projektowy: Katarzyna Derda Łukasz Brodnicki Dagmara Deja

Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Karta przedmiotu. obowiązuje studentów, którzy rozpoczęli studia w roku akademickim 2017/2018

Treść zagadnienia kierunkowego

Nakład pracy studenta bilans punktów ECTS

Plan studiów obowiązujący od roku akademickiego 2013/2014 na kierunku:gospodarka Przestrzenna Specjalność: Gospodarka przestrzenna

Lista pytań ogólnych na egzamin inżynierski

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu

INSTYTUT GEOGRAFII UNIWERSYTETU PEDAGOGICZNEGO im. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ w KRAKOWIE SEMINARIA MAGISTERSKIE GEOGRAFIA 2.

prof. zw. dr hab. inż. Ryszard Hycner

Akademia Dziedzictwa. Strona 1

1. Sposób realizacji wymogów wynikających z art. 1 ust. 2-4 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.

Spis treści. Analiza i modelowanie_nowicki, Chomiak_Księga1.indb :03:08

Transkrypt:

ISBN 978-83-64758-33-1 Geodezja rolna i architektura krajobrazu w kształtowaniu przestrzeni rurystycznej. Teoria, badania, aplikacje Wojciech Przegon Dr hab. inż. Wojciech Przegon, prof. UR, pracuje w Katedrze Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie. Stopień naukowy doktora habilitowanego nauk technicznych w zakresie geodezji i kartografii, geodezji rolnej i gospodarki przestrzennej uzyskał na Wydziale Geodezji i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Przedmiotem jego zainteresowań badawczych są: geodezja rolna, kartografia, ruralistyka, urbanistyka, architektura krajobrazu, dziedzictwo kulturowe obszarów wiejskich i miejskich, socjologia kultury oraz socjologia i antropologia miasta, szczególnie rodzinnego Zamościa. Jest autorem 17 książek naukowych i popularnonaukowych oraz współautorem podręcznika i dwóch skryptów. Prowadzi wykłady na kierunkach Geodezja i Kartografia, Gospodarka Przestrzenna oraz Architektura Krajobrazu. Wojciech Przegon Geodezja rolna i architektura krajobrazu w kształtowaniu przestrzeni rurystycznej Teoria, badania, aplikacje Kraków 2016

Wojciech Przegon Geodezja rolna i architektura krajobrazu w kształtowaniu przestrzeni rurystycznej Teoria, badania, aplikacje! Geodezja rolna.indd 1 2016-07-01 14:45:55

! Geodezja rolna.indd 2 2016-07-01 14:45:55

Wojciech Przegon Geodezja rolna i architektura krajobrazu w kształtowaniu przestrzeni rurystycznej Teoria, badania, aplikacje Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie Kraków 2016! Geodezja rolna.indd 3 2016-07-01 14:45:55

Recenzenci Prof. zw. dr hab. inż. arch. Bonawentura Maciej Pawlicki (Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu) Prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Piasek, dr h.c. (Politechnika Krakowska) Redaktor Naczelny Wydawnictwa Prof. dr hab. inż. Józef Bieniek Redaktor Naukowy Prof. dr hab. inż. Krzysztof Gawroński Projekt graficzny okładki Monika Wojtaszek-Dziadusz Fotografie na okładce Anna Adamczyk-Wiraszka (fotografia na dole) Krzysztof Kujawa (fotografia na górze) Skład Wojciech Prażuch Wydano za zgodą Rektora Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie Copyright Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Kraków 2016 Badania zrealizowane w ramach tematu DS 3366/KGRKiF/2016 zostały sfinansowane z dotacji na naukę przyznanej przez MNiSW. ISBN 978-83-64758-33-1 Publikacje Wydawnictwa UR w Krakowie można nabyć w siedzibie Wydawnictwa. Prowadzona jest również sprzedaż wysyłkowa (tel. 12 662 51 60). Księgarnia internetowa: www.wydawnictwo.ur.krakow.pl Wydawnictwo UR w Krakowie 31-425 Kraków, al. 29 Listopada 46 tel. (12) 662 51 57, 662 51 59 e-mail: wydawnictwo@ur.krakow.pl www.wydawnictwo.ur.krakow.pl Ark. wyd. 14. Ark. druk. 10,5. Nakład 250 egz. Druk i oprawa: DRUKMAR, 30-080 Zabierzów, ul. Rzemieślnicza 10! Geodezja rolna.indd 4 2016-07-01 14:45:55

Spis treści Wstęp... 7 Rozdział I. Uwagi wprowadzające... 9 1. Cel i teza pracy... 9 2. Zakres merytoryczny i terytorialny pracy... 9 3. Metody i układ pracy... 10 4. Przegląd literatury... 13 Rozdział II. Podstawowe pojęcia związane z kształtowaniem i rozwojem obszarów wiejskich... 21 1. Stany planistyczne przestrzeni... 21 2. Ład przestrzenny... 23 3. Plany urządzeniowo-rolne... 25 4. Wielofunkcyjność rolnictwa... 27 5. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich... 28 6. Wymiana gruntów... 30 7. Ekologia krajobrazu i ekorozwój... 30 8. Ruralistyka... 32 Rozdział III. Prawodawstwo Unii Europejskiej fundusze strukturalne... 35 1. Sektorowy Program Operacyjny 2004 2006... 36 2. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 2013... 37 3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014 2020... 38 Rozdział IV. Nowe tendencje w organizacji przestrzeni wsi... 41 1. Małe rodzinne gospodarstwa rolne w krajach Unii Europejskiej... 41 2. Wieś w krajobrazie parkowym... 45 Rozdział V. Architektura krajobrazu... 55 1. Powstanie i rozwój architektury krajobrazu... 55 2. Rola architekta krajobrazu w kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego... 61 3. Studia i refleksje metodologiczne zastosowań geodezyjno-kartograficznych dla celów rekonstrukcji założenia dworsko-parkowego na Woli Duchackiej w Krakowie... 76! Geodezja rolna.indd 5 2016-07-01 14:45:55

6 Spis treści Rozdział VI. Urządzenia rolne... 93 1. Scalanie gruntów... 96 2. Cechy krajobrazu obszarów górskich... 100 3. Równowaga agro-sylwo-pastoralna w otulinach Pienińskiego Parku Narodowego i Gorczańskiego Parku Narodowego... 111 Rozdział VII. Wykorzystanie danych katastralnych w programach rewitalizacji obszarów cennych pod względem krajobrazowym i kulturowym na przykładzie Podgórza w Krakowie... 113 1. Przygotowanie i opracowanie komputerowe materiałów mapowych. Pomiar cech przestrzennych działek w latach 1847 1909 i 1909 2003... 114 2. Rozkłady i związki korelacyjne między zmiennymi przestrzennymi działek w latach 1847 1909 i 1909 2003... 120 Wnioski i postulaty... 142 Bibliografia... 147 Streszczenie... 155 Summary... 157 Spis tabel... 159 List of Tables... 160 Spis ilustracji... 161 List of Figures... 164! Geodezja rolna.indd 6 2016-07-01 14:45:55

Wstęp Monografia prezentuje fragmenty badań naukowych z zakresu geodezji rolnej, gospodarki przestrzennej i architektury krajobrazu. Interdyscyplinarne badania relacji zachodzących pomiędzy niniejszymi zagadnieniami, uzupełnione o problematykę dziedzictwa kulturowego oraz kwestie środowiskowo-krajobrazowe obszarów wiejskich i miejskich, są ważne i potrzebne w perspektywie racjonalnego rozwoju i zagospodarowania przestrzeni. Trudna i wymagająca obszernych ujęć problematyka zmusza do badań materiałów archiwalnych i współczesnych pisanych, kartograficznych, ikonograficznych, katastralnych i ewidencyjnych oraz do szczegółowych studiów literaturowych. Równolegle z pracami kameralnymi prowadzono penetrację obszaru badań, rejestrując współczesne formy użytkowania ziemi oraz wnętrza krajobrazowe. Opisane przykłady badań, dzięki którym opracowano projekty urządzeniowo-rolne, wskazują na potrzebę współpracy geodetów rolnych i architektów krajobrazu 1. 1 O tym, by źródłem moich zainteresowań naukowych uczynić związki pomiędzy geodezją a architekturą, mówił w 1995 r. prof. W. Zin, kiedy recenzował moją książkę Zamość światowym dziedzictwem kultury. W rozmowie podkreślił, że Zamość skupia w sobie wszystko, co dotyczy urbanistyki, architektury, architektury krajobrazu, planowania przestrzennego, konserwacji zabytków, geodezji i kartografii, a rolniczy charakter i krajobraz Zamojszczyzny stanowi ogromny warsztat do badań w zakresie struktur osadniczych, gospodarki ziemią, prac urządzeniowo-rolnych, dziedzictwa kulturowego, studiów krajobrazowych itd. Od tamtego czasu zwracam szczególną uwagę na charakter i specyfikę relacji, jakie istnieją lub powinny istnieć pomiędzy geodetami rolnymi a architektami krajobrazu.! Geodezja rolna.indd 7 2016-07-01 14:45:55

! Geodezja rolna.indd 8 2016-07-01 14:45:55

Rozdział I Uwagi wprowadzające 1. Cel i teza pracy Głównym celem pracy jest wskazanie działań wspólnych dla geodezji rolnej i architektury krajobrazu w badaniu i projektowaniu przestrzeni rurystycznej. Mogą to być również działania uzupełniające się w ogólnym pojęciu prakseologii, która bada wszelką celową i świadomą działalność człowieka, czyli części lub fragmenty dotyczące działania wyodrębnione z innych nauk interdyscyplinarnych lub szczegółowych. W pracy starano się udowodnić tezę, że geodezja rolna i architektura krajobrazu decydują o elementach i kształcie przestrzeni w wymiarze horyzontalnym i wertykalnym. Prace projektowe geodety rolnego i architekta krajobrazu mogą pogorszyć, zachować albo polepszyć warunki środowiska naturalnego, walory krajobrazowe przestrzeni oraz wartości dziedzictwa kulturowego. Dlatego współpraca geodety rolnego i architekta krajobrazu w kreacji obszarów wiejskich jest nie tylko możliwa, ale i konieczna. 2. Zakres merytoryczny i terytorialny pracy W zakresie merytorycznym praca ogniskuje się wokół zagadnień związanych z: użytkowaniem ziemi, procesem urbanizacji krajobrazu i potrzebą jego ochrony i właściwym kształtowaniem, pracami urządzeniowo-rolnymi, projektowaniem geodezyjnym i architektonicznym przestrzeni rurystycznej oraz z potrzebą kreowania współpracy w tym zakresie przez geodetów rolnych i architektów krajobrazu. Warto podkreślić, że konkretnym doświadczeniem w poznaniu warsztatu pracy architekta krajobrazu była dla autora niniejszej książki praca w ramach kierunku studiów Architektura Krajobrazu na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie. Obejmowała ona badania naukowe, działalność dydaktyczną i działalność organizacyjną 1. W książce nie omawia się związków 1 Kierunek studiów Architektura Krajobrazu na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie powstał w 2009 r. W latach 2012 2014 kierownikiem kierunku był W. Przegon. W latach 2009 2015 pod jego redakcją ukazywał się cykl monograficzny Architektura Krajobrazu na Uniwersytecie Rolni-! Geodezja rolna.indd 9 2016-07-01 14:45:55

10 Rozdział I. Uwagi wprowadzające społeczno-gospodarczych, jakie funkcjonowały na badanych obszarach, ponieważ analiza tej problematyki jest bardzo rozległa i wielowątkowa. Jednak w zakresie badań prowadzących do opracowania konkretnych rozwiązań projektowych powinien być uwzględniony kontekst społeczno-gospodarczy. Na przykład, analizując zagadnienie równowagi agro-sylwo-pastoralnej w podpienińskich osadach Sromowcach Niżnych i Sromowcach Wyżnych, należało poznać kondycję ekonomiczną indywidualnych gospodarstw rolnych oraz określić podstawową funkcję charakteryzowanego obszaru, gdyż relacje przestrzenno-gospodarcze pomiędzy wsiami a terenem Pienińskiego Parku Narodowego istnieją w jego otulinie, która pozostaje w znacznej części w granicach administracyjnych osad. Szczegółowy zakres merytoryczny badań wyznaczają zagadnienia przedstawione w poszczególnych rozdziałach i podrozdziałach książki. Zakres terytorialny wyznaczają prace badawcze, które były prowadzone na konkretnym terenie. Na przykład zagadnienie wsi w krajobrazie parkowym omówiono na przykładzie położonego w Wielkopolsce Parku Krajobrazowego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego. Z kolei geodezyjne prace inwentaryzacyjne odbyły się na projektowanym odcinku autostrady zlokalizowanym między Tarnowem a Krakowem. Terenowe prace inwentaryzacyjne w zakresie geodezji, architektury i dendrologii prowadzono w Krakowie na terenie byłego założenia dworsko-parkowego na Woli Duchackiej, na Starym Podgórzu, w ogrodzie przy Pałacu Czapskich, w ogrodzie przy Muzeum Józefa Mehoffera, w centrum komunikacyjnym położonym w sąsiedztwie Galerii Krakowskiej i na Zakrzówku. Analizę materiałów geodezyjno-kartograficznych wykonano kameralnie w Archiwum Państwowym (AP), w Bibliotece Jagiellońskiej i Bibliotece PAU-PAN w Krakowie. Szereg opracowań planistycznych wykonano w związku z badaniami prowadzonymi w Kotlinie Mszańskiej oraz w otulinach Pienińskiego Parku Narodowego i Gorczańskiego Parku Narodowego 2. 3. Metody i układ pracy Metoda zastosowana w pracy opiera się na logicznych analizach, studiach literatury przedmiotu badań i aktów prawnych, własnych badaniach terenowych i kameralnych oraz wieloletnim doświadczeniu w pracy naukowo-dydaktycznej. Opisane przykłady badań zostały wybrane ze względu na spójność z tematem oraz celem i tezą pracy. W rozdziale pierwszym dokonano krótkiego przeglądu najnowszych pozycji literatury, w których poruszane są istotne zagadnienia z punktu widzenia geodety rolnego i architekta krajobrazu, natomiast w rozdziale drugim omówiono podstawowe pojęcia związane z kształtowaniem i rozwojem obszarów wiejskich. Są one przytaczane w fachowej literaturze przedmiotu badań oraz w referatach wygłaszanych na konferencjach i sympozjach krajowych i międzynarodowych. czym w Krakowie. Kronika, z. 1 2009, z. 2 2011, z. 3 2011, z. 4 2013, z. 5 2014, z. 6 2015 r. Wyd. Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. 2 Przedstawione prace prowadzono w przedziale ostatnich kilkunastu lat. Nie omówiono prac prowadzonych w Zamościu i regionie zamojskim, ze względu na ich różnorodność i zakres tematyczny (wszystkie opublikowane prace naukowe z tego zakresu tematycznego znajdują się w Bibliotece Głównej Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie).! Geodezja rolna.indd 10 2016-07-01 14:45:55

3. Metody i układ pracy 11 Rozdział trzeci przedstawia unijne fundusze strukturalne, w których określone zostały zasady wsparcia finansowego dla różnej działalności społecznej, gospodarczej i kulturalnej krajów stowarzyszonych w Unii Europejskiej. W kontekście problematyki omawianej w książce na uwagę zasługują zwłaszcza programy operacyjne dotyczące spraw rolnictwa i wsi. W rozdziale czwartym opisano zagadnienia pozostające w kręgu zainteresowań lokalnych społeczności wiejskich, o czym przekonał się autor w trakcie wywiadów przeprowadzanych z mieszkańcami zamojskich wsi. Należy przypomnieć, że w okresie adaptacyjnym polskiego rolnictwa do praw i zasad obowiązujących w Unii Europejskiej główny problem stanowiła rozdrobniona struktura indywidualnych gospodarstw rolnych. Uważano, że nie mogą one konkurować z dobrze zorganizowanymi i silnymi pod względem ekonomicznym gospodarstwami państw Europy Zachodniej. Jednak już po dwunastu latach obecności Polski w Unii zauważono pewne walory małych rodzinnych gospodarstw rolnych, co zostało opisane w podrozdziale pierwszym rozdziału czwartego. W podrozdziale drugim tego samego rozdziału przypomniano ideę wsi w krajobrazie parkowym. Jest ona najlepiej zmaterializowana w byłym majątku ziemskim gen. Dezyderego Chłapowskiego w Turwi. Aktualnie bardzo wiele mówi się o ładzie przestrzennym w strukturach miast i wsi, a ten historyczny już przykład, który obecnie funkcjonuje jako Park Krajobrazowy im. gen. Dezyderego Chłapowskiego, jest wzorem ładu panującego w przestrzeni rurystycznej. Wspominając zatem o potrzebie kompleksowej odnowy współczesnych wsi, należy wiedzieć, że takie sprawdzone wzorcowe wsie istniały i znakomicie funkcjonowały. Przypomniano także zrealizowaną w pierwszej połowie XIX w. koncepcję Parku Mużakowskiego (niem. Muskauer Park), położonego na granicy polsko-niemieckiej (woj. lubuskie, land Saksonia), który jest objęty wspólnym polsko-niemieckim projektem rewaloryzacji. W podrozdziale pierwszym rozdziału piątego przedstawiono zagadnienie powstania i rozwoju architektury krajobrazu jako dyscypliny naukowej i działalności zawodowej. Ponieważ w 2009 r. na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie powstał kierunek studiów Architektura Krajobrazu, należało opracować i przedstawić studentom niniejszy temat 3. W podrozdziale drugim rozdziału piątego omówiono negatywne przykłady obiektów (karczma w stylu zakopiańskim w Zamościu, Galeria Krakowska oraz tereny zieleni w przestrzeni Krakowa) oraz pozytywnych (założenie dworsko- -parkowe na Woli Duchackiej, ogrody przy Muzeum Józefa Mehoffera i przy Pałacu Czapskich w Krakowie), które powstały w przestrzeniach o wybitnych walorach historyczno-krajobrazowych. Omówiono także, w kontekście programu budowy autostrad w Polsce, badania prowadzone na trasie przyszłej autostrady A-4 przebiegającej przez gminę Borzęcin 4 oraz kwestię zagospodarowania obszaru Zakrzówka w Krakowie. W podrozdziale trzecim rozdziału piątego przedstawiono studia metodologiczne zastosowań geodezyjno-kartograficznych, które zostały wykonane w celach rekonstrukcji 3 Pierwszy wykład inauguracyjny dla studentów pierwszego roku, pt. Architektura i krajobraz droga do spotkania wygłosił autor niniejszej publikacji. 4 Praca wykonana w Katedrze GUTW AR w Krakowie pod kierunkiem prof. K. Nogi. Zleceniodawca: wojewoda tarnowski, umowa nr 7431a-34/95 z dn. 18.09.1996 r. Temat: Ocena oddziaływania autostrady na grunty orne i leśne odcinek od zachodniej granicy woj. tarnowskiego do miasta Tarnowa A-4, od km 451 190 do km 502 368.! Geodezja rolna.indd 11 2016-07-01 14:45:55

12 Rozdział I. Uwagi wprowadzające założenia dworsko-parkowego na Woli Duchackiej w Krakowie. W wyniku badań geodezyjno-kartograficznych oraz wykonanych w terenie prac inwentaryzacyjnych studenci opracowali wariantowe koncepcje projektów zagospodarowania parku 5. Rozdział szósty poświęcono problematyce urządzeniowo-rolnej. W podrozdziale pierwszym omówiono scalanie gruntów, jako najbardziej skomplikowany pod względem organizacyjnym, technicznym, prawnym, społecznym i gospodarczym zabieg urządzeniowo-rolny. Natomiast w podrozdziałach drugim i trzecim przedstawiono prace projektowe prowadzone przez autora na terenach górskich w Kotlinie Mszańskiej i wsiach podpienińskich Sromowcach Niżnych i Sromowcach Wyżnych 6. Zwrócono uwagę na potrzebę ścisłej współpracy geodety rolnego i architekta krajobrazu w pracach dotyczących planowania i zagospodarowania terenów górskich, które ze swej natury posiadają wybitne walory przyrodnicze i krajobrazowe. W rozdziale siódmym przedstawiono zagadnienie przeobrażenia struktury przestrzennej części obszaru byłego miasta Podgórza, które obecnie stanowi XIII dzielnicę samorządową Krakowa. Przeprowadzona analiza statystyczna danych katastralnych, w przedziałach czasowych 1847 1909 i 1909 2003, oraz badanie rozkładów i związków między zmiennymi działek pozwoliły postawić interesujące wnioski dotyczące procesów urbanizacyjnych i zmian funkcji terenów. Wnioski te mogą stanowić podstawę do wykorzystania w programach rewitalizacji obszarów cennych pod względem krajobrazowym i kulturowym. Po rozdziale siódmym zaprezentowano wnioski i postulaty, w których zebrano konkluzje wszystkich rozważań. Każde zagadnienie i problem podsumowano na końcu rozdziałów i podrozdziałów. Szczególną uwagę zwrócono m.in. na nowoczesny warsztat pracy geodety, z którego to warsztatu korzystają także geodeci rolni. Wyróżniono także wspólne obszary badawcze dla geodety rolnego i architekta krajobrazu. Układ pracy odzwierciedla proporcję pomiędzy prezentacją problematyki badawczej geodetów rolnych oraz architektów krajobrazu. Zwrócono uwagę na te elementy przestrzeni, które są sprzeczne z ideą ładu przestrzennego, ochroną przyrody, ekologią krajobrazu, budownictwem regionalnym i estetyką otoczenia. Z satysfakcją podkreślę, że w Katedrze Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, w procesie dydaktycznym zwraca się szczególną uwagę na problem współpracy geodetów z architektami, zatem absolwenci kierunków: Geodezja i Kartografia, Architektura Krajobrazu i Gospodarka Przestrzenna, które prowadzone są na Wydziale Inżynierii Środowiska i Geodezji, będą świadomi konieczności takiej współpracy 7. 5 W. Przegon, Park na Woli Duchackiej w Krakowie, wczoraj dziś jutro. Poligrafia Salezjańska, Kraków 2013. 6 Grant indywidualny: Równowaga agro-sylwo-pastoralna w otulinie wybranych parków narodowych. I konkurs KBN, nr projektu: 606169101. Dyscyplina: geodezja i kartografia. 1.04.1991 31.03.1992. Grant zespołowy: Podstawy projektowania krajobrazu miasteczka rolniczego w górach z uwzględnieniem zasadniczych czynników przyrodniczych, kulturowych, ekonomicznych i społecznych na przykładzie Mszany Dolnej. IV konkurs KBN, nr projektu 7 S104 005 04. Dyscyplina: architektura i urbanistyka. 1.04.1993 31.03.1994. 7 Prowadzę zajęcia z przedmiotu geodezyjne urządzanie terenów rolnych w ramach kierunku Geodezja i Kartografia; na Architekturze Krajobrazu z przedmiotów geodezja i ochrona krajobrazu, a na kierunku Gospodarka Przestrzenna z przedmiotu historia urbanistyki i architektury.! Geodezja rolna.indd 12 2016-07-01 14:45:55

4. Przegląd literatury 13 4. Przegląd literatury Literatura dotycząca zagadnień geodezji rolnej i architektury krajobrazu, a także łączących się z nimi zagadnień z planowania przestrzennego, gospodarki przestrzennej, budownictwa, ochrony i kształtowania krajobrazu jest bardzo obszerna. Są to nie tylko książkowe opracowania naukowe, ale i artykuły, opublikowane referaty, czasopisma branżowe, akty prawne: ustawy, rozporządzenia, instrukcje i normy, a także prace doktorskie i magisterskie. Studiowanie starszych prac z danej dziedziny wiedzy daje niezbędne podstawy zrozumienia zasad i przyczyn ewolucji zagadnień, którymi zajmujemy się naukowo i zawodowo. Współczesne opracowania przybliżają nam nową technologię prac projektowych oraz wyostrzają spojrzenie na przestrzeń, w której pracuje geodeta, architekt krajobrazu i planista. W analizowanym przypadku jest to przestrzeń rurystyczna. Właściwy wybór literatury służącej celom badawczym i działalności zawodowej jest ważną zaletą i umiejętnością, a to z kolei staje się podstawą własnej inwencji twórczej. W krótkim przeglądzie literatury przywołano kilkanaście najnowszych pozycji, w których poruszane są zagadnienia będące przedmiotem rozważań. W 2006 r. ukazał się podręcznik akademicki Michała Żaka, wykładowcy przedmiotu geodezyjne urządzanie terenów rolnych w Katedrze Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, pt. Podstawy geodezyjnego urządzania gruntów rolnych 8. We wstępie autor napisał: Problematyka prezentowana w niniejszym skrypcie obejmuje bliższe naświetlenie spraw związanych z działalnością będącą powinnością zawodu geodezyjnego w odniesieniu do obszarów wiejskich, zwłaszcza do urządzania obiektów gruntowych dla gospodarstw rolnych. Interesujące są rozważania na temat poprawności nazwy przedmiotu. Czy ma nazywać się: urządzenia rolne, geodezyjne urządzenia rolne, geodezyjne urządzanie terenów rolnych, geodezja urządzeń rolnych, a może geodezja urządzeniowo-rolna? W konkluzji autor dochodzi do wniosku, że najpoprawniejszą nazwą jest geodezyjne urządzanie gruntów rolnych, co podkreślił w tytule podręcznika. Michał Żak przypomniał również prekursorów tej dyscypliny naukowej, która w latach 60. XX w. stała się kierunkiem studiów w ówczesnych Wyższych Szkołach Rolniczych 9. W 2005 r. opublikowany został piąty zeszyt Towarzystwa Rozwoju Obszarów Wiejskich Scalenia gruntów podstawą rozwoju obszarów wiejskich rozdrobnionego rolnictwa południowo-wschodniej Polski pod red. Karola Nogi 10. Przedstawiono w nim referaty naukowe oraz dyskusję. Autorzy jednego z referatów słusznie zauważyli, że osnową kompleksowego kształtowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej w danej wsi jest scalanie gruntów, ale przy jednoczesnej realizacji wielu celów społecznych i przyrodniczych, jak np. uporządkowanie terenów zabudowanych i pozyskanie nowych pod inwestycje, poprawa systemu dróg oraz melioracji wodnych, regulacje stosunków 8 M. Żak, Podstawy geodezyjnego urządzania gruntów rolnych. Wyd. Akademii Rolniczej w Krakowie, Kraków 2006. 9 Zob. Fedorowski i in. 1955, Frelek i in. 1966, Dumański 1968, Hopfer i Urban 1975, Frelek i in. 1976, Trautsolt 1985, Szeliga 1986, Urban 1972, Hopfer i Trautsolt 1972, Żak 1972, 1978. 10 K. Noga (red.), Scalenia gruntów podstawą rozwoju obszarów wiejskich rozdrobnionego rolnictwa południowo-wschodniej Polski. Wyd. TROW, Rzeszów 2005, z. 5. Od 1999 r. Zeszyty Naukowe Towarzystwa Rozwoju Obszarów Wiejskich wydawane są jako roczniki.! Geodezja rolna.indd 13 2016-07-01 14:45:55

14 Rozdział I. Uwagi wprowadzające wodnych w glebie i zabezpieczeń przeciwerozyjnych, zachowanie walorów środowiska itd. 11. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach, mający wieloletnie doświadczenie w pracach urządzeniowo-rolnych, badaniu struktur i funkcji obszarów wiejskich oraz prac scaleniowych, wydaje szereg publikacji dotyczących wyżej wymienionej problematyki. W 2006 r. ukazały się materiały szkoleniowe nr 93 pt. Kompleksowe scalanie gruntów rolnych i leśnych oraz jego wpływ na środowisko 12. Opisane tam zasady prac geodezyjnych w terenach rolnych są aktualne do dzisiaj. Należy podkreślić, że w publikacji omówiono informatyczną technologię scalania gruntów, która jest stale modyfikowana i uaktualniana. Autorzy rozdziału pt. Techniki informatyczne wspomagające proces scalania gruntów na przykładzie systemu kompleksowej obsługi scaleń MKSCAL przedstawili opracowany przez siebie program 13. W 2008 r. IUNiG-PIB w Puławach wydał Wytyczne do opracowania programów urządzeniowo-rolnych gmin 14. W 2007 r. ukazał się podręcznik pt. Geodezja w kształtowaniu przestrzeni 15 pod redakcją U. Litwin i Z. Piaska. Publikacja jest adresowana do studentów i absolwentów wydziałów Inżynierii Środowiska, Geodezji, Gospodarki Przestrzennej i Inżynierii Lądowej. Autorzy w rozdziale jedenastym podali interpretacje podstawowych pojęć stosowanych w geodezji. W 2010 r. pojawiła się zbiorowa monografia Sztuka oceny i interpretacji przestrzeni 16 pod redakcją U. Litwin, natomiast w podręczniku pod red. Z. Piaska Geodezja, kartografia i geologia inżynierska 17 przedstawiono analizę powiązań pomiędzy badaniami prowadzonymi przez geodetów, kartografów i geologów. Publikacja Zintegrowane plany rozwoju obszarów wiejskich (ZPROW) jako ważne zadanie administracji regionalnej odpowiedzialnej za urządzenia rolne w Polsce 18 została wydana w 2012 r. przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. Powstała w ramach projektu Doskonalenie działań administracji regionalnej odpowiedzialnej za scalenia gruntów w Małopolsce realizowanego w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego 2007 2013. Celem publikacji jest ocena możliwości zintegrowanego programowania i realizacji prac urządzeniowo-rolnych w Polsce na tle aktu- 11 K. Noga, op. cit., s. 52 54. 12 F. Woch (red.), Kompleksowe scalanie gruntów, rolnych i leśnych oraz jego wpływ na środowisko (materiały szkoleniowe nr 93). Wyd. IUNiG-PIW, Puławy 2006. 13 Autorami programu są dr hab. inż. Jarosław Janus z Katedry Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii oraz dr inż. Mariusz Zygmunt z Katedry Geodezji na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie. W 2006 r. otrzymali nagrodę III stopnia Ministra Budownictwa za wybitne osiągnięcia twórcze w dziedzinie geodezji i kartografii. 14 F. Woch. 2008. Wytyczne do opracowania programów urządzeniowo-rolnych gmin. Instrukcja upowszechnieniowa nr 150. Wyd. IUNiG-PIB, Puławy. 15 U. Litwin, Z. Piasek (red.), Geodezja w kształtowaniu przestrzeni. Wyd. Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości w Nowym Sączu, Nowy Sącz 2007. 16 U. Litwin (red.), Sztuka oceny i interpretacji przestrzeni, Geodezja 2010, nr 44. 17 Z. Piasek (red.), Geodezja, kartografia i geologia inżynierska. Podręcznik dla studentów Wyższych Szkół Technicznych. Wyd. PK, Kraków (w druku). 18 J.M. Pijanowski (red.), Zintegrowane plany rozwoju obszarów wiejskich (ZPROW) jako ważne zadanie administracji regionalnej odpowiedzialnej za urządzenia rolne w Polsce. Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2012.! Geodezja rolna.indd 14 2016-07-01 14:45:55

4. Przegląd literatury 15 alnych wyzwań oraz doświadczeń. Autorzy zaproponowali nowe rozwiązania jako podstawę do szeroko pojętej dyskusji różnych środowisk odnośnie potrzeb i kierunków zmian instrumentów i systemu finansowania rozwoju obszarów wiejskich w Polsce 19. Drugą publikacją wydaną przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego w 2015 r., jaka powstała w ramach projektu Zintegrowane programowanie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w oparciu o wzorce Bawarii, jest Koncepcja postępowania dla zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich włącznie z propozycjami dla prowadzenia przyszłych postępowań. Już we wstępie autorzy napisali, że: Przedsięwzięcia zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich polegają na całkowitej przebudowie struktury wsi i terenów rolnych. Tezę tę uzasadniają poprzez analizę przykładowego obiektu sołectwa Strzelce Wielkie, wykorzystując metodykę prac stosowaną w Bawarii. Dalej stwierdzają, że: Powszechnie uznanym jest, że w ramach zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich uwzględniać musimy różne cele i konkurencyjne wymagania (oczekiwania) i rozwiązywać je za pomocą instrumentów planistycznych. Integrujący rozwój obszarów wiejskich obejmować musi obok celów gospodarczych rolnictwa również aspekty socjoekonomiczne, cele rozwoju osadnictwa, infrastruktury, środowiska i krajobrazu, dziedzictwa kulturowego, gospodarki wodnej oraz pozarolniczego rozwoju gospodarczego. Centralną rolę w procesach rozwojowych odgrywa przy tym ziemia jako wartość ekonomiczna jej własność, mobilność, dostępność oraz jej użytkowanie. Problemy z zakresu gospodarki ziemią muszą zostać odpowiednio rozwiązane 20. Z zacytowanej wypowiedzi wynika, że geodeci i planiści pojmują zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w Polsce podobnie jak rozumie się go w Bawarii. Można dodać, że również architekci krajobrazu, pracując w terenach rurystycznych, powinni uwzględniać wymienione wyżej aspekty. Dowodem na to mogą być prace dyplomowe studentów bronione na kierunku studiów Architektura Krajobrazu na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie. W 2010 r. ukazała się praca zbiorowa pod red. R. Cymermana Podstawy planowania przestrzennego i projektowania urbanistycznego 21. Omówiono w niej podstawowe pojęcia i istotę przestrzeni planistycznej, podstawy planowania przestrzennego, system planowania przestrzennego w Polsce na poziomie ponadlokalnym i na poziomie gminy. W rozdziale ostatnim podano zasady i przykłady projektowania urbanistycznego. W bibliografii przywołano opracowania książkowe oraz ustawy i rozporządzenia. Praca ta rozpoczęła cykl publikacji omawiających problemy pojawiające się w przestrzeni zurbanizowanej. Pierwszą była praca zbiorowa z 2012 r. pod redakcją I. Cieślak Współczesna waloryzacja przestrzeni zurbanizowanej. W książce przypomniano, że zagadnienie waloryzacji przestrzeni było i jest przedmiotem zainteresowania wielu 19 Na stronie 13 opisanej publikacji podano definicję urządzeń rolnych, na podstawie Polskiej Normy Gospodarka ziemią w rolnictwie, oraz definicję postępowania urządzeniowo-rolnego i scalenia gruntów jako centralnych elementów urządzeń rolnych. Rycina 11 w tej samej publikacji prezentuje wykres obszarów scalenia i wymian gruntów przeprowadzonych w latach 1968 2010. Prace te wykonano w sumie na 5413348 ha. 20 J.M. Pijanowski, J. Zedler (red.), Koncepcja postępowania dla zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich włącznie z propozycjami dla prowadzenia przyszłych postępowań. Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2015, s. 11. 21 R. Cymerman (red.), Podstawy planowania przestrzennego i projektowania urbanistycznego. Wyd. UWM w Olsztynie, Olsztyn 2010.! Geodezja rolna.indd 15 2016-07-01 14:45:55

16 Rozdział I. Uwagi wprowadzające środowisk naukowych. Podstawowe informacje na temat tego problemu podawało wielu autorów 22. Słusznie też napisano, że najczęściej spotykanymi opracowaniami waloryzacyjnymi są te dotyczące przestrzeni rolniczej i krajobrazów 23. Kolejną książką, w której autorzy zajmują się obszarami zurbanizowanymi, jest praca z 2015 r. Zasady projektowania terenów zurbanizowanych pod red. U. Litwin. Podano w niej informacje dotyczące planowania przestrzennego i projektowania urbanistycznego. We wstępie podkreślono, że współdziałanie architektów, urbanistów, geodetów, ekonomistów, rolników i biologów ma znaczenie dla właściwego kształtowania przestrzeni, opartego na harmonijnym powiązaniu celów ekonomicznych, ekologicznych i krajobrazowych, regulowanych przepisami prawa 24. W 2015 r. ukazały się dwie monografie poruszające problem scalania gruntów. Pierwsza to Scalenia gruntów determinantem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich pod red A. Bilskiej i P. Lenia. Autorzy piszą, że głównym celem Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014 2020 (PROW 2014 2020) jest poprawa konkurencyjności rolnictwa, zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi i działania w dziedzinie klimatu oraz zrównoważony rozwój terytorialny obszarów wiejskich. Scalanie gruntów wpisuje się w cel szczegółowy PROW 2014 2020, którym jest poprawa wyników gospodarczych wszystkich gospodarstw oraz ułatwianie restrukturyzacji i modernizacji gospodarstw, szczególnie z myślą o zwiększaniu uczestnictwa w rynku i zorientowania na rynek, a także zróżnicowania produkcji rolnej. Monografia jest próbą odpowiedzi na niektóre pytania związane z kompleksową przebudową obszarów wiejskich, na których produkcja rolna nadal pozostaje podstawową funkcją, oraz tych obszarów, które na skutek procesów urbanizacji zmieniają swoją funkcję na mieszkaniową. Wskazuje, że prace urządzeniowo-rolne, w tym szczególnie proces scalania i wymiany gruntów, w znacznym stopniu determinują wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich 25. Druga monografia to Współczesne scalenia gruntów w kształtowaniu granic rolniczej przestrzeni produkcyjnej pod red. K. Sobolewskiej-Mikulskiej. Autorzy przypominają, że obszary wiejskie zajmują ponad 93% powierzchni kraju. W przeszłości przypisywano im jednofunkcyjny model wykorzystania, tj. produkcję żywności. Od chwili wstąpienia Polski do struktur UE w 2004 r. rozpoczęto propagowanie wielofunkcyjnego i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Prawidłowością realizującą rozwój wielofunkcyjny i zrównoważony jest zależność pomiędzy trzema składnikami równowagi dla obszarów wiejskich, tj. rolnictwa, wsi i środowiska naturalnego. Wymienione składniki wskazują na konieczność działań interdyscyplinarnych w obszarach wiejskich na wszystkich szczeblach decyzyjności, podejmowanych działań oraz rozwiązań technicznych 26. Dalej autorzy monografii wskazują na związki planowania przestrzen- 22 I. Cieślak (red.), Współczesna waloryzacja przestrzeni zurbanizowanej. Wyd. UWM w Olsztynie, Olsztyn 2012. Zob. bibliografia w niniejszej pracy: Armand 1980, Bartkowski 1986, Sołowiej 1992, Richling 1992, Bajerowski 2007 i inni. 23 I. Cieślak (red.), op. cit., s. 42. 24 U. Litwin (red.), Zasady projektowania terenów zurbanizowanych. Wyd. Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Kraków 2015, s. 7. 25 A. Bielska, P. Leń (red.), Scalenia gruntów determinantem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Wyższa Szkoła Inżynieryjno-Ekonomiczna w Rzeszowie, Rzeszów 2015, s. 5, 7. 26 K. Sobolewska-Mikulska (red.), Współczesne scalenia gruntów w kształtowaniu granic rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2015, s. 7.! Geodezja rolna.indd 16 2016-07-01 14:45:55

4. Przegląd literatury 17 nego z działaniami w gminach i obrębach ewidencyjnych, piszą o zróżnicowanej strukturze przestrzennej obszarów wiejskich w Polsce, o konieczności powiązania prac scaleniowych z pracami melioracyjnymi, o krajobrazie rolniczym, ochronie przyrody itp. Należy dodać, że w pracach związanych z przebudową lub odnową wsi powinni uczestniczyć architekci krajobrazu. W wyżej przytoczonych monografiach problem scalania gruntów omawiany jest szeroko, natomiast w dysertacjach doktorskich czy pracach dyplomowych można skupić się na konkretnym aspekcie scaleń gruntów jako zasadniczym zabiegu urządzeniowo-rolnym. Na przykład J. Tworzydło w swojej pracy doktorskiej skupił się na problemie finansowania prac scaleniowych z wykorzystaniem środków unijnych 27, natomiast P. Leń podał sposób na określanie pilności potrzeb scalania i wymiany gruntów 28. W pracy dyplomowej studentka M. Włodek omówiła scalenia w powiecie zamojskim 29, natomiast B. Solska-Łatka przedstawiła założenia do projektu scalenia konkretnego obszaru 30. Wiele interesujących artykułów związanych z problematyką geodezyjnego urządzania terenów wiejskich ukazuje się w miesięcznikach Przegląd Geodezyjny i Geodeta Magazyn Geoinformacyjny 31. Przede wszystkim znaleźć tam można teksty naukowe skupiające się na zagadnieniach związanych z rozwojem geodezji satelitarnej, fotogrametrii, teledetekcji, geodezyjnego oprogramowania komputerowego i instrumentów pomiarowych. Są też artykuły naukowe i popularnonaukowe związane z geodezją rolną, które poruszają m.in. takie zagadnienia, jak: ewidencja gruntów i budynków, nowy kataster wielozadaniowy, taksacja nieruchomości rolnych, wielofunkcyjny i zrównoważony rozwój obszarów wiejskich. W 2010 r. ukazała się monografia Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne jako instrument kształtowania krajobrazów kulturowych pod red. K. Gawrońskiego i J. Hernika 32. Stanowi ona przegląd doświadczeń polskich i międzynarodowych dotyczących roli i znaczenia planowania przestrzennego w kształtowaniu i ochronie krajobrazów kulturowych. W 2014 r. ukazała się książka M. Kowickiego Rozproszenie zabudowy na obszarach małopolski a kryzys kreatywności opracowań planistyczno-przestrzennych. Tematyka publikacji dotyczy przede wszystkim wielofunkcyjności rozwoju obszarów wiejskich, planowania przestrzennego w gminach z drobiazgowym wyliczeniem mankamentów i niejednoznaczności tegoż planowania. Książka jest bogato ilustrowana. Autor architekt, przedstawił własne propozycje studialno-projektowe, opracowania 27 J. Tworzydło, Ocena efektywności scalenia gruntów rolnych z wykorzystaniem środków unijnych, praca doktorska, UR w Krakowie, 2014 (promotor W. Przegon). 28 P. Leń, Sposób określenia pilności potrzeb scalenia i wymiany gruntów, praca doktorska, AGH Kraków, 2013 (promotor prof. dr hab. inż. Karol Noga). 29 M. Włodek, Scalenia w powiecie zamojskim, praca magisterska, UR w Krakowie, 2006 (promotor W. Przegon). 30 B. Solska-Łatka, Założenia do projektu scalenia gruntów wsi Drewniki, Majdan Skierbieszowski, Marcinówka, Podwysokie, praca inżynierska, UR w Krakowie, 2010 (promotor W. Przegon). 31 Czasopismo Przegląd Geodezyjny ukazuje się już od 70 lat. Pierwszy numer ukazał się w lipcu 1945 r., a jubileuszowy w lipcu 2015 r. Geodeta Magazyn Geoinformacyjny istnieje już 20 lat. Pierwszy numer ukazał się 1 czerwca 1995 r., a jubileuszowy 6 (241) w czerwcu 2015 r. 32 K. Gawroński, J. Hernik (red.), Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne jako instrument kształtowania krajobrazów kulturowych. Oficyna Wyd. Branta, Bydgoszcz, Kraków 2010.! Geodezja rolna.indd 17 2016-07-01 14:45:55

18 Rozdział I. Uwagi wprowadzające planistyczne, zdjęcia oraz dokumentację planistyczną. Interesującym pomysłem było zamieszczenie w aneksie następującego punktu: opinie zwyczajnych ludzi wybrane z internetowego forum. Wpisują się one w dyskusję dotyczącą planowania przestrzennego na obszarach wiejskich i są coraz częściej zamieszczane na rozmaitych forach internetowych 33. W 2001 r. ukazała się praca zbiorowa pod red. Krystyny Pawłowskiej Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne. Jest to podręcznik akademicki napisany przez architektów i przyrodników z Instytutu Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej. Już w pierwszym zdaniu wprowadzenia zaznaczono, że architektura krajobrazu i planowanie przestrzenne to dwie dziedziny bardzo blisko ze sobą związane, przede wszystkim dlatego, że obie zajmują się przestrzenią. Następnie dowiadujemy się, że: szczególnie w praktyce, planowanie przestrzenne realizuje przede wszystkim cele pozaestetyczne. Przejawem takiego podejścia jest warsztat planistyczny, który posługuje się rysunkiem dwuwymiarowym, bardzo rzadko uzupełniając go ujęciami perspektywicznymi czy panoramicznymi, ilustrującymi zamierzenia kompozycyjne. Ta cecha planowania pozwala wskazać różnicę między nim a architekturą krajobrazu, która za podstawowe stawia sobie cele kompozycyjne, czyli piękno w krajobrazie. W związku z tym warsztat architekta krajobrazu to przede wszystkim rysunki perspektywiczne, panoramiczne, wizualizacje słowem ujęcia trójwymiarowe, uzupełnione rysunkiem planistycznym. Mimo różnic planowanie przestrzenne ma wiele wątków wspólnych z architekturą krajobrazu. Obie dyscypliny zajmują się w nieco inny sposób podobnymi tematami, i to w analogicznych skalach, uzupełniając niejako swoje odmienne punkty widzenia ( ). Tak więc planowanie przestrzenne i architektura krajobrazu są to dziedziny bardzo ściśle ze sobą powiązane 34. W świetle tej wypowiedzi warto dodać, że geodezja rolna operuje także w przestrzeni dwuwymiarowej, ale respektuje i uwzględnia warsztat planistyczny planowania przestrzennego, oczywiście posługując się własnym warsztatem, chociażby w projektowaniu scaleniowym, natomiast architektura krajobrazu korzysta z efektu pracy geodety, jakim są mapy. W tym należy upatrywać związków pomiędzy planistą, architektem krajobrazu i geodetą, gdyż każdy zajmuje się przestrzenią. W omawianej pracy zamieszczono wiele pozycji literaturowych dotyczących architektury krajobrazu. Kolejną interesującą publikacją jest książka M. Wilczkiewicz Kierunki rozwoju architektury krajobrazu w Stanach Zjednoczonych 35 wydana w 2013 r. Autorka, architekt z wykształcenia, przez wiele lat przebywała w Stanach Zjednoczonych i z autopsji poznała dokonania architektów krajobrazu w kraju, gdzie architektura krajobrazu narodziła się jako dyscyplina naukowa i działalność zawodowa. Na uwagę zasługują konotacje naszej i amerykańskiej architektury krajobrazu. W pracy zamieszczono wiele zdjęć, na których przedstawiono konkretne projekty rozwiązań przestrzennych, między innymi w parkach narodowych i parkach miejskich. 33 M. Kowicki, Rozproszenie zabudowy na obszarach małopolski a kryzys kreatywności opracowań planistyczno-przestrzennych. Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2014, s. 178 181. 34 K. Pawłowska (red.), Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne. Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2001, s. 5, 20, 21. 35 M.Z. Wilczkiewicz, Kierunki rozwoju architektury krajobrazu w Stanach Zjednoczonych. Wyd. Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Kraków 2013.! Geodezja rolna.indd 18 2016-07-01 14:45:55

4. Przegląd literatury 19 Kto interesuje się nie tylko architekturą krajobrazu, ale i samą architekturą, której formy i funkcje kształtowały się w ciągu stuleci, powinien oddać się lekturze książki profesora B.M. Pawlickiego Megaron. Wspólne problemy dziedzictwa kultury i natury w Polsce i Europie, wydanej w 2001 r. Ten wybitny architekt, historyk architektury i urbanistyki, konserwator zabytków i nauczyciel akademicki przedstawił w intelektualnej narracji swoje poglądy, które w ciągu ostatnich piętnastu lat prezentował w licznych artykułach, dysertacjach, szkicach, esejach i wystąpieniach w czasie wielu seminariów, posiedzeń i sympozjów naukowych. Lektura książki skłania do holistycznego pojmowania procesów rozwojowych cywilizacji i kultury. W latach 2009 2015 ukazywał się monograficzny cykl wydawniczy Architektura krajobrazu na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie. Kronika, pod redakcją W. Przegona 36. Cykl obejmuje sześć zeszytów, w których w sposób kronikarski spisano wydarzenia związane z rozwojem kierunku studiów Architektura Krajobrazu od momentu jego utworzenia w 2009 r. W zeszytach przedstawiono nie tylko informacje dotyczące spraw organizacyjnych, ale i całokształtu działalności dydaktycznej i naukowej. Zamieszczono szereg artykułów i informacji o charakterze naukowym. Szczególnie cenne są referaty wygłoszone w trakcie wykładów otwartych przez zaproszonych gości. Opisano współpracę studentów i pracowników naukowych w czasie grupowych praktyk zawodowych, w tym geodetów i geomatyków, którzy służyli pomocą przyszłym adeptom Architektury Krajobrazu. Współpraca ta przejawiała się także na etapie przygotowywania prac dyplomowych, kiedy studenci korzystają również z opracowań geodezyjnych. Aktualnie w Polsce toczy się dyskusja o kształcie przestrzeni istniejącej pomiędzy miastem a wsią. W przestrzeni rurystycznej nadal powstaje budownictwo rozproszone, które wydaje się wymykać spod kontroli różnych unormowań prawnych. Brakuje także racjonalnej wizji planistów, urbanistów i architektów, jak zagospodarowywać taką przestrzeń. Z drugiej strony następuje ekspansja terenów miejskich. Dlatego nie ma pewności, czy ktokolwiek wie, jak powinien wyglądać ład przestrzenny w strefie pomiędzy ośrodkami miejskimi i terenami wiejskimi. Problem ten został zauważony już w 1982 r. przez S. Źróbek i R. Źróbka, autorów publikacji Wyznaczanie granic stref przejściowych między miastem a wsią dla celów planistycznych i urządzeniowo-rolnych 37. W pracy przedstawiono problem wyznaczania granic stref przejściowych między miastem a wsią na przykładzie Olsztyna. Autorzy strefę przejściową zdefiniowali jako obszar otaczający tereny zainwestowania miejskiego, którego granicę z typowymi terenami wiejskimi można określić na podstawie szczegółowej analizy użytkowania ziemi, a za wyznaczniki występowania strefy przejściowej uznali takie formy użytkowania ziemi, jak: niskie budownictwo jednorodzinne i budownictwo mieszkaniowe rozproszone, tereny magazynów i składów, obszary eksploatacji surowców i ujęć wody, ogródki działkowe, tereny intensywnych upraw rolniczych (sady, ogrody, plantacje wieloletnie) oraz tereny trwale wyłączone z produkcji rolniczej lub leśnej (nieużytki, odłogi, cmentarze, wysypiska śmieci). Następnie autorzy przedstawili metodę wyznaczania takiej 36 W. Przegon (red.), Architektura krajobrazu na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie, z. 1 6. 37 S. Źróbek, R. Źróbek, Wyznaczanie granic stref przejściowych między miastem a wsią dla celów planistycznych i urządzeniowo-rolnych, [w:] Materiały IV Ogólnopolskiego Sympozjum Naukowego Nowe tendencje w teorii i praktyce urządzania terenów wiejskich, Kraków 1982, s. 425 433.! Geodezja rolna.indd 19 2016-07-01 14:45:55

20 Rozdział I. Uwagi wprowadzające strefy, a w konkluzji napisali, że zaproponowana metoda wyznaczania granic stref przejściowych między miastem a wsią odnosi się przede wszystkim do miast o średnim poziomie rozwoju i liczebności ok. 100 tys. mieszkańców. Geodezja rolna i prace urządzeniowo-rolne nierozerwalnie związane są z zagadnieniem katastru. Kataster jest bowiem postrzegany jako środek i metoda rozwiązywania wielu problemów z różnych dziedzin. Problemy te mają charakter nie tylko lokalny, ale także ogólnokrajowy czy wręcz globalny. Tak pisze we wstępie do podręcznika Podstawy katastru R. Hycner 38. Podręcznik ten powinien być znany studentom kształcącym się na kierunku Geodezja i Kartografia. Może służyć również tym, którzy zajmują się zawodowo problematyką geodezji, kartografii, gospodarki nieruchomościami, planowania przestrzennego, wyceną nieruchomości prawem rolnym oraz architektom krajobrazu. 38 R. Hycner, Podstawy katastru. Wyd. AGH, Kraków 2004, s. 9.! Geodezja rolna.indd 20 2016-07-01 14:45:55

Rozdział II Podstawowe pojęcia związane z kształtowaniem i rozwojem obszarów wiejskich 1. Stany planistyczne przestrzeni Stan zagospodarowania jest efektem realizacji planowania przestrzennego. Identyfikacja stanu planistycznego terenu sprowadza się do analizy dokumentacji planistycznej sporządzonej, wiążącej i dotyczącej analizowanego terenu. Podstawowymi dokumentami planistycznymi, na podstawie których można zidentyfikować stan przestrzeni, są: studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy, decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Zgodnie ze stopniem wymagalności tych aktów i skutkami, jakie powodują, możemy wyróżnić trzy stany planowania przestrzeni 1. Pierwszy, stan podstawowy, jest związany ze sporządzeniem na analizowanym terenie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Ponieważ jest to dokument, który gminy muszą przygotować obligatoryjnie i obejmują cały ich teren, należy przyjąć, że wprowadza on na całym obszarze gminy ustalenia podstawowe, które są przesłanką co do wykorzystania przestrzeni i funkcji, jakie powinna ona spełniać. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy uwzględnia się między innymi uwarunkowania wynikające z: stanu środowiska, w tym stanu rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej, wielkości i jakości zasobów wodnych oraz wymogów ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej, warunków i jakości życia mieszkańców, w tym ochrony ich zdrowia, zagrożenia bezpieczeństwa ludności i jej mienia, potrzeb i możliwości rozwoju gminy, występowania obiektów 1 R. Cymerman (red.), Podstawy planowania przestrzennego i projektowania urbanistycznego. Wyd. UWM w Olsztynie, Olsztyn 2010, s. 98 99; I. Cieślak (red.), Współczesna waloryzacja przestrzeni zurbanizowanej. Wyd. UWM w Olsztynie, Olsztyn 2012, s. 76 79.! Geodezja rolna.indd 21 2016-07-01 14:45:55

22 Rozdział II. Podstawowe pojęcia związane z kształtowaniem i rozwojem obszarów wiejskich i terenów chronionych na podstawie przepisów odrębnych, występowania obszarów naturalnych zagrożeń geologicznych, występowania udokumentowanych złóż kopalin oraz zasobów wód podziemnych, występowania terenów górniczych wyznaczonych na podstawie przepisów odrębnych, stanu systemów komunikacji i infrastruktury technicznej, w tym stopnia uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej, energetycznej oraz gospodarki odpadami ( ). Zakres zagadnień uwzględnianych w studium jest więc bardzo szeroki i stwarza dobre podstawy dla planowania zintegrowanego 2. Drugi, stan pożądany, wiąże się ze sporządzeniem na wycinku przestrzeni miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy. Plan nie jest dokumentem obligatoryjnym i zazwyczaj nie obejmuje całego obszaru gminy. Jest za to aktem prawa miejscowego, który może być podstawą do wydania decyzji dotyczącej pozwolenia na budowę, i nie wymaga dodatkowych opracowań. Istnienie obowiązującego planu zagospodarowania przestrzennego jest najbardziej pożądanym stanem planistycznym przestrzeni. W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego określa się między innymi: zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej, granice i sposoby zagospodarowania terenów lub obiektów podlegających ochronie, ustalonych na podstawie odrębnych przepisów, w tym terenów górniczych, a także narażonych na niebezpieczeństwo powodzi oraz zagrożonych osuwaniem się mas ziemnych, zasady modernizacji, rozbudowy i budowy systemów komunikacji i infrastruktury technicznej 3. Trzeci, stan wymuszony, zachodzi wówczas, gdy dla analizowanego terenu nie ma sporządzonego planu zagospodarowania przestrzennego. Do pełnego zagospodarowania przestrzennego niezbędna jest wówczas decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Decyzja taka skutkuje wydaniem pozwolenia na budowę. Aby ustalić stan planistyczny przestrzeni, niezbędna jest analiza istniejących dokumentów planistycznych. Istnienie trzech stanów planistycznych jest błędem w sztuce planowania. Najbardziej szkodliwy jest stan wymuszony, gdyż wydanie pozwolenia na budowę może sprzyjać korupcji. Urzędnik niejednokrotnie nie zna wartości przestrzeni, jej walorów krajobrazowo-kulturowych, rozplanowania układów gruntowo-komunikacyjnych warunkowanych walorami środowiska naturalnego. Bardzo często decyzja urzędnika może być przyczyną formowania się budownictwa rozproszonego. Skutkuje to kosztownymi wydatkami na budowę sieci urządzeń infrastruktury technicznej. Trudno jest jednak w świetle ułomnego prawa stosowanego w Polsce, nie tylko w odniesieniu do planowania przestrzennego, przekonać decydentów, że tylko rzeczy proste są racjonalne. Dlatego uważam, że obligatoryjny obowiązek sporządzania planów zagospodarowania przestrzennego dla obszaru całej gminy, a nie tylko jej fragmentu, mógłby prowadzić do właściwych rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych, które mogłyby nawet urzeczywistnić ideę budowy krajobrazu parkowego terenów wiejskich 4. 2 G. Korzeniak (red.), Zintegrowane planowanie rozwoju miast. Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2011, s. 63 64. 3 Ibidem, s. 64. 4 W. Przegon, Village in a parkland landscape, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 2015, I3/2, s. 819 831.! Geodezja rolna.indd 22 2016-07-01 14:45:55

2. Ład przestrzenny 23 Być może w najbliższym czasie będzie można zlikwidować stan wymuszony. Nastąpi to z chwilą uchwalenia i wejścia w życie tzw. Kodeksu urbanistyczno-budowlanego, nad którym pracuje Komisja Kodyfikacyjna Prawa Budowlanego 5. Gotowa jest już część urbanistyczna kodeksu. Dopiero wtedy, zamiast decyzji o warunkach zabudowy, pojawią się przepisy urbanistyczne. Projekt tzw. Księgi urbanistycznej będzie podstawą do dalszych prac legislacyjnych dotyczących planowania przestrzennego w powiązaniu z gospodarką gruntami i prowadzeniem inwestycji publicznych. Jedną z najważniejszych zmian w zakresie planowania przestrzennego będzie likwidacja tzw. w-zetek. Ma to zapobiegać między innymi powstawaniu budownictwa rozproszonego. Budować będzie można tylko na terenach, dla których istnieje plan zagospodarowania przestrzennego, przy założeniu zrównoważonego rozwoju. Realizacja inwestycji na podstawie przepisów urbanistycznych będzie możliwa tylko w terenie już zabudowanym, na przykład wtedy, gdy istniejąca dzielnica nie ma obowiązującego planu miejscowego. 2. Ład przestrzenny Miernikiem wartości i stanu zagospodarowania przestrzeni jest poziom ładu przestrzennego. Ład przestrzenny możemy rozważać w czterech aspektach. Ład urbanistyczno-architektoniczny związany jest z kompozycją przestrzeni. Ład funkcjonalny wiąże się z walorami użytkowymi, ład estetyczny odzwierciedla urodę miejsca i przestrzeni, a ekologiczny odnosi się do wartości środowiska naturalnego i społecznego wynikającego z ukształtowanej sieci stosunków międzyludzkich 6. Jeżeli jednak badamy czy rozważamy walory fragmentu przestrzeni obszarów miejskich lub wiejskich, to zwracamy uwagę na te wszystkie przejawy ładu przestrzennego. Cechą charakterystyczną współczesnych rozwiązań stosowanych w sferze kreowania ładu przestrzennego jest czytelne i świadome kształtowanie granic między przestrzeniami o różnej wartości. Jeżeli wartość zagospodarowanej już przestrzeni jest wysoka, to podczas wprowadzania zmian w otoczeniu postuluje się maksymalne zachowanie wartości obiektów istniejących i proponowanie takich form architektoniczno-urbanistycznych i takich form zagospodarowania terenów, które podniosą wysoką już wartość terenów, a z pewnością nie dopuszczą do jej obniżenia. Przestrzeganie tej zasady jest szczególnie widoczne w pracy architekta krajobrazu i geodety przeprowadzającego scalenie. Pierwszy, wykonując na przykład projekt rekompozycji założenia dworsko-parkowego, stara się maksymalnie zachować walory kulturowe i środowiskowe obiektu 7. Natomiast geodeta, opracowując założenia do projektu scaleniowego, musi zachować walory przyrodniczo-krajobrazowe wsi i dodatkowo poprawić strukturę przestrzenną scalanych gruntów gospodarstw. 5 Gotowa jest już część urbanistyczna kodeksu budowlanego, Dziennik Polski, 2 XII 2015 r. (Przegląd Nieruchomości, s. C1). Nie opracowano jeszcze ostatecznego kształtu części budowlanej tego kodeksu, zawierającej zasady realizacji inwestycji. 6 R. Cymerman (red.), Podstawy planowania przestrzennego i projektowania urbanistycznego. Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2010, s. 23. 7 Więcej informacji zob. W. Przegon (red.), Park na Woli Duchackiej w Krakowie, wczoraj dziś jutro. Poligrafia Salezjańska, Kraków 2013.! Geodezja rolna.indd 23 2016-07-01 14:45:55

24 Rozdział II. Podstawowe pojęcia związane z kształtowaniem i rozwojem obszarów wiejskich O ładzie przestrzennym wypowiadało się wielu wybitnych naukowców, chociażby tylko ze środowiska naukowego krakowskiego, takich jak: Zbigniew Wzorek, Gerard Ciołek, Zygmunt Novák, Janusz Bogdanowski, Bonawentura Maciej Pawlicki, Jan Władysław Rączka i Przemysław Szafer, oraz z Olsztyna: Ryszard Cymerman, Tomasz Bajerowski, Andrzej Hopfer, Sabina i Ryszard Źróbkowie. Ten najważniejszy postulat dziedziny wiedzy o planowaniu przestrzennym był definiowany w ujęciu filozoficznym i historycznym. Próbowano rozpatrywać ład przestrzenny w różnych aspektach i wymiarach. Ocena skutków działalności antropogenicznej w przestrzeni pozwoliła na rozszerzenie pojęcia ładu przestrzennego o ochronę przyrody, a z czasem o pojęcie ekologii. Natomiast rozważanie pojęcia ładu przestrzennego w kontekście ochrony środowiska naturalnego dało podstawę do powstania nowego pojęcia wzrost ekologicznie zrównoważony, czyli rozwój gospodarczy z zachowaniem wymogów środowiska naturalnego człowieka 8. Do podstawowych ram prawnych ładu przestrzennego należy zaliczyć trzy akty prawne 9 : Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 10 wskazuje na obowiązek respektowania zasady zrównoważonego rozwoju, Ustawa o samorządzie gminnym 11 wymienia na pierwszym miejscu, wśród zadań własnych gminy zachowanie ładu przestrzennego, gospodarkę gruntami i ochronę środowiska, natomiast w Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym 12 określono zasady kształtowania polityki przestrzennej w gminie, zakres i sposoby postępowania w sprawie przeznaczenia terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy. Definicja ładu przestrzennego podana w ustawie jest następująca: ilekroć w ustawie jest mowa o ładzie przestrzennym, należy przez to rozumieć takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne. Ponadto zapisy ustawy obligują gminy do uwzględniania w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym: prawa własności, potrzeb interesu publicznego, walorów ekonomicznych przestrzeni, wymagań ochrony dziedzictwa kulturowego, zabytków i ochrony dóbr kultury współczesnej, jak również wymagań ochrony środowiska oraz walorów architektonicznych i krajobrazowych. Realizacji ładu przestrzennego służą, poza miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego, również plany ochrony. W przypadku braku planu miejscowego zagospodarowania przestrzennego, realizacji ładu przestrzennego służą zarówno decyzje 8 R. Cymerman (red.), Podstawy planowania, s. 25; R. Cymerman Gospodarka zrównoważona (ekorozwój) na obszarach wiejskich. Doradztwo w ekorozwoju obszarów wiejskich. Wyd. AR w Szczecinie, Szczecin 1994; R. Cymerman, J. Suchta, T. Bajerowski, Rozwój zrównoważony (ekorozwój) w gospodarowaniu przestrzenią na obszarze gminy, Acta Academiae Agriculturae Ac Technicae Olstenensis 1995, nr 26. 9 J.M. Pijanowski, Przestrzenne aspekty pozarolniczej aktywizacji obszarów wiejskich w Małopolsce, [w:] K. Noga (red.). Scalenia gruntów podstawą rozwoju obszarów wiejskich rozdrobnionego rolnictwa południowo-wschodniej Polski. Towarzystwo Rozwoju Obszarów Wiejskich, Rzeszów 2005, z. 5, s. 63. 10 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483). 11 Ustawa o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591). 12 Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. (Dz. U. z 2010 r., Nr 130, poz. 871, art. 2, pkt 1).! Geodezja rolna.indd 24 2016-07-01 14:45:55

3. Plany urządzeniowo-rolne 25 administracyjne, jak i decyzje o warunkach zabudowy oraz decyzje ustalenia lokalizacji inwestycji celu publicznego 13. Ryszard Cymerman słusznie zwraca uwagę, że ze względu na szeroki zakres pojęcia ładu jego ocena może być rozpatrywana w różnych odniesieniach przestrzennych, chodzi tu mianowicie o ład przestrzenny struktury poziomej i ład przestrzenny struktury pionowej 14. Geodeci rolni pracują w układzie horyzontalnym przestrzeni, operując granicami najważniejszych obiektów, jakimi są działki ewidencyjne. Wielkość i kształt działek, przebieg ich granic, a także kształt i prostoliniowość granic mają wpływ nie tylko na warunki ekonomiczne gospodarstwa, koszty związane z eksploatację sprzętu, wysokością plonów, okresem wykonywania zabiegów agrotechnicznych, lecz mierniki te wpływają przede wszystkim na stan ładu przestrzennego obszaru wiejskiego. Do mierników oceny ładu przestrzennego obszarów wiejskich według Cymermana należą: kształt poziomy (rozłóg) figur geometrycznych (działek), wpasowanie granic władania w niezmienniki przestrzenne, prostoliniowość nienaturalnych linii rozgraniczających władanie, dostosowanie granic władania do potrzeb fitofizjologicznych roślin, dostępność komunikacyjna przestrzeni, wewnętrzna liniowa dysharmonia działki, harmonijność przestrzenna władania, harmonijność przestrzenna użytkowania, jednorodność użytkowa wnętrza działki w zależności od liczby ekokonturów i wielkości działki 15. Reasumując, możemy stwierdzić, że geodeta, wykonując scalenie gruntów, jest kreatorem ładu przestrzennego przestrzeni rurystycznej. 3. Plany urządzeniowo-rolne Jednym z podstawowych dokumentów strategicznych i gospodarczych dla kompleksowego rozwoju gminy powinien być plan urządzeniowo-rolny. Jak dotąd nie przygotowano żadnych aktów prawnych kompleksowo normujących obowiązek sporządzania takich planów. Powinny one systematyzować zależności występujące pomiędzy różnymi rodzajami prac, szczególnie związanych z procesem urządzania terenów rolniczych gminy. Oznacza to, że gminy nie mają żadnego obowiązku prawnego sporządzania takich planów 16. Plan urządzeniowo-rolny powinien charakteryzować stan rozwoju obszarów wiejskich, ze szczególnym uwzględnieniem rolniczej przestrzeni produkcyjnej gminy oraz przedstawiać zakres prac zmierzających do poprawy niekorzystnych warunków gospodarowania. Koncepcja planistyczna dotycząca obszarów intensywnej gospodarki rolnej musi być logicznie spójna ze strategią rozwoju gminy i studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gminy, a przede wszystkim z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego 17. Należy przypomnieć, że już w 1980 r. Zofia 13 J.M. Pijanowski, op. cit., s. 63 64. 14 R. Cymerman (red.), Podstawy planowania, s. 32. 15 Ibidem, s. 33. 16 H. Szczepaniak, Korelacja między studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego a planem urządzeniowo-rolnym gminy, 2007, http://www.biurogeodezji.internetdsl.pl/zalaczniki/korelacja.doc (dostęp: 9.04.2016). 17 Z. Ziobrowski, J.M. Pijanowski (red.), Nowe zadania planowania miejscowego w kształtowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym obszarów wiejskich. Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2008.! Geodezja rolna.indd 25 2016-07-01 14:45:56

26 Rozdział II. Podstawowe pojęcia związane z kształtowaniem i rozwojem obszarów wiejskich Więckowicz wskazała na bezpośrednie związki między urządzeniami rolnymi a planowaniem przestrzennym obszarów wiejskich: kompleksowe urządzanie terenów wiejskich to całokształt działalności organizacyjno-technicznej, obejmującej projektowanie i wdrażanie zmian w strukturze przestrzennej i gospodarczej podstawowej jednostki terytorialnej, jaką jest wieś lub wielkotowarowe gospodarstwo rolne ( ) Podstawą tego postępowania powinny być decyzje i ustalenia zawarte w planach rozwoju społeczno- -gospodarczego i w planach zagospodarowania przestrzennego gmin 18. W ciągu trzydziestu pięciu lat, jakie minęły od stwierdzenia prof. Więckowicz, nie zrobiono jednak nic w aspekcie formalno-prawnym, aby powiązać te dwa dokumenty planistyczne. Razem powinny mieć decydujący wpływ na kształtowanie struktury społeczno-gospodarczej i przestrzenno-krajobrazowej każdej wsi, która jest podstawową jednostką osadniczą gminy. O związku scaleń gruntów z instytucją planowania przestrzennego piszą Jerzy Kozłowski i Franciszek Woch: Zgodnie z art. 22. ust. 1 Ustawy scaleniowej 19 projekt scalenia lub wymiany gruntów powinien uwzględniać ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Jest to zapis jednoznaczny i oczywisty, jednak w praktyce jego realizacja często sprawia ogromne kłopoty. Problem jest w tym, że gminy albo nie posiadają aktualnego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, albo jest on w takiej postaci, że w procesie scaleniowym nie można uczynić nic więcej poza skomasowaniem gruntów. Na wersję rozszerzoną o takie zagadnienia, jak określenie terenów przewidzianych do zalesienia, zmiany w układzie komunikacyjnym dróg gminnych i dróg transportu rolnego wraz z ich urządzeniem, propozycje usytuowania terenów budowlanych, rekreacyjnych, pod zbiorniki wodne czy ekologiczne wymagane jest ich umieszczenie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Opracowanie projektu scalenia w niezgodności z planem zagospodarowania przestrzennego i jego realizacja może być przyczyną negatywnych konsekwencji prawnych, z unieważnieniem projektu scaleniowego na każdym etapie postępowania i związanymi z tym konsekwencjami finansowymi. Są możliwe trzy drogi uzyskania zgodności przedsięwzięć uwzględnionych w projekcie scalenia z planem zagospodarowania przestrzennego: Jeżeli plan zagospodarowania przestrzennego jest aktualny i posiada większość elementów przestrzennych, które mieszkańcy i właściciele gruntów, tj. uczestnicy scalenia gruntów, chcą uwzględnić w procesie scaleniowym, wówczas wystarczy je przewidzieć w projekcie scaleniowym zgodnie z zapisem w planie zagospodarowania przestrzennego. Opracowanie planu urządzeniowo-rolnego dla obszaru przewidzianego do scalenia (lub całej gminy), z którego elementy o charakterze przestrzennym zostaną zamieszczone w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego i następnie zostaną uwzględnione w projekcie scaleniowym. Opracowanie założeń do projektu scalania gruntów (dotychczas projektu ogólnego), z którego elementy o charakterze przestrzennym zostaną uwzględnione 18 Z. Więckowicz, Urządzenia rolne a planowanie przestrzenne obszarów wiejskich, Przegląd Geodezyjny 1980, nr 9 10, s. 340 342. 19 Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie gruntów. Tekst jednolity, Dz. U. z 2003 r. Nr 178, poz. 1749 z późn. zm.! Geodezja rolna.indd 26 2016-07-01 14:45:56

4. Wielofunkcyjność rolnictwa 27 w przewidzianym do zaktualizowania planie zagospodarowania przestrzennego tego terenu 20. Należy zauważyć, że: Zapewnienie ładu na obszarach wiejskich jest trudne do osiągnięcia ze względu na różnoraką formę i charakter występujących tam elementów. Scalenia gruntów są doskonałym narzędziem kształtowania ładu przestrzennego, a studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy jest tym opracowaniem planistycznym, które tworząc politykę przestrzenną, może w sposób kompleksowy określić zasady jego kształtowania ( ). Ocena stanu ładu przestrzennego obszarów wiejskich powinna poprzedzać w każdym przypadku wykonanie projektu scalenia gruntów i być jednocześnie podstawą ustaleń podawanych w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy 21. 4. Wielofunkcyjność rolnictwa Przez wielofunkcyjność obszarów wiejskich rozumiemy na ogół dywersyfikację ekonomiczną wsi, a więc zwiększenie możliwości zatrudnienia w działalności pozarolniczej na obszarach wiejskich. Natomiast wielofunkcyjność rolnictwa jako zagadnienie społeczno- -ekonomiczne i kategoria analityczna jest zagadnieniem mało rozpoznawalnym. Produkcyjne (rynkowe) funkcje rolnictwa są bardzo dobrze znane i opisane. Słabo rozwinięta jest ta część badań, która dotyczy nietowarowych efektów działalności rolniczej. Zasadniczą trudność sprawia identyfikacja i klasyfikacja szerokiej gamy nierynkowych efektów rolnictwa w sferze gospodarczej, społecznej, kulturowej i przyrodniczej 22. W zachodniej literaturze naukowej dotyczącej wielofunkcyjności rolnictwa pojawia się nowa propozycja klasyfikacji pozakomercyjnych funkcji rolnictwa, która dzieli je na cztery grupy 23 : Funkcje zielone: proekologiczna agrotechnika, kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego i kulturowego, współdziałanie w utrzymaniu obszarów chronionych, poprawa obiegu materii i energii, wytworzenie energii z biomasy, podtrzymanie bioróżnorodności, zapewnienie dobrostanu zwierząt gospodarskich. Funkcje błękitne: zarządzanie zasobami wodnymi, wytwarzanie energii wodnej i wiatrowej, zapobieganie powodziom, poprawa jakości wód. 20 J. Kozłowski, F. Woch, Wykorzystanie aktualnych przepisów prawnych w postępowaniu scaleniowo- -wymiennym, [w:] Kompleksowe scalanie gruntów rolnych i leśnych oraz jego wpływ na środowisko (materiały szkoleniowe, nr 93, pod red. F. Wocha), Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach, Puławy 2006, s. 45 46. 21 R. Cymerman, L. Kotlewski, Planowanie przestrzenne scalenia gruntów ład przestrzenny, [w:] K. Noga (red.). Scalenia gruntów podstawą rozwoju obszarów wiejskich rozdrobnionego rolnictwa południowo-wschodniej Polski. Towarzystwo Rozwoju Obszarów Wiejskich, Rzeszów 2005, z. 5, s. 29. 22 J. Kania, Doradztwo w rozwoju obszarów wiejskich Unii Europejskiej, Biuletyn Informacyjny Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie 2008, nr 11, s. 12 20. 23 G. Van Huylenbroeck, V. Vandermeulen, J. Mettepenningen, A. Verspecht, Multifunctionality of Agriculture: A Review of definitions, Evidence and Instruments, 2007: www.livingreviews.org/lrlr- 2007-3 (dostęp: 9.04.2016).! Geodezja rolna.indd 27 2016-07-01 14:45:56

28 Rozdział II. Podstawowe pojęcia związane z kształtowaniem i rozwojem obszarów wiejskich Funkcje żółte: utrzymanie spójności i żywotności obszarów wiejskich, podtrzymanie tożsamości wsi, ochrona tradycji i kultury ludowej, rozwój produkcji i usług bezpośrednio związanych z rolnictwem, podtrzymanie i rozwój infrastruktury gospodarczej. Funkcje białe: zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego, zapewnienie wysokiej jakości zdrowej żywności, zapewnienie różnorodności żywności, wytwarzanie żywności funkcjonalnej, produkcja rolna na potrzeby farmaceutyczne. Większa część z wymienionych wyżej funkcji rolnictwa ma charakter produktu ubocznego w działalności produkcyjno-komercyjnej, dlatego należy mówić o nierozdzielności funkcji produkcyjnej i pozarynkowej rolnictwa. 5. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Pojęcie zrównoważony rozwój zostało wprowadzone przez Hansa Carla von Carlowitza na początku XIX w. i oznaczało sposób gospodarowania lasem (sustained yield forestry). W latach 80. XX w. termin ten został przyjęty przez ruch ekologiczny jako Sustainable Development, co oznacza zrównoważony, trwały rozwój. W tradycyjnym ujęciu model zrównoważonego rozwoju oznacza proces, w którym powinny być realizowane jednocześnie cele ekonomiczne, społeczne i ekologiczne. Dlatego przy planowaniu strategii zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich należy uwzględniać szereg czynników (problemów) mieszczących się w niżej wymienionych celach 24 : Rozwój ekonomiczny, czyli wzrost gospodarczy i sprawiedliwy podział korzyści, poprzez: ułatwienie dostępu do rynków pracy, finansowanie rozwoju, zmianę nieproporcjonalnych wzorców konsumpcji i zmiany w technologiach produkcji. Rozwój społeczny poprzez: walkę z ubóstwem, dostęp do edukacji, ochronę zdrowia i opiekę społeczną. Rozwój ekologiczny, czyli ochronę środowiska i racjonalną gospodarkę zasobami naturalnymi, poprzez: ograniczenie zanieczyszczenia środowiska, ochronę zagrożonych wyginięciem gatunków zwierząt i roślin oraz promocję odnawialnych źródeł energii. W systemowym ujęciu modelu zrównoważonego rozwoju uwzględnia się także trzy inne elementy, tj.: rozwój techniczno-technologiczny, rozwój przestrzenny i rozwój etyczny. Dlatego strategia zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce powinna być zorientowana na następujące cele 25 : Rozwój i wszechstronne wykorzystanie zasobów ludzkich istniejących na obszarach wiejskich (tzw. kapitał ludzki i kapitał społeczny). Instytucjonalizacja dialogu między mieszkańcami obszarów wiejskich oraz siłami społecznymi i politycznymi zajmującymi się problematyką rozwoju wsi i rolnictwa. 24 J. Kania, op. cit. 25 J. Wilkin, Wielofunkcyjność rolnictwa i obszarów wiejskich, [w:] Wyzwania przed obszarami wiejskimi i rolnictwem w perspektywie 2014 2020, red. M. Kłodziński, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2008.! Geodezja rolna.indd 28 2016-07-01 14:45:56

5. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich 29 Wzmocnienie istniejących i dobrze funkcjonujących instytucji zajmujących się problematyką zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich. Opracowanie odpowiedniej strategii i polityki rozwoju oraz systemu publicznego wsparcia dla rolnictwa i obszarów wiejskich. Stworzenie mechanizmu zarządzania publicznego zasobami wiejskimi, które nie poddają się mechanizmom regulacji rynkowej, a są niezbędne dla podtrzymania zainteresowania rolników nie tylko produkcją rolną, ale także rozwojem pozaprodukcyjnych funkcji rolnictwa i obszarów wiejskich. Zgodnie z definicją przyjętą w ustawie Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. przez zrównoważony rozwój rozumie się: taki rozwój społeczno- gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań planistycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich definiowany jest następująco przez autorów projektu Koncepcja postępowania dla zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich włącznie z propozycjami dla prowadzenia przyszłych postępowań : w ramach zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich uwzględniać musimy różne cele i konkurencyjne wymagania (oczekiwania) i rozwiązywać je za pomocą instrumentów planistycznych. Integrujący rozwój obszarów wiejskich obejmować musi, obok celów gospodarczych rolnictwa, również aspekty socjoekonomiczne, cele rozwoju osadnictwa, infrastruktury, środowiska i krajobrazu, dziedzictwa kulturowego, gospodarki wodnej oraz pozarolniczego rozwoju gospodarczego. Centralną rolę w procesach rozwojowych odgrywa przy tym ziemia jako wartość ekonomiczna jej własność, mobilność, dostępność oraz jej użytkowanie 26. Zatem zrównoważony rozwój to taki rozwój, który zapewnia zaspokojenie rosnących potrzeb współczesnego społeczeństwa bez naruszania możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń. Być może taka definicja zrównoważonego rozwoju jest zbyt lapidarna, ale z pewnością oddaje istotę zagadnienia. Pojęcie zrównoważonego rozwoju dotyczy zarówno obszarów wiejskich, jak i miast. Początek ruchu rozwoju zrównoważonego w skali globalnej wiąże się z opublikowanym w 1983 r. raportem Organizacji Narodów Zjednoczonych, w którym położono nacisk za uznanie problemu ochrony środowiska za problem ogólnoświatowy. Natomiast w 2005 r. na Światowym Forum ONZ określono cztery filary rozwoju zrównoważonego: rozwój ekonomiczny, rozwój społeczny, ochrona środowiska i rozwój kultury. 26 J.M. Pijanowski, J. Zedler (red.), Koncepcja postępowania dla zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich włącznie z propozycjami dla prowadzenia przyszłych postępowań. Praca powstała w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego 2007 2013 współfinansowanego przez Unię Europejską. Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2015, s. 11.! Geodezja rolna.indd 29 2016-07-01 14:45:56

30 Rozdział II. Podstawowe pojęcia związane z kształtowaniem i rozwojem obszarów wiejskich 6. Wymiana gruntów Ustawa z 31 lipca 1923 r. dotyczy scalania gruntów 27. Dopiero kolejne Ustawy z 24 stycznia 1968 r. i 28 marca 1982 r., a także z dnia 30 sierpnia 2013 r., traktujące o zmianie ustawy o scalaniu i wymianie gruntów, mają rozszerzony tytuł o wymianę gruntów. Praktyka scaleń niejednokrotnie dowiodła, że istnieje potrzeba wymiany gruntów pomiędzy gospodarstwami. Wymiana taka może być dokonana na zgodny wniosek właścicieli, a w przypadku gruntów Zasobu Agencji Nieruchomości Rolnych za zgodą Agencji. Wymianą mogą być objęte także grunty z zabudowaniami. W tym przypadku wartość budynków określa się według wyceny dokonanej przez rzeczoznawcę majątkowego na zasadach określonych w przepisach o gospodarce nieruchomościami. Również zainteresowane strony mogą uzgodnić inne zasady rozliczeń. Natomiast grunty objęte wymianą szacują wszyscy uczestnicy wymiany według określonych zasad 28. Warto pamiętać, że: postępowanie wymienne, tak jak w przypadku scalenia, prowadzi starosta, uczestnicy wymiany otrzymują na piśmie informację o wszczęciu postępowania wymiennego, projekt wymiany opracowuje upoważniony przez starostę geodeta, przy udziale wszystkich uczestników wymiany, pisemne oświadczenia uczestników wymiany stanowią dowód jednomyślnego oszacowania gruntów przez uczestników wymiany lub też ich zgody na dokonany przez rzeczoznawców szacunek lasów, sadów, ogrodów, chmielników i innych upraw specjalnych. wymianą mogą być objęte grunty położone na terenie jednej lub kilku gmin, projekt wymiany gruntów może być zatwierdzony, jeżeli wszyscy uczestnicy tego procesu przyjęli go bez zastrzeżeń, decyzję o zatwierdzeniu projektu uczestnicy wymiany otrzymują na piśmie, zasady finansowania i rozliczania ekwiwalentów wymiany gruntów są takie same jak przy scalaniu gruntów, jednak dopłaty nie są rozliczane ze starostą, ale bezpośrednio między uczestnikami wymiany 29. W procesie wymiany gruntów zmianie ulega struktura własności, natomiast struktura użytków gruntowych może pozostać bez zmian. Także krajobraz pozostaje nienaruszony. 7. Ekologia krajobrazu i ekorozwój Ekologia jest nauką o strukturze i funkcjonowaniu przyrody na różnych poziomach organizacji 30. W 1869 r. termin ekologia wprowadził do literatury i wyjaśnił niemiecki 27 Ustawa z 31 lipca 1923 r. o scalaniu gruntów. Tekst jednolity, Dz. U. z 1927 r. Nr 92, poz. 833. 28 Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie gruntów, art. 11, ust. 2 4, Dz. U. z 2003 r. Nr 178, poz. 1749 z późn. zm. 29 J. Kozłowski, F. Woch, op. cit., s. 47 48. 30 Encyklopedia Gazety Wyborczej, t. 4, hasła opracowane przez Wydawnictwo Naukowe PWN, Mediasad Poland, Kraków 2005, s. 460.! Geodezja rolna.indd 30 2016-07-01 14:45:56

7. Ekologia krajobrazu i ekorozwój 31 przyrodoznawca Ernst Haeckel. Określił on w ten sposób naukę zajmującą się badaniem relacji pomiędzy organizmem a jego organicznym i nieorganicznym środowiskiem. Współcześnie w ekologii stosuje się dwa podziały tematyki: według dyscyplin i według poziomów organizacji. Rozważając poziom organizacji, wyróżnia się ekologię krajobrazu. Termin ten w końcu lat 30. XX w. omówił Carl Troll. Uważał, że podstawowym zadaniem tej dyscypliny jest analiza funkcjonalna treści krajobrazu i wyjaśnienie jego wielostronnych i zmieniających się zależności. Tak rozumiana ekologia krajobrazu jest przede wszystkim związkiem geografii i biologii 31. W 1963 r. Troll zmodyfikował definicję ekologii krajobrazu, nawiązując do koncepcji ekosystemu 32. W tym ujęciu ekologia krajobrazu jest nauką zajmującą się kompleksem powiązań pomiędzy biocenozami 33 i ich środowiskowymi uwarunkowaniami w określonych wycinkach krajobrazu. Działalność na rzecz ekologii krajobrazu starano się ująć w ramy instytucjonalne. W 1982 r. w Pieszczanach, w ówczesnej Czechosłowacji, powołano Międzynarodowe Towarzystwo Ekologii Krajobrazu (International Association for Landscape Ecology IALE). W dokumentach założycielskiego kongresu zapisano, że: Metody ekologii krajobrazu znajdują zastosowanie w planowaniu i kształtowaniu sposobu wykorzystania terenu oraz w ochronie przyrody i przy optymalizacji wykorzystania zasobów naturalnych. Ekologia krajobrazu jest obecna przy programowaniu intensyfikacji produkcji rolniczej, w badaniach nad rozmieszczeniem ludności, w analizach globalnych zmian środowiska przyrodniczego 34. Przybliżając pojęcie ekologii krajobrazu, należy wspomnieć o polskim naukowcu Adamie Wodziczko i jego koncepcji uprawy krajobrazu 35. Andrzej Richling i Jerzy Solon tak pisali o jego badaniach: A. Wodziczko ( ) był autorem oryginalnego zestawu koncepcji, które w swoim czasie nie spotkały się z żywszą reakcją, a dopiero w ostatnich latach są formułowane na nowo, przy zastosowaniu odmiennej terminologii. W ujęciu Wodziczki podejście krajobrazowe (fizjocenotyczne) powinno obejmować m.in. biologię krajobrazu (czyli poznawanie zasad funkcjonowania i powiązań między komponentami), pielęgnację i higienę krajobrazu (czyli aktywną ochronę i kształtowanie w celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania) oraz uprawę krajobrazu (czyli prawidłowe użytkowanie i zagospodarowanie). Wszystkie te elementy wchodzą obecnie w skład szeroko rozumianej ekologii krajobrazu 36. 31 C. Troll, Die geographische Landschaft und Ihre Erforschung Studium Generale 3. Arbeiten aus dem Geogr., 1950, Inst. der Universitat Bonn, 1.5 (Krajobraz geograficzny i jego badanie. Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej 1965, 4). 32 Ekosystem to złożony układ ekologiczny, powtarzany w tym samym typie środowiska, tworzący warunki bytowania organizmów (biotop). 33 Biocenoza to populacje wszystkich gatunków roślin, zwierząt i mikroorganizmów związanych z określonym typem ekosystemu (Encyklopedia Gazety Wyborczej, t. 2, s. 413). 34 A. Richling, J. Solon, Ekologia krajobrazu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 7. 35 Adam Wodziczko (1887 1948) był botanikiem i z tej pozycji proponował uprawę krajobrazu jako rodzaj krajostrojenia. Skupiając wokół siebie przyrodników, urbanistów i ekonomistów, zorganizował w Poznaniu w 1946 r. Zakład Ochrony Przyrody i Uprawy Krajobrazu, zob.: A. Böhm, Architektura krajobrazu, jej początki i rozwój. Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 1994, s. 78. Adam Wodiczko jest autorem prac: Ochrona przyrody nową gałęzią wiedzy, Ochrona Przyrody 1945, R. 12; O uprawie krajobrazu, Chrońmy Przyrodę 1945, R. 1, z. 2/3; Znaczenie biologii krajobrazu dla planowania przestrzennego, Warszawa 1950; O biologii krajobrazu, Przegląd Geograficzny 1950, nr 22. 36 A. Richling, J. Solon, op. cit., s. 23.! Geodezja rolna.indd 31 2016-07-01 14:45:56

32 Rozdział II. Podstawowe pojęcia związane z kształtowaniem i rozwojem obszarów wiejskich Podsumowując niniejsze rozważania, należy zwrócić uwagę na ewolucyjną drogę rozwoju ekologii krajobrazu. Obecnie ta dyscyplina zajmuje się całością zjawisk występujących na powierzchni Ziemi i cieszy się zainteresowaniem naukowców i specjalistów o różnym ukierunkowaniu: geografów, biologów, hydrologów, geodetów, architektów i urbanistów, architektów krajobrazu i planistów. Wszyscy oni zajmują się efektami działalności człowieka w przyrodzie. Do podstawowych zadań ekologii krajobrazu należy ocena układu ekologicznego krajobrazu i przebiegu procesów krajobrazowych w czasie oraz określenie ekologicznych konsekwencji przekształcania krajobrazów naturalnych (lub bliskich naturalnym) w antropogeniczne (kulturowe). Zauważmy także, iż są zwolennicy poglądu, że ekologia krajobrazu nie stanowi odrębnej dyscypliny naukowej, natomiast stanowi interdyscyplinarną dziedzinę zajmującą się relacjami pomiędzy społeczeństwem a jego przestrzenią życiową. Inni zaś twierdzą, że ekologią krajobrazu jest to, czym zajmują się ekolodzy krajobrazu. Rozważmy teraz pojęcie ekorozwoju. Od 1990 r. w literaturze dotyczącej rolnictwa i geodezji rolnej coraz częściej zaczął pojawiać się termin ekorozwój. Stanowi on koncepcję, która zmierza do takiego ustalenia tempa, celów i środków rozwoju społeczno- -gospodarczego, przy którym nie następuje niszczenie środowiska 37. Celem ekorozwoju powinien być przede wszystkim rozwój człowieka przez zapewnienie mu zdrowej żywności, źródeł energii, mieszkań oraz zdrowych i bezpiecznych warunków życia 38. Z tak określonej koncepcji ekorozwoju i przyjętego celu wynika potrzeba kształtowania odpowiedniej polityki gospodarczej w odniesieniu do obszarów wiejskich. Do głównych instrumentów rozwoju obszarów wiejskich zaliczamy urządzenia rolne. Jest to instrument funkcjonujący w praktyce (co najmniej od lat 60. XX w. przyp. W.P.) 39. Urządzenia rolne poprzez dwa główne czynniki: strukturę użytkowania oraz strukturę władania ziemią, wywierają decydujący wpływ na kształtowanie walorów ekologiczno- -krajobrazowych urządzanego obszaru. A to jest oczywiście jeden z ważniejszych czynników ekorozwoju. Kompendium wiedzy na temat ekorozwoju obszarów wiejskich stanowi publikacja materiałów konferencyjnych Ekorozwój obszarów wiejskich, gdzie 28 artykułów naukowych zestawiono w sześć grup tematycznych 40. Problematyka w nich zawarta jest aktualna do dzisiaj. Aktualnie społeczność lokalna wsi ma jednak większe możliwości działania w zakresie ekorozwoju. 8. Ruralistyka Współczesna nauka wyodrębniła dziedzinę wiedzy zajmującą się kształtowaniem osiedli wiejskich i ich związkiem z obszarami produkcyjnymi. Nazwano ją rurystyką lub ruralistyką, od łacińskich słów rus wieś, ruralis wiejski. Działalność terenowa w dziedzinie urbanistyki i ruralistyki ma na celu wprowadzenie ładu przestrzennego 37 W. Mirowski, Ekorozwój wsi polskiej w socjologicznej perspektywie, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 1992, z. 401 Ekorozwój obszarów wiejskich, s. 47. 38 A. Hopfer, Funkcje obszarów wiejskich z perspektywy ekorozwoju, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 1992, z. 401 Ekorozwój obszarów wiejskich, s. 55. 39 R. Cymerman, J. Koc, Zadania urządzeń rolnych w ekorozwoju wsi, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 1992, z. 401 Ekorozwój obszarów wiejskich, s. 195 204. 40 Ekorozwój obszarów wiejskich, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 1992.! Geodezja rolna.indd 32 2016-07-01 14:45:56

8. Ruralistyka 33 do planowania obszarów. Obie te dziedziny nauki objęte są wspólną nazwą planowania przestrzennego. W 1946 r. Stefan Tworkowski w książce Architektura wsi, pisząc o potrzebie odbudowy wsi polskiej po II wojnie światowej, podał następującą definicję rurystyki: pojęcie wsi nie jest jednoznaczne z osiedlem wiejskim, obejmuje zakres o wiele szerszy i rozpatrywane jest przez rurystykę, naukę równoległą do urbanistyki. Obie gałęzie jednej wiedzy planowania, uzupełniają się, dają dopiero pełne pojęcie o przestrzennym komponowaniu kraju. W zakres rurystyki wejdzie wszystko, co istnieje poza miastem lub ściślej mówiąc poza obszarami intensywnego skupienia ludzi i wysokiego stopnia zainwestowania terytorium, wejdą tu: obok obszarów przynależnych do osiedli wiejskich, większe gospodarstwa rolne, leśne, przetwórcze, parki, zabytki rozrzucone w polskim pejzażu, małe miasteczka reprezentujące w istocie tylko wyższy stopień życia wsi i zamieszkałe częściowo przez ludność rolniczą, warsztaty o specjalnym charakterze, jak gospodarstwa ogrodnicze i sadownicze, obszary należące do osiedli o typie mieszanym, jak osiedla zamieszkałe przez ludność pracującą częściowo w wielkich zakładach przemysłowych, lecz uprawiają jednocześnie niewielkie gospodarstwa rolne, dalej uzdrowiska, sanatoria, baseny kąpielowe i stadiony sportowe na terenach pozamiejskich, wreszcie technika, jak: drogi, mosty i inne konstrukcje, które w czystej swej formie są zawsze logiczne i z krajobrazem współżyją w sposób abstrakcyjnie piękny 41. Definicja Tworkowskiego jest bardzo obszerna. Być może chciał on podkreślić, jak gigantyczna praca czeka projektantów, którzy muszą zająć się zniszczonymi przez działania wojenne terenami wiejskimi. W 1970 r. ukazała się książka Michała Chilczuka Osadnictwo wiejskie Polski (formy i układy przestrzenne) 42. Celem pracy było dokonanie na przestrzeni całego kraju systematyki i regionalizacji wsi i osiedli. Autor przyjął, że najistotniejszym czynnikiem determinującym charakter poszczególnych wsi jest jej wewnętrzny układ, który można ująć wymiernie, badając stosunki odległościowe między poszczególnymi siedliskami. Wartość pracy Michała Chilczuka polega nie tylko na usystematyzowaniu i utrwaleniu obrazu form fizjonomicznych wsi i osiedli, ale także na zebraniu ogromnego materiału, który stanowił ciągłość badań naukowych nad rozwojem struktur osadniczych w terenach wiejskich. Sięgnął do najnowszych w ówczesnym czasie metod badawczych, jakie dawało wykorzystanie zdjęć lotniczych. W 1998 r. Jan Tkocz opublikował pracę Organizacja przestrzenna wsi w Polsce 43. Zagadnieniem omówionym w pracy jest osadnictwo wiejskie, a więc takie pojęcia, jak: pole, zagroda oraz wieś złożona z rozłogu pól i siedliska, a także sieci wsi, rozpatrywane ze względu na proces ujednolicenia i zróżnicowania ich elementów przestrzennych. Autor, pokazując na przykładach historyczne procesy przekształcenia się struktury przestrzennej osadnictwa wiejskiego, określił istniejące na przełomie XX i XXI w. formy przestrzenne wsi i ich cechy ogólne. W pewnym sensie Tkocz kontynuował to, co rozpoczął Chilczuk, dając wykładnię zmian, jakie nastąpiły w przestrzeni wsi w ciągu dwudziestu sześciu lat. Warto jeszcze zwrócić uwagę na obszerną, pięciusetstronicową książkę Mieczysława Chowańca z 1986 r. 44, w której autor nie tylko w sposób chronolo- 41 S. Tworkowski, Architektura wsi. Wyd. Czytelnik, Warszawa 1946, s. 15 15. 42 M. Chilczuk, Osadnictwo wiejskie Polski (formy i układy przestrzenne). PWN, Warszawa 1970. 43 J. Tkocz, Organizacja przestrzenna wsi w Polsce. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998. 44 M. Chowaniec, Zarys teorii i zasad kształtowania osiedli terenów wiejskich. Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 1986.! Geodezja rolna.indd 33 2016-07-01 14:45:56

34 Rozdział II. Podstawowe pojęcia związane z kształtowaniem i rozwojem obszarów wiejskich giczny przedstawia rozwój osadnictwa rolniczego w Polsce, ale opisuje także zasady kształtowania współczesnych mu osiedli i terenów wiejskich. Szczegółowo rozważa takie zagadnienia, jak: urządzenia infrastruktury technicznej w osiedlach wiejskich, formy zieleni, funkcje rekreacji i wypoczynku na wsi, estetykę osiedla wiejskiego i ochronę środowiska w planowaniu przestrzennym terenów wiejskich. W ten sposób wyznacza perspektywiczne kierunki rozwoju osadnictwa wiejskiego. W 1967 r. Andrzej Rzymkowski opublikował pracę Planowanie przestrzenne w górach 45. W sposób syntetyczny omówił te elementy środowiska naturalnego, które decydują o zasadach planowania, zagospodarowania i budownictwa w terenach górskich. Do podstawowych czynników zaliczył: rzeźbę terenu, opady i hydrografię, promieniowanie słoneczne, ciepło i wilgotność powietrza oraz wiatr. Praca ta nadal powinna być studiowana przez architektów, architektów krajobrazu i geodetów, których projekty są realizowane w warunkach klimatu górskiego i niezmiernie czułych krajobrazowo terenach. W 1972 r. Andrzej Rzymkowski i Mieczysław Chowaniec wydali podręcznik akademicki, który dotychczas jako jedyny zawiera w tytule słowo ruralistyka. Autorzy wyjaśniają, że ruralistyka to nowe pojęcie obejmujące pełny zakres zagadnień planowania obszarów rolniczych i budownictwa wiejskiego, analogicznie jak urbanistyka, która dotyczy zagadnień planowania i budownictwa w miastach 46. Reasumując rozważania na temat ruralistyki, należy podkreślić, że nadal przy wszelkich analizach dotyczących obszarów wiejskich obowiązują terminologia i pojęcia wypracowane przez tę naukę. Mówiąc o zintegrowanym rozwoju obszarów wiejskich, o odnowie wsi, o procesie scalania i wymianie gruntów, o kształtowaniu krajobrazu i zachowaniu dziedzictwa kulturowego, odwołujemy się do badań naszych poprzedników, których dorobek jest ogromny 47. 45 A. Rzymkowski, Planowanie przestrzenne w górach. Wyd. Arkady, Warszawa 1967. 46 A. Rzymkowski, M. Chowaniec, Ruralistyka. Wyd. Arkady, Warszawa 1972, s. 4. 47 Do pionierów badań nad osadnictwem wiejskim w Polsce należy zaliczyć: Franciszka Bujaka: Studia nad osadnictwem Małopolski. Rozprawy Wydziału Hist.-Filozof. AU, 1905, t. 47; Oskara Balzera: Chronologia najstarszych kształtów wsi słowiańskiej i polskiej, Kwartalnik Historyczny 1910, t. 24; Bogdana Zaborskiego: O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Kraków 1926; Kazimierza Dobrowolskiego: Najstarsze kształty wsi w Polsce. Sprawozdania PAU, 1928, t. 33, z. 3, oraz Najstarsze osadnictwo Podhala, Lwów 1935; Józefa Bursztę: Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1958; Franciszka Piaścika: Zagadnienie systemu osiedleńczego na obszarach wiejskich. Materiały z narady w sprawie planowania zabudowy wiejskiej, Warszawa 1959.! Geodezja rolna.indd 34 2016-07-01 14:45:56

Rozdział III Prawodawstwo Unii Europejskiej fundusze strukturalne Problematyka zagadnień strukturalnych w rolnictwie została podjęta w drugiej połowie XX wieku. W 1968 r. temat ten poruszył holenderski polityk Sicco Mansholt, któremu przypisywane są początki polityki strukturalnej Wspólnot Europejskich. Dzięki jego badaniom, przemyśleniom i inicjatywie powstał program Rolnictwo 1980. Ujęto w nim między innymi zagadnienie powiększania gospodarstw rolnych przy jednoczesnym zmniejszaniu powierzchni użytków rolnych oraz problemy zatrudnienia w rolnictwie. Również w tym czasie wprowadzono tzw. wspólną politykę rolną, której celem było dążenie do równomiernego rozwoju gospodarczego Europy oraz poprawy warunków życia ludności poprzez nadanie rolnictwu rangi priorytetowej. Wspólna polityka rolna powstała na mocy traktatów rzymskich 1. Oficjalnie zaczęła funkcjonować w 1962 r., a dokument podpisało sześć państw założycieli Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej: Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Republika Federalna Niemiec oraz Włochy. Jednakże na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci zaczęto obserwować niewłaściwy kierunek wspólnej polityki rolnej, dlatego takie działania, jak: Plan Mansholta (1968), Zielona księga (1985), Reforma McSharyego (1991), Plan Santera (1997), a w międzyczasie liczne prace nad powstaniem Białej księgi miały na celu sukcesywną poprawę form dopłat, zreformowanie rynku rolnego, uregulowanie eksportu i importu, itp. 2. W 1993 r. powstała Unia Europejska jako związek państw-członków Wspólnot Europejskich: Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej 3. Tak więc jednym z filarów 1 Traktaty rzymskie zostały podpisane 25 marca 1957 r. Ich celem było rozszerzenie procesu integracji europejskiej poprzez współpracę gospodarczą. Traktaty weszły w życie 1 stycznia 1958 r. Na ich mocy powołano Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom) (http://eur-lex.europa.eu/homepage.html). 2 J. Tworzydło, Ocena efektywności scalenia gruntów rolnych z wykorzystaniem środków unijnych. Rozprawa doktorska, UR w Krakowie, 2014, s. 62 (promotor W. Przegon). 3 Unię Europejską zawarto na mocy Traktatu z Maastricht, który wszedł w życie 1 września 1993 r.! Geodezja rolna.indd 35 2016-07-01 14:45:56

36 Rozdział III. Prawodawstwo Unii Europejskiej fundusze strukturalne Unii Europejskiej jest Unia Gospodarcza i to w jej ramach prowadzona jest wspólna polityka rolna i strukturalna 4. Obecnie każdy projekt europejski realizowany jest za pośrednictwem funduszy strukturalnych. Ich zadanie polega na wspieraniu restrukturyzacji i modernizacji dziedzin życia gospodarczego i ekonomicznego krajów członkowskich. Są one kierowane głównie do regionów niemogących dorównać średniemu poziomowi Unii 5. Całość polityki strukturalnej opiera się na czterech funduszach strukturalnych. Są to: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny, Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej oraz Finansowy Instrument Ukierunkowania Rybołówstwa. Za rolnictwo odpowiada Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej. Do jego zadań należy wspieranie transformacji struktury rolnictwa oraz pomoc w rozwoju obszarów wiejskich. Polityka strukturalna Unii Europejskiej działa w oparciu o następujące zasady: koncentracji, partnerstwa wertykalnego oraz horyzontalnego, programowania, kompatybilności, pomocniczości oraz współfinansowania. W dniu 1 maja 2004 r. Polska stała się pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej i podlega wszystkim zasadom i prawom w niej funkcjonującym. 1. Sektorowy Program Operacyjny 2004 2006 Po wejściu Polski do Unii Europejskiej scalenia gruntów w dużej części zaczęły być finansowane z funduszy unijnych. W latach 2004 2006 najważniejszy dla rolnictwa był sektorowy program operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 2006. Środki finansowe przeznaczone na realizację sektorowego programu operacyjnego pochodziły z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, z Sekcji Orientacji oraz z budżetu państwa, budżetów samorządów oraz środków inwestorów prywatnych. Wszystkie zasoby pieniężne zostały podzielone na trzy strefy, tzw. priorytety oraz działania. Priorytet pierwszy obejmował wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno-spożywczym. Priorytet drugi to zrównoważony rozwój obszarów wiejskich. Priorytet trzeci dotyczył pomocy technicznej. Scalenie gruntów, jako zabieg urządzeniowo-rolny przekształcający strukturę przestrzenną wsi, znalazł się w drugiej grupie działań. Do zakresu prac w ramach scalenia gruntów zaliczono: opracowanie założeń do projektu scalenia gruntów, opracowanie oceny wpływu scalenia gruntów na środowisko, wykonanie aktualizacji gleboznawczej klasyfikacji gruntów, opracowanie projektu scalenia i okazanie go na gruncie, konsultacje związane z zatwierdzeniem projektu, sporządzenie dokumentacji geodezyjno-prawnej do ujawnienia nowego stanu w katastrze nieruchomości oraz w księgach wieczystych oraz sprawy zagospodarowania po scaleniowego. Środki finansowe były kierowane do tych projektów scaleniowych, o których współfinansowanie ze środków unijnych występowali starostowie powiatów, jako beneficjenci pomocy na działanie scalenia gruntów. Starostowie reprezentowali właścicieli gospodarstw rolnych, położonych na obszarach wsi przewidzianych do objęcia pracami scaleniowymi. Dofinansowanie projektów 4 T. Kierzkowski, A. Jankowska, R. Knapik, Fundusze strukturalne oraz Fundusz Spójności. Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2009. 5 J. Hausner, Polityka strukturalna i fundusze przedakcesyjne perspektywa krajowa, [w:] Znaczenie funduszy pomocowych Unii Europejskiej dla Polski. Szkoła Główna Handlowa, Katedra Integracji Europejskiej im. Jeana Monetta, Kolegium Gospodarki Światowej, Warszawa 2000.! Geodezja rolna.indd 36 2016-07-01 14:45:56

2. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 2013 37 mogło wynosić do 100% kosztów kwalifikowanych, co oznaczało, że rolnicy nie ponosili kosztów związanych z opracowaniem projektu scaleniowego ani kosztów realizacji inwestycji związanych z zagospodarowaniem po scaleniowym 6. 2. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 2013 Prace scaleniowe prowadzone w latach 2007 2013 obejmował kolejny program pod nazwą Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Został on podzielony na dwadzieścia dwa działania finansowane z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz współfinansowane z krajowego budżetu. Spośród nich czternaście działań było wdrażanych przez Agencje Restrukturyzacji i Modernizacji Terenów Rolnych, sześć przez samorządy wojewódzkie i dwa działania przez Agencje Rynku Rolnego Skarbu Państwa i Fundację Programów Pomocy dla Rolników 7. Priorytety i kierunki PROW zostały określone w Krajowym Planie Strategicznym Rozwoju Obszarów Wiejskich. Łączna suma środków na ten cel wynosiła około 17,2 mld euro, z czego kwota 13,2 mld euro pochodziła z budżetu Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, natomiast pozostałą część stanowiły krajowe środki publiczne. Wszystkie działania w ramach PROW na lata 2007 2013 zostały podzielone na cztery osie priorytetowe, a w ich ramach na działania. Pierwsze dwie osie o nazwach: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego oraz Poprawa stanu środowiska naturalnego i obszarów wiejskich obejmowały działania dostosowujące sektor rolny i leśny do rosnących wymagań całej Wspólnoty Europejskiej. Oś trzecia Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej miała uzupełniać działania dwóch pierwszych zakresów i synergicznie oddziaływać na rozwój obszarów wiejskich poprzez różnicowanie działalności gospodarczej i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy oraz poprawę jakości życia na obszarach wiejskich 8. Działania Leader w ramach osi czwartej opierały się na wiedzy i doświadczeniu lokalnej społeczności. Biorąc pod uwagę całość dokumentu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, scalenia gruntów mieściły się w zakresie osi pierwszej w punkcie siódmym: Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa 9. Podstawę prawną działań w punkcie siódmym osi pierwszej stanowiły: 1. Art. 20 i 30 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.). 2. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie 6 J. Kozłowski, Działanie Scalenia gruntów w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 2006, [w:] Scalenia gruntów podstawą rozwoju obszarów wiejskich rozdrobnionego rolnictwa południowo-wschodniej Polski, z. 5, K. Noga (red.). Towarzystwo Rozwoju Obszarów Wiejskich, Rzeszów 2005, s. 9 12. 7 M. Zarychta, Zakres realizacji wybranych działań Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach, Puławy 2013, http://www.prow.sbrr.pl (dostęp: 11.04.2016). 8 http://www.arimr.gov.pl/pomoc-unijna/prow-2014-2020.html (dostęp: 12.04.2016). 9 J. Tworzydło, op. cit., s. 66 68.! Geodezja rolna.indd 37 2016-07-01 14:45:56

38 Rozdział III. Prawodawstwo Unii Europejskiej fundusze strukturalne wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r. Do działań w zakresie procesu scalania gruntów zaliczono: poprawę struktury obszarowej gospodarstw rolnych poprzez wykonanie prac scaleniowych, wytyczenie i urządzenie funkcjonalnej sieci dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych oraz dojazdów do zabudowań gospodarczych, wydzielenie, bez procedury wywłaszczeniowej, niezbędnych gruntów na cele infrastruktury technicznej i społecznej w ramach postępowania scaleniowego 10. Beneficjentem pomocy finansowej dla prac scaleniowych był starosta, a Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi określiło szereg ograniczeń dla projektów, gdzie ubiegano się o dofinansowanie. Poziom maksymalnego dofinansowania wynosił 100%, natomiast poziom środków publicznych ustalono na minimum 25% kosztów kwalifikowanych pochodzących z budżetu państwa 11. 3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014 2020 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014 2020 został opracowywany na podstawie przepisów Unii Europejskiej, w szczególności Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylającego rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005, oraz aktów delegowanych i wykonawczych Komisji Europejskiej. Zgodnie z przepisami Unii Europejskiej Program jest wkomponowany w całościowy system polityki rozwoju kraju, w szczególności przez mechanizm Umowy Partnerstwa. Umowa ta określa strategię wykorzystania środków unijnych na rzecz realizacji wspólnych dla UE celów zapisanych w unijnej strategii wzrostu Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu z uwzględnieniem potrzeb rozwojowych danego państwa członkowskiego. Celem głównym PROW 2014 2020 jest poprawa konkurencyjności rolnictwa, zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi i działania w dziedzinie klimatu oraz zrównoważony rozwój terytorialny obszarów wiejskich. Program będzie realizował sześć priorytetów wyznaczonych dla unijnej polityki rozwoju obszarów wiejskich na lata 2014 2020: 1. Ułatwianie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie, leśnictwie i na obszarach wiejskich. 2. Zwiększenie rentowności gospodarstw i konkurencyjności wszystkich rodzajów rolnictwa we wszystkich regionach oraz promowanie innowacyjnych technologii w gospodarstwach i zrównoważonego zarządzania lasami. 3. Wsparcie organizacji łańcucha żywnościowego, w tym przetwarzania i wprowadzania do obrotu produktów rolnych, dobrostanu zwierząt oraz zarządzania ryzykiem w rolnictwie. 10 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2010. 11 J. Tworzydło, op. cit., s. 69.! Geodezja rolna.indd 38 2016-07-01 14:45:56

3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014 2020 39 4. Odtwarzanie, ochrona i wzbogacanie ekosystemów związanych z rolnictwem i leśnictwem. 5. Promowanie efektywnego gospodarowania zasobami i wspieranie przechodzenia w sektorach rolnym, spożywczym i leśnym na gospodarkę niskoemisyjną i odporną na zmianę klimatu. 6. Promowanie włączenia społecznego, zmniejszenie ubóstwa oraz promowanie rozwoju gospodarczego na obszarach wiejskich. Łączne środki publiczne przeznaczone na realizację Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014 2020 wyniosą 13 513 295 000 euro, w tym: 8 598 280 814 euro będą stanowiły środki UE (EFRROW), a 4 915 014 186 euro wyniesie wkład krajowy 12. W ramach PROW 2014 2020 będzie realizowanych łącznie 15 działań. Pomoc finansowa ze środków Programu zostanie skierowana głównie do sektora rolnego. Sektor ten jest szczególnie istotny z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich i wymaga znacznego oraz odpowiednio ukierunkowanego wsparcia. Planowane w Programie instrumenty pomocy finansowej będą miały na celu przede wszystkim rozwój gospodarstw rolnych (modernizacja gospodarstw rolnych, restrukturyzacja małych gospodarstw rolnych, premie dla młodych rolników, płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa rolne). Do dalszego rozwoju sektora rolnego i wzrostu jego konkurencyjności przyczynią się także takie instrumenty pomocy finansowej, jak transfer wiedzy i innowacji oraz doradztwo rolnicze. Nowym instrumentem wspierającym wdrożenie innowacji w sektorze rolno-spożywczym będzie działanie współpraca. W ramach poprawy organizacji łańcucha żywnościowego przewiduje się wsparcie inwestycji związanych z przetwórstwem i marketingiem artykułów rolnych, dalszy rozwój grup i organizacji producentów oraz systemów jakości produktów rolnych i środków spożywczych. Ponadto, dla ułatwiania sprzedaży bezpośredniej artykułów rolnych, planuje się kontynuację wsparcia na rzecz budowy i modernizacji targowisk. Planowana jest kontynuacja wsparcia pozwalającego na odtwarzanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku wystąpienia klęsk żywiołowych i katastrof naturalnych, jak również wprowadzenie nowego zakresu w celu ochrony gospodarstw rolnych przed tego typu zdarzeniami. Nowym działaniem będzie rolnictwo ekologiczne, którego celem jest wzrost rynkowej produkcji ekologicznej. Przedsięwzięcia z zakresu ochrony środowiska (w tym wody, gleb, krajobrazu) i zachowania bioróżnorodności będą finansowane w ramach działań rolno-środowiskowo-klimatycznych i zalesień. Kontynuowane będą płatności na rzecz obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Wsparcie inwestycyjne w związku z realizacją celów środowiskowych otrzymają gospodarstwa położone na obszarach Natura 2000 i na obszarach narażonych na zanieczyszczenie wód azotanami pochodzenia rolniczego. W celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich kontynuowane będą działania przyczyniające się do rozwoju przedsiębiorczości, odnowy i rozwoju wsi, w tym w zakresie infrastruktury technicznej, które zostaną zrealizowane zarówno w ramach działań odrębnych, jak również 12 Program rozwoju obszarów wiejskich na lata 2014 2020. Broszura Informacyjna. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2014, s. 4.! Geodezja rolna.indd 39 2016-07-01 14:45:56

40 Rozdział III. Prawodawstwo Unii Europejskiej fundusze strukturalne poprzez działanie Leader. Kontynuacja wdrażania Lokalnych Strategii Rozwoju (Leader) wzmocni realizację oddolnych inicjatyw społeczności lokalnych 13. Środki na scalenia gruntów będzie można uzyskać w ramach działania inwestycje w środki trwałe. W tym przypadku chodzi przede wszystkim o poprawę struktury obszarowej gospodarstw i wzrostu konkurencyjności polskiego rolnictwa. Beneficjentami w tym przypadku mogą być starostowie. Przewidziany budżet na scalenia wynosi 140 mln euro. Wysokość pomocy na opracowanie projektu scalenia nie może przekroczyć kwoty 800 euro na 1 ha gruntów objętych postępowaniem scaleniowym w województwach: dolnośląskim, lubelskim, małopolskim, podkarpackim, śląskim i świętokrzyskim. Są to koszty poniesione na opracowanie projektów. Natomiast w tych samych województwach można uzyskać 2000 euro na 1 ha scalanych gruntów na wykonanie prac poscaleniowych. O przyznaniu pomocy będzie decydować liczba uzyskanych punktów obliczanych według przyjętych kryteriów, na przykład: procent właścicieli gospodarstw rolnych położonych na obszarze scalenia, którzy złożyli wniosek na jego przeprowadzenie, albo procent gruntów położonych na obszarze scalenia. Punktowany też będzie wpływ prac scaleniowych na środowisko i poprawę warunków krajobrazowych. 13 http://www.minrol.gov.pl/wsparcie-rolnictwa-i-rybolowstwa/prow-2014-2020 (dostęp: 6.01.2015).! Geodezja rolna.indd 40 2016-07-01 14:45:56

Rozdział IV Nowe tendencje w organizacji przestrzeni wsi 1. Małe rodzinne gospodarstwa rolne w krajach Unii Europejskiej Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych ogłosiło 2014 rok Międzynarodowym Rokiem Rodzinnych Gospodarstw Rolnych, dlatego Parlament Europejski przygotował projekt rezolucji dotyczącej przyszłości małych gospodarstw rolnych 1, który wzywa państwa członkowskie Unii Europejskiej do podjęcia odpowiednich działań w ramach nowej, wspólnej polityki rolnej. W całokształcie spraw i problemów europejskiego rolnictwa w większym stopniu należałoby uwzględnić specyficzne potrzeby małych gospodarstw rodzinnych, które są ważnym elementem modelu rolnictwa oraz stanowią podstawę wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Każdy z krajów członkowskich powinien przygotować odpowiednie rozwiązania dotyczące małych, rodzinnych gospodarstw oraz różnic regionalnych. Należałoby dążyć do wzmocnienia ich konkurencyjności, rentowności, dochodowości, rozwijania przedsiębiorczości oraz tworzenia nowych miejsc pracy, aby w ten sposób ograniczyć emigrację ludności z obszarów wiejskich. Podkreślmy, że Polska w dużej mierze jest beneficjentem środków unijnych w sektorze rolnictwa. Małe gospodarstwa rolne stanowią nieodłączny element europejskich obszarów wiejskich. Zapewniają one utrzymanie wielu milionom ludzi, przyczyniają się do zachowania różnorodności krajobrazu oraz dziedzictwa kulturowego, zarówno w formie materialnej (zabudowa regionalna), jak i duchowej (tradycja i zwyczaje ludowe). Przystąpienie w 2004 i 2007 r. do Unii Europejskiej nowych państw w znaczący sposób zmieniło strukturę nie tylko całego rolnictwa, ale i strukturę małych gospodarstw 2. 1 Na podstawie projektu sprawozdania Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14.10.2013 r. (maszynopis w zbiorach autora). 2 W 2004 r. do Unii Europejskiej przystąpiły: Czeska Republika, Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry. W 2007 r. do Unii Europejskiej przystąpiła Bułgaria! Geodezja rolna.indd 41 2016-07-01 14:45:56

42 Rozdział IV. Nowe tendencje w organizacji przestrzeni wsi Małe gospodarstwa starej Unii (UE-15) są bardziej stabilne. Natomiast rentowność małych gospodarstw w krajach, które przystąpiły do Unii (UE-12), zmalała szczególnie tam, gdzie prowadzona jest ekstensywna gospodarka na złej jakości glebach. Trzeba jednak podkreślić, że te małe gospodarstwa, które otrzymały wsparcie finansowe w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, znacznie poprawiły swoją sytuację dochodową. W krajach UE-15 należy wyróżnić grupę krajów południa, tj.: Grecję, Hiszpanię, Portugalię i Włochy, gdzie duże rozdrobnienie wynika z uwarunkowań historycznych i charakteru produkcji. Znaczące zróżnicowanie występuje także w gronie państw członkowskich UE-12. Szczególnie widoczne jest to w państwach byłego bloku socjalistycznego, gdzie rozdrobnienie jest następstwem procesów historycznych i politycznych. W latach 1945 1948 w ramach sowieckiego modelu reformy rolnej zabierano ziemię dużym gospodarstwom i przydzielano małym lub tworzono całkiem nowe, tzw. gospodarstwa karłowate. W latach 1948 1955 miała miejsce kolektywizacja rolnictwa. Natomiast w okresie transformacji ustrojowej, w latach 90. XX w., ponownie nastąpiło rozdysponowanie ziemi wśród mniejszych gospodarstw. Obecnie obserwuje się proces koncentracji ziemi w grupie większych gospodarstw. Średnia wielkość gospodarstw rodzinnych zwiększyła się we wszystkich krajach. Występują jednak znaczące dysproporcje. W 2010 r. średnia wielkość gospodarstwa w UE-27 wynosiła 14,2 ha. W krajach północno-zachodniej Europy było to 50,1 ha, na południu Europy 12,0 ha, a w nowych państwach członkowskich 7,1 ha. Najczęściej przyjmuje się, że gospodarstwa małe to te, których powierzchnia jest mniejsza od 2 lub 5 ha. W grupie poniżej 2 ha znajduje się prawie połowa wszystkich gospodarstw w Unii Europejskiej. Natomiast jeżeli przyjmiemy wskaźnik 5 ha, to 2/3 unijnych gospodarstw spełnia to kryterium. Podkreślmy, że różnicowanie gospodarstw rolnych ze względu na kryterium powierzchni nie jest najlepszą metodą. Na przykład w Rumunii ponad 90% gospodarstw jest mniejszych od 5 ha, podczas gdy w Republice Czeskiej, Belgii, Danii, Holandii, Luksemburgu i Szwecji jest to minimalna liczba ogólnej liczby gospodarstw. Inne kryterium, według którego definiuje się wielkość gospodarstw rolnych, opiera się na bazie ekonomicznej gospodarstwa, liczbie osób pracujących w gospodarstwie oraz na standardowej produkcji wyrażanej w euro. Do najmniejszych gospodarstw rolnych zalicza się te, których standardowa produkcja wynosi poniżej 8 tys. euro. Natomiast w małych gospodarstwach standardowa produkcja mieści się w przedziale 8 25 tys. euro. Z kolei do gospodarstw niskotowarowych zaliczamy takie, które przeznaczają na rynek mniej niż 50% swojej produkcji, natomiast większość produkcji służy wewnętrznemu spożyciu. Przyjmuje się, że 5,8 mln gospodarstw w Unii Europejskiej, a więc prawie połowa ogólnej liczby ma charakter niskotowarowy. Stan siły roboczej w małych gospodarstwach ma bezpośrednie powiązanie ze stanem gospodarki europejskiej. W okresach wzrostu gospodarczego ludzie znajdują miejsca pracy w miastach, w przemyśle i usługach. Natomiast w czasie recesji gospodarczych, na przykład w trwającej obecnie recesji w państwach położonych na południu Europy, siła robocza wraca na wieś. Z ekonomicznego punktu widzenia jest to zjawisko pozytywne, ale w długim okresie prosperity gospodarki może stać się niebezpieczne dla rozwoju europejskiego rolnictwa. Nasilenie depopulacji może i Rumunia. W sumie jest to 12 nowych państw (UE-12). Po podpisaniu traktatu akcesyjnego w grudniu 2011 roku, 1 lipca 2013 roku do Unii Europejskiej oficjalnie wstąpiła Chorwacja, rozszerzając UE do 28 państw członkowskich (UE-28).! Geodezja rolna.indd 42 2016-07-01 14:45:56

1. Małe rodzinne gospodarstwa rolne w krajach Unii Europejskiej 43 w konsekwencji doprowadzić do zaniku małych osad i wsi. Poprawę struktury i dochodowości małych gospodarstw rolnych w krajach Unii Europejskiej należy widzieć w budowie europejskiego modelu rolnictwa, gdzie jednym z elementów są gospodarstwa rodzinne. Model ten powinien opierać się na: kompleksowym łączeniu funkcji produkcyjnej, społecznej, kulturowej i środowiskowej działalności rolniczej, rozumianym jako wielofunkcyjność rolnictwa, harmonii rolnictwa ze środowiskiem przyrodniczym i kulturowym, przez co rozumiemy, tzw. rolnictwo zrównoważone, funkcjonowaniu i rozwoju (obok gospodarstw wysoce konkurencyjnych i dochodowych) małych gospodarstw rodzinnych opartych na pracy własnej członków rodziny, a nie na pracy najemnej, dostarczaniu przez gospodarstwa rodzinne dóbr rynkowych pozostających poza strukturą agrobiznesu. W zakresie dóbr pozarynkowych gospodarstwa rodzinne powinny wywierać wpływ na bioróżnorodność oraz estetykę krajobrazu kulturowego. Nie ulega wątpliwości, że czym innym są małe gospodarstwa rolne w krajach południowej Europy o ugruntowanej pozycji rynkowej i dochodowej, a czym innym typowe małe gospodarstwa rolne w Polsce, mające własną tradycję, funkcjonujące w niezmienionej formie od dziesięcioleci, gdzie własność jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Jeszcze inaczej funkcjonuje gospodarstwo, które powstało w wyniku przydziału określonej powierzchni ziemi w wyniku likwidacji spółdzielczych i państwowych gospodarstw rolnych podczas transformacji ustrojowej w Europie Wschodniej, jak to miało miejsce na przykład w Bułgarii i Rumunii. W Polsce, w strukturze własnościowej gruntów, zawsze dominował sektor gospodarstw prywatnych. W ogólnej powierzchni kraju, wynoszącej 31,3 mln ha, w posiadaniu gospodarstw rolnych znajdowało się 17,7 mln ha, co stanowiło 56,5%. Natomiast rodzinne indywidualne gospodarstwa zajmowały 15,9 mln ha, czyli 89,8% wszystkich gospodarstw. Średnia wielkość użytków rolnych w gospodarstwach wynosiła 7,88 ha. Największe powierzchniowo gospodarstwa występują w północnej i zachodniej części kraju. Natomiast najmniejszą powierzchnię mają gospodarstwa w południowej i południowo-wschodniej części Polski 3. W 2013 r. było 1642,2 tys. gospodarstw rolnych, w tym: 526,8 tys. w przedziale powierzchni użytków rolnych 1 2 ha; 520,6 tys. (2 5 ha); 256,9 tys. (5 10 ha); 120,5 tys. (10 15 ha) i 2174 tys. (>15 ha). W prognozie na 2020 r. przewiduje się następujące wielkości: 1508 tys. gospodarstw rolnych w tym: 551,0 tys. w przedziale powierzchni użytków rolnych 1 2 ha; 448 tys. (2 5 ha); 200 tys. (5 10 ha); 83 tys. (10 15 ha) i 226 tys. (>15 ha). Zauważmy, że w latach 2013 2020 liczba gospodarstw w najmniejszej grupie powierzchniowej od 1 do 2 ha wzrośnie o 24,2 tys., a w grupie powyżej 15 ha o 8,6 tys. 4. Istnieje więc wyraźna tendencja wzrostu liczby gospodarstw małych. W tej sytuacji należy pomóc w rozwoju, dochodowości i rentowności małym gospodarstwom rodzinnym. Pomocy należy oczekiwać ze strony państwa oraz nowej filozofii gospodarowania wypracowanej przez samych rolników. Do powinności państwa należy zaliczyć: 3 Dane statystyczne za 2011 r. 4 F. Woch, Stan i kierunki przemian strukturalnych obszarów wiejskich w Polsce. Wyd. IUNiG-PIB w Puławach, Puławy 2013, s. 15.! Geodezja rolna.indd 43 2016-07-01 14:45:56

44 Rozdział IV. Nowe tendencje w organizacji przestrzeni wsi zorganizowanie bezpłatnego doradztwa dla małych gospodarstw oraz zapewnienie pomocy przy składaniu wniosków o pomoc unijną, zobligowanie małych gospodarstw położonych w terenach górskich i na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania do korzystania ze wsparcia finansowego powiązanego z produkcją, np. gospodarstwa hodowli owiec. do 2020 r. powinien być utrzymany system płatności bezpośrednich. Polska stosuje system jednolitej płatności obszarowej. Płatności przysługują do każdego hektara użytku rolnego, będącego w dobrej kulturze, w gospodarstwie o powierzchni powyżej 1 ha. Otrzymywanie płatności powiązane jest z przestrzeganiem określonych norm dobrej kultury rolnej, zgodnej z ochroną środowiska, bezpieczeństwa żywności oraz dobrego stanu zwierząt. Rolnicy, właściciele małych gospodarstw, powinni zastanowić się nad potrzebą zrzeszania się w grupy producentów, które opracowywałyby wspólne programy marketingowe, oraz wprowadzeniem zmian poprzez dywersyfikację źródeł dochodu. Powinni skupić się na specjalistycznych, wymagających dużej wartości dodanej, kierunkach produkcji. Mogliby wytwarzać produkty regionalne i bezpośrednio je sprzedawać. W małych gospodarstwach rodzinnych nie można produkować tego, co w dużych, i otrzymywać zadawalający dochód. Rozwój małych, rodzinnych gospodarstw rolnych w krajach Unii Europejskiej, w tym w Polsce, powinien postępować stale i systematycznie. Europa potrzebuje zdrowej, czystej żywości oraz produktów z niej wytworzonych. Małe gospodarstwa w produkcji ekologicznej żywności nie stoją na straconej pozycji w stosunku do dużych przedsiębiorstw rolnych, a wręcz przeciwnie. Istotną rzeczą jest, aby reklama produktów regionalnych pochodzących z różnych krajów nie mijała się z prawdą. Małe gospodarstwa rodzinne mają również do spełnienia inne cele, np.: zachowanie dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich, kultywowanie tradycji regionalnych, kształtowanie i ochrona krajobrazu rurystycznego oraz zapewnienie rekreacji i wypoczynku mieszkańcom miast. W Polsce Departament Rozwoju Obszarów Wiejskich i Departament Programowania i Analiz opracowały dokument pt. Kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Czytamy w nim: Obszary wiejskie powinny stać się atrakcyjnym miejscem pracy, zamieszkania, wypoczynku i prowadzenia działalności rolniczej i pozarolniczej z zachowaniem unikalnych walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych tych terenów dla przyszłych pokoleń. Obszary wiejskie to nie tylko produkcja żywności, ale także dobra publiczne: krajobraz, zasoby przyrodnicze czy dobra kulturowe, jak również ludzie związani z ziemią i wartościami kulturowymi lokalnych społeczności. Koncepcja wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich powinna być realizowana bez uszczerbku dla przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych walorów tych obszarów. Wielofunkcyjny rozwój jest wyrazem rosnącego przekonania, iż funkcja społeczna i ekonomiczna obszarów wiejskich nie sprowadza się już tylko do produkcji surowców rolnych i zapewnienia miejsca dla tej produkcji, ale w coraz większym stopniu polega na dostarczaniu innych dóbr i funkcji istotnych z punktu widzenia społeczeństwa 5. Należy wyrazić przekonanie, że w tak zdefiniowanej i określonej z punktu 5 J. Konieczna, Znaczenie jakości danych katastralnych w pracach realizowanych na obszarach wiejskich, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 2013, 3(3), s. 165 178.! Geodezja rolna.indd 44 2016-07-01 14:45:56

2. Wieś w krajobrazie parkowym 45 widzenia społeczno-gospodarczego przestrzeni obszarów wiejskich znakomicie będą funkcjonować małe, rodzinne gospodarstwa rolne. 2. Wieś w krajobrazie parkowym Aktualnie coraz bardziej zwraca się uwagę na potrzebę świadomego projektowania krajobrazu z zachowaniem zasad ładu przestrzennego. Dotyczy to zarówno obszarów miast, jak i wsi, dlatego dobrze byłoby przypomnieć ideę wsi w krajobrazie parkowym. Była ona realizowana w krajach Europy Zachodniej w okresie od połowy XIX w. do połowy XX w., ale także obecnie, w państwach o wysokiej kulturze rolnej, planiści starają się stworzyć model idealnego krajobrazu wiejskiego, kierując się zasadą łączenia piękna z użytecznością. Na ziemiach polskich koncepcja przebudowy i unowocześnienia wsi nie mogła być realizowana w dużej skali. Na pewne nowatorskie rozwiązania mogli sobie pozwolić dobrze wykształceni właściciele majątków ziemskich, których w mniejszym stopniu dotykały restrykcje zaborców. Pozytywnym przykładem zrealizowanego modelu wsi w krajobrazie parkowym był położony w województwie wielkopolskim (wówczas zabór pruski) majątek Turew generała Dezyderego Chłapowskiego. Z chwilą wybuchu II wojny światowej Polska znowu utraciła niepodległość i przez sześć lat była pod okupacją niemiecką, a już w 1945 r. znalazła się w strefie wpływów rosyjskich. Do 1989 r., kiedy to Polska wkroczyła na drogę przemian społeczno-gospodarczych, własność prywatna gospodarstw rolnych była tolerowana przez władze, ale polska wieś pozostawała w stagnacji. Na obszarach wiejskich powoli wznoszono budynki gospodarcze, obiekty użyteczności publicznej, punkty skupu i bazy sprzętu rolniczego, jednak nie dostrzegano przy tym walorów wiejskich krajobrazów. Dopiero przywrócenie i respektowanie w pełni prawa własności oraz prawne umocowanie samorządów gminnych dało mieszkańcom wsi możliwość decydowania o krajobrazie otoczenia, w którym pragną żyć, pracować i wypoczywać. Proces modernizacji wsi zachodnioeuropejskiej, jaki przebiegał od połowy XIX w. do połowy XX w., uwzględniał między innymi model wsi w krajobrazie parkowym. W tym czasie powstawały liczne publikacje kierowane do szerokiego grona odbiorców, w których przybliżano problematykę nowych sposobów gospodarowania oraz polepszania warunków życia na wsi, między innymi poprzez specjalnie projektowany krajobraz rolniczy. Klasyczną książką, gdzie wyjaśniono specyfikę planowania ruralistycznego oraz budownictwa i architektury wiejskiej, była praca T. Sharpa wydana w 1946 r 6. Z kolei D. Grigg w swojej publikacji bardzo precyzyjnie scharakteryzował proces modernizacji wsi zachodnioeuropejskiej, wymieniając rodzaje prac, które zrealizowano 7. Najważniejsze z nich to: Przeprowadzenie reformy dawnych układów gruntowych, poprzez ich komasację i parcelację; w ten sposób dostosowywano obszary rolne do nowych warunków gospodarczych i technik rolnych. 6 T. Sharp, The Anatomy of the Village. Penguin Books, Harmondsworth, Middlesex 1946. 7 D. Grigg, Transformation of Agriculture in The West. Blackwell, Oxford UK&Cambridge, USA 1992.! Geodezja rolna.indd 45 2016-07-01 14:45:56

46 Rozdział IV. Nowe tendencje w organizacji przestrzeni wsi Pozyskiwanie nowych terenów rolniczych i zagospodarowywanie nieużytków. Uporządkowanie zabudowy wiejskiej pod względem planistycznym i architektonicznym z uwzględnieniem lokalnej tradycji. Poprzez samorządność wspólnot wiejskich i miejskich tworzył się regionalizm nie tylko w architekturze, ale też w gospodarce i kulturze. W latach 20. XX w. w Republice Czechosłowackiej dr Jaromir Stepanek przeprowadził ankietę na temat regionalizmu. Na podstawie badań sformułował podstawową zasadę: im kulturalniejszy jest naród, tym wyższa jest jego unifikacja, ale i tym większe zróżnicowanie 8. Zbudowanie nowych dróg, mostów i budynków inwentarskich. Stworzenie infrastruktury społecznej budowa szkół, domów ludowychi sklepów oraz technicznej, czyli zakładanie sieci wodociągowych, kanalizacyjnych oraz linii telefonicznych. Zbudowanie kanałów nawadniających, nowych ujęć wody, zbiorników retencyjnych i stawów rybnych; utworzenie stref ochronnych obszarów zalewowych. Zaprojektowanie pasów wiatrochronnych na obszarach uprawowych, uporządkowanie drzewostanów śródpolnych, wewnątrzosiedlowych i zagrodowych; zakładanie nowych parków i alej drzew. Objęcie ochroną zabytkową wiejskiej architektury i układów planistycznych wsi oraz obszarów o wybitnych walorach przyrodniczo-krajobrazowych. Transformacja gospodarki rolnej wielu obszarów państw Europy Zachodniej uprawy zbożowe zamieniono na bardziej opłacalne systemy uprawowe, np. ogrodnictwo i warzywnictwo; zakładanie nowych winnic. W omawianym okresie proces modernizacji wsi realizowano w wielu krajach. W Anglii, Austrii, Danii, Niemczech i Szwajcarii, powstawały wsie w krajobrazie parkowym. Większość z nich miała swoją historię, ale wysiłek naukowo-badawczy, koncepcyjno-projektowy i inwestycyjny planistów, projektantów i rolników, przy akceptacji społeczności lokalnej, pozwolił zmienić dotychczasowy krajobraz. Estetycznie uporządkowana przestrzeń rurystyczna zaczęła także przyciągać turystów. Model idealnego krajobrazu wiejskiego w latach 20. XIX w. zrealizował w praktyce generał Dezydery Chłapowski w swoim majątku Turew, położonym w województwie wielkopolskim w gminie Kościan. Dezydery Adam Chłapowski (1788 1879) był ziemianinem, działaczem społeczno-gospodarczym i generałem, uczestnikiem kampanii napoleońskich. W latach 1818 1819 przebywał w Wielkiej Brytanii, gdzie pogłębiał wiedzę praktyczną w zakresie rolnictwa i leśnictwa. Po powrocie do kraju rozpoczął reorganizację i unowocześnianie majątku. Zamiast upraw trójpolowych wprowadził płodozmian. Wzdłuż pól założył pasy ochronne z drzew i krzewów. Jako pierwszy w Polsce zastosował dreny, używając w tym celu chrustu i kamieni. Jako pierwszy w Wielkopolsce stosował nawozy zielone, a chłopom w swoim majątku kazał orać ziemię pługami żelaznymi. Dążąc do rozszerzenia bazy paszowej, sprowadzał z Anglii 8 Současne tendencje rozvoje polského venkovského prostoru zamery, skutečnost, XVIII Konference Pozemkové Úpravy Propojení funkcí v krajině v rámci pozemkových úprav referat wygłoszony przez W. Przegona w Mikulovie w Republice Czeskiej w dniach 14 15 października 2015 r. (maszynopis w zbiorach autora).! Geodezja rolna.indd 46 2016-07-01 14:45:56

2. Wieś w krajobrazie parkowym 47 nasiona kukurydzy. Ze Szwajcarii sprowadzał mleczne krowy. Wprowadził też hodowle owiec mięsno-wełnistych oraz rozwijał hodowle koni. Wybudował cukrownię, gorzelnię, browar i olejarnię. Swój majątek powiększył do 11 tys. mórg. Chłapowski kierował się zasadą łączenia piękna z użytecznością: kształtując swój majątek w sposób gospodarczo aktywny i dochodowy, a jednocześnie z pełną wytwornego smaku dbałością o zdobienie pejzażu roślinnością i porządkowaniem upraw, uczynił zeń teren modelowy 9. Krajobraz okolic Turwi został wzbogacony różnymi rodzajami zakrzewień i zadrzewień śródpolnych, granicznych, przydrożnych, alejami drzew, pasami wiatrochronnymi, zwierzyńcami, parkami, sadami itp. Generał Chłapowski opracował i zrealizował wzór obszarów wiejskich, jako świadomie komponowanego krajobrazu parkowego, w którym piękno i użyteczność stanowią całość. Janusz Bogdanowski nadał zrealizowanemu założeniu w Turwi nazwę wsi w krajobrazie parkowym i sformułował główne tezy do uwzględnienia w ewentualnych realizacjach na innych obszarach wiejskich w Polsce10. Uważał, że wszystkie obszary wiejskie mają walory przyrodniczo-krajobrazowe umożliwiające przekształcenie ich w piękne i użyteczne krajobrazy parkowe (ilustracje 1, 2). Ilustracja 1. Aleja wśród pól zimą. Przykład świadomie kształtowanego krajobrazu parkowego (fot. K. Kujawa) Figure 1. The alley in the middle of fields in winter. The example of purposefully shaped park landscape (photo by K. Kujawa) 9 A. Kostołowski, Od gospodarstwa ozdobnego do upiększonego pejzażu rolniczego, przykłady z końca XVIII i początku XIX wieku ze szczególnym uwzględnieniem Wielkopolski, [w:] Sztuka a Natura, Materiały 38 Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Katowice 1991. 10 J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu. Wyd. Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1976.! Geodezja rolna.indd 47 2016-07-01 14:45:56

48 Rozdział IV. Nowe tendencje w organizacji przestrzeni wsi Ilustracja 2. Zadrzewienia śródpolne (fot. K. Kujawa) Figure 2. Midfield shelterbelts (photo by K. Kujawa) Obszar gospodarstwa generała Dezyderego Chłapowskiego w Turwi nie wyróżniał się ani ukształtowaniem terenu, ani hydrografią, ani strukturą użytków gruntowych, ale przez sposób umiejętnego zagospodarowania areałów rolnych stał się bardziej użyteczny, co przynosiło większe dochody, a jednocześnie przestrzeń majątku uzyskała walor estetycznego uporządkowania (ład przestrzenny). Turew była odwiedzana przez właścicieli ziemskich, którzy byli zainteresowani wszechstronnym rozwojem swoich majątków. Przypomnijmy, że zadrzewienia śródpolne pełnią zróżnicowane funkcje, m.in: chronią wody powierzchniowe i gruntowe przed zanieczyszczeniami, pełniąc funkcję naturalnych filtrów, powodują zwiększenie ilości wody zatrzymanej w środowisku, czyli zmniejszają deficyt wody na terenach zagrożonych jej niedoborem, przeciwdziałają erozji wodnej i wietrznej gleb, stwarzają możliwość ochrony licznych gatunków roślin, grzybów i zwierząt, chronią uprawy przed zanieczyszczeniami komunikacyjnymi. Aktualnie były majątek Turew znajduje się w centrum Parku Krajobrazowego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego, a w pałacu mieści się Stacja Badawcza Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu (ilustracja 3). Park utworzono 1 grudnia 1992 r. Jego celem jest ochrona krajobrazu kulturowego rolniczego, z dobrze zachowaną siecią zadrzewień śródpolnych wprowadzonych w latach! Geodezja rolna.indd 48 2016-07-01 14:45:57

2. Wieś w krajobrazie parkowym 49 Ilustracja 3. Łany śnieżyc wielka wiosenna atrakcja Parku w Turwi. W tle pałac gen. Dezyderego Chłapowskiego obecnie (fot. K. Kujawa) Figure 3. Fields of spring snowflakes (Leucojum vernum) great spring attraction of the park in Turew. In the background, the palace of gen. Dezydery Chłapowski at present (photo by K. Kujawa) Ilustracja 4. Pola uprawne na terenie Parku Krajobrazowego (fot. K. Kujawa) Figure 4. Arable farming in the area of the Landscape Park (photo by K. Kujawa)! Geodezja rolna.indd 49 2016-07-01 14:45:57

50 Rozdział IV. Nowe tendencje w organizacji przestrzeni wsi 20. XIX w. Zadrzewienia te w latach 70. XX w. zostały objęte ochroną i uznane za dobro kultury. Wprowadzono również nowe zadrzewienia, które wpłynęły na wzrost różnorodności roślin i zwierząt. Stwierdzono występowanie ponad 800 gatunków roślin związanych przeważnie z uprawami rolnymi. Występują także gatunki chronione roślin leśnych i zaroślowych. Rolniczy krajobraz parku urozmaicają łąki, miedze, stawy śródpolne oraz aleje przydrożne (ilustracja 4). Powierzchnia parku wynosi 17 200 ha. Pola uprawne zajmują 11 000 ha. Naukowcy polscy i zagraniczni prowadzą badania związane z rolnictwem, wykorzystując nowe technologie i techniki. Park Krajobrazowy im. gen. Dezyderego Chłapowskiego jest obecnie licznie odwiedzany przez turystów. Studenci Architektury Krajobrazu również powinni zainteresować się zarówno układem przestrzennym, jak i walorami środowiska naturalnego tego miejsca. Walory środowiskowo-krajobrazowe Parku znakomicie oddają fotografie z lotu ptaka wykonane przez dr. hab. Krzysztofa Kujawę, prof. nadzw. IŚRiL PAN, kierownika Zakładu Biologii Środowiska Stacji Badawczej IŚRiL PAN w Turwi (ilustracje 5 7). Ilustracja 5. Zadrzewienia pasowe istniejące od czasów gen. Chłapowskiego (fot. K. Kujawa) Figure 5. The strip woodlot in existence from the time of gen. Chłapowski (photo by K. Kujawa) Do idei wsi w krajobrazie parkowym nawiązuje koncepcja Augusta Bocheńskiego, którą prezentował już w latach 60. XX w. Opiera się ona na rekompozycji form zagospodarowania obszarów wiejskich zniekształconych przez rozproszone budownictwo 11. Autor na schematach planistycznych pokazał sposób projektowania pasów wiatro- 11 A. Bocheński, Z aktualnych zagadnień zabudowy wsi, Budownictwo Wiejskie 1962, nr 6; A. Rzymkowski, A. Bocheński, Wykorzystanie siedlisk zagród rozproszonych, Budownictwo Wiejskie 1963, nr 1; A. Bocheński, Zagospodarowanie przestrzenne terenów rolniczych, Budownictwo Wiejskie 1968, nr 8.! Geodezja rolna.indd 50 2016-07-01 14:45:57

2. Wieś w krajobrazie parkowym 51 Ilustracja 6. Widok na północ. Na pierwszym planie ul. Szkolna, a przy niej stara gorzelnia. Na drugim planie zadrzewienia pasowe założone przez gen. Chłapowskiego (fot. K. Kujawa) Figure 6. The north view. In the foreground, Szkolna street and the old distillery next to it. In the background, the strip woodlots founded by gen. Chłapowski (photo by K. Kujawa) Ilustracja 7. Widok na południe. Na pierwszym planie drzewostan Parku w Turwi (fot. K. Kujawa) Figure 7. The south view. In the foreground, the forest stand of the Park in Turew (photo by K. Kujawa)! Geodezja rolna.indd 51 2016-07-01 14:45:57

52 Rozdział IV. Nowe tendencje w organizacji przestrzeni wsi chronnych, które powinny objąć działki zagrodowe, chaotycznie rozproszone wśród pól. Regularne rozmieszczenie wzdłuż granic pól równoległych pasów drzew i krzewów, z ukrytymi wśród nich budynkami, stworzyłoby podstawy ładu przestrzennego. Według Marka Kowickiego koncepcja Bocheńskiego może mieć praktyczne zastosowanie wtedy, gdy na obszarach wiejskich zostaną wyraźnie zróżnicowane modele osadnicze dla ludności rolniczej i nierolniczej 12. Zagrody rolników rozproszone wśród pól uprawnych, wtopione w system zieleni śródpolnej oraz dodatkowo wyposażone we własną zieleń przeciwwiatrową i maskującą, nie stanowiłyby dysharmonii krajobrazowej. Niewidoczne stałyby się obiekty inwentarsko-składowe, które pod względem kompozycyjno-krajobrazowym są zazwyczaj mało estetyczne. Aktualnie koncepcja Augusta Bocheńskiego (powstała 50 lat temu!) powinna mieć zastosowanie do korygowania kompozycji krajobrazów wiejskich, gdzie wśród użytków rolnych zaczynają dominować zespoły domów jednorodzinnych, a nie zagród rolników. Wraz z pojawieniem się na terenach wiejskich południowych regionów Polski znacznego odsetka ludności nierolniczej uległy zmianie uwarunkowania realizacji idei wsi w krajobrazie parkowym. Należałoby podjąć studia interdyscyplinarne w gronie planistów, architektów, architektów krajobrazu i geodetów rolnych, które określiłyby metodę rekompozycji przestrzeni rurystycznej zniekształconej przez rozproszone budownictwo. Badania prowadzone z zakresu socjologii wsi dowodzą, że ludzie chcieliby mieszkać w otoczeniu krajobrazu parkowego, gdzie nawet ich zagrody stanowiłyby znaczący element tegoż krajobrazu. Ale jednocześnie rozmowy przeprowadzane z mieszkańcami wsi i małych miasteczek Zamojszczyzny (np. Zwierzyniec, Krasnobród, Susiec, Skierbieszów i Szczebrzeszyn) dowodzą, że wieś sielska, anielska wcale nie istnieje. Potwierdzają to również badania Marii Halamskiej, która zauważyła, że mieszkanie na wsi ma swoje ogromne zalety, np. wolniejszy, bardziej ustabilizowany i mniej stresujący tryb życia, kontakt z naturą, możliwość posiadania własnego domu z ogrodem itp., ale niestety wieś nie jest jednorodną, życzliwą człowiekowi wspólnotą. Mieszkają tam ludzie, którzy często zazdroszczą, nienawidzą, są podejrzliwi i nie akceptują przybyszy 13. Na wsi mieszka obecnie ponad 15 milionów osób, czyli więcej niż jeszcze kilka lat temu. Struktura społeczna jest bardzo różna w poszczególnych typach wsi i zależy od stopnia urbanizacji i odległości od miasta. We wsiach tzw. podmiejskich klasa średnia, do której możemy zaliczyć menadżerów, specjalistów, techników, urzędników i pracowników usług, stanowi około 35% mieszkańców, a rolnikiem jest co dziesiąty mieszkaniec. We wsiach o dominującej funkcji rolniczej, położonych dalej od większych miast, co czwarty mieszkaniec na dziesięciu utrzymuje się z pracy na roli, natomiast co ósmy należy do klasy średniej. Przyjmując do wiadomości wyniki badań mentalnej strony mieszkańców wsi i jej struktury społecznej, zauważmy jeszcze, że w Polsce nie ma tendencji do opracowywania dobrych planów zagospodarowania przestrzennego 14. Samorządy gminne najczęściej nie uchwalają planów zagospodarowania lecz przyjmują ich założenia. Wyodrębniono w nich tyle gruntów pod zabudowę, że na polskiej 12 M. Kowicki, Rozproszenie zabudowy na obszarach Małopolski a kryzys kreatywności opracowań planistyczno-przestrzennych. Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2014. 13 M. Halamska, Wsi spokojna, wsi podmiejska, Dziennik Gazeta Prawna 2014, nr 217, 7 9 listopada, s. A6 A7. 14 Aktualnie około 22% powierzchni kraju, tereny miejskie i wiejskie, objętej jest planami zagospodarowania przestrzennego.! Geodezja rolna.indd 52 2016-07-01 14:45:57

2. Wieś w krajobrazie parkowym 53 wsi musiałoby mieszkać 300 mln osób, aby zapełnić te miejsca 15. Skutki są takie, że na wsi buduje się spontanicznie, nie wierząc w to, że można ponieść konsekwencje za samowolę budowlaną. Często za pieniądze unijne buduje się kilometrami ciągnące się chodniki, a centralne place wykłada się kostką brukową o różnej fakturze, wielkości i kolorze. Przybysze z miasta wzbogacają krajobraz nowymi pałacykami i dworkami, bez uwzględniania tradycji budownictwa regionalnego. Podsumowując rozważania na temat modelu wsi w krajobrazie parkowym i współczesnej kondycji społeczności wiejskich oraz grup zawodowych odpowiedzialnych za kształtowanie przestrzeni rurystycznych, w tym: planistów, geodetów rolnych, architektów i architektów krajobrazu, należy zauważyć, że gen. Dezydery Chłapowski, który swój majątek rozwinął pod względem gospodarczym i kompozycyjno-krajobrazowym, nie znał pojęcia ładu przestrzennego i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Odwoływał się natomiast do wzorów angielskich, potwierdzając ugruntowaną już na początku XIX w. wysoką renomę tamtejszych krajobrazów. Można więc powiedzieć, że współczesne pojęcie ładu przestrzennego jest bliskie zasadzie piękna i użyteczności, która została zrealizowana w Turwi. Można też postawić tezę, że obszary wiejskie w Polsce charakteryzują się dużymi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi, co umożliwia przekształcenie ich w piękne i użyteczne krajobrazy. Generałowi Chłapowskiemu o tyle było łatwiej, że arbitralnie decydował o wszystkim, natomiast współczesna Polska wieś jest organizmem bardziej złożonym, gdzie niejednokrotnie ścierają się różne interesy. Zasadniczą przeszkodę w przekształceniu przestrzeni małopolskich wsi w harmonijny krajobraz stanowi jednak budownictwo rozproszone. Zbyt wielki dysonans między rolniczą zabudową zagrodową a domami ludności nierolniczej utrudnia wprowadzenie zasad ładu przestrzennego. W gremiach naukowych i zawodowych, zajmujących się obszarami wiejskimi, dyskutuje się o: rozwoju zrównoważonym i wielofunkcyjności terenów wiejskich, kompleksowym zagospodarowaniu, w tym o scaleniach gruntów, planach zagospodarowania przestrzennego i planach urządzeniowo-rolnych. O ładzie przestrzennym i normach go kształtujących pisała Małysa-Sulińska 16. Kto jednak zna polską wieś, a szczególnie wieś małopolską, wie, jak wiele jest do zrobienia w kwestii poprawy i uczytelnienia krajobrazu każdej jednostki osadniczej. Prawo mamy niedoskonałe, ale na szczęście coraz więcej zależy od inicjatyw społeczności lokalnej. Każdy, w ramach szeroko pojętej samorządności, może polepszyć warunki życia w swojej małej ojczyźnie. Działalność gen. Dezyderego Chłapowskiego dowodzi, że jest to możliwe. Omówionego tu problemu wsi w krajobrazie parkowym nie można traktować incydentalnie, używając jedynie modnego określenia studium przypadku. Rozważania na temat upiększania albo przynajmniej nieniszczenia kulturowych krajobrazów wiejskich powracają co jakiś czas. Należy wspomnieć, że w latach 70. i 80. XX w. pojawiła się idea tzw. odnowy wsi. Ma ona na celu szeroko rozumianą poprawę życia na wsi oraz jej ekonomicznej niezależności. Drogą do realizacji tego celu miałoby być trwałe upodmiotowienie społeczności lokalnych. O genezie programu odnowy wsi i pracach z nim związanych, prowadzonych w Niemczech i Polsce, na przykładzie 15 Ibidem, s. A7. 16 K. Małysa-Sulińska, Normy kształtujące ład przestrzenny. Wolters Kluwer, Warszawa 2008.! Geodezja rolna.indd 53 2016-07-01 14:45:57

54 Rozdział IV. Nowe tendencje w organizacji przestrzeni wsi koncepcji odnowy wsi Strzelce Wielkie, napisali autorzy monografii Planowanie krajobrazu a rozwój regionalny 17. Na początku niniejszych rozważań wspomniano, że idea wsi w krajobrazie parkowym była realizowana w krajach Europy Zachodniej od połowy XIX w. do połowy XX w. Dlatego należy dobitnie podkreślić, że na terenach Rzeczypospolitej takie prace podjęto znacznie wcześniej. Przykładem mogą być miedzy innymi działania z XVII i XVIII w. Ordynatów Zamojskich lub realizacje z przełomu XVIII/XIX w. nadwornego architekta Czartoryskich i Lubomirskich Chrystiana Piotra Aignera, który na zlecenie hrabiny Magdaleny Morskiej z Dzieduszyckich, miłośniczki ogrodów i fundatorki pałacu w Zarzeczu k. Przeworska, w 1817 r. zaprojektował klasycystyczne, romantyczne budowle, wzorcową wieś, zabudowania folwarczne i administracyjne dla robotników rolnych. Można też przywołać Park Mużakowski (niem. Park von Muskau). Został założony w 1 poł. XIX w. Twórcą parku, jego pomysłodawcą i autorem koncepcji był pruski arystokrata, właściciel lokalnych dóbr, książę Hermann Ludwig Heinrich von Pückler-Muskau. To jedno z najrozleglejszych historycznych założeń parkowych w Europie, w którym został zrealizowany program kompozycyjny krajobrazowego parku angielskiego. Należy do najwybitniejszych osiągnięć europejskiej sztuki ogrodowej. Przez Park Mużakowski przepływa Nysa Łużycka, która stanowi granicę polsko-niemiecką. Jego obszar wynosi łącznie ponad 700 ha. Po stronie niemieckiej (Bad Muskat w Saksonii) znajduje się centralna część założenia z głównymi budynkami, ogrodami w stylu pleasure-ground, obejmująca około 1/3 historycznej kompozycji. Po stronie polskiej (gmina Łęknica, woj. lubuskie) rozległy park naturalistyczny obejmuje około 500 ha. Park Mużakowski to przemyślana, zaprojektowana i zrealizowana kompozycja, łącząca elementy naturalne i kulturowe. W 2004 r. został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, a jego rewaloryzacja jest wspólnym polsko- -niemieckim projektem. 17 M. Uruszczak i in., Planowanie krajobrazu a rozwój regionalny. Wyd. Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Kraków (w druku). Zob. też: W. Idziak O odnowie wsi. Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2004; K. Pawłowska, Przeciwdziałanie konfliktom wokół ochrony i kształtowania krajobrazu. Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2008; R. Wilczyński, Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, Poznań 2003.! Geodezja rolna.indd 54 2016-07-01 14:45:57

Rozdział V Architektura krajobrazu 1. Powstanie i rozwój architektury krajobrazu Krajobraz nie istnieje w oderwaniu od konkretnej lokalizacji, od miejsca, w którym usytuowany jest jego obserwator. I chociaż wszystkie parametry środowiska tworzące krajobraz istnieją obiektywnie i niezależnie od tego obserwatora, to jego wartość, utożsamiana zwykle z jego walorami estetycznymi, związana jest ściśle z obserwatorem. W tej relacji środowisko człowiek (obserwator) konieczne jest osiągnięcie znacznego poziomu rozwoju cywilizacyjnego, aby potencjalny obserwator mógł zidentyfikować i ocenić estetyczną wartość środowiska, którą zwykle określamy mianem krajobrazu 1. Termin krajobraz pojawił się po raz pierwszy w języku staroniemieckim w VIII w. w formie używanej po dziś dzień (landszaft) i oznaczał pierwotnie jednostkę przestrzeni w sensie politycznym i przyrodniczo-geograficznym 2. W języku potocznym, a później artystycznym, pojęcie krajobrazu (w sensie pejzażu) określało malownicze widoki części ziemi jako elementu lub wyłączonego obiektu artystycznego wyrazu. Jako pojęcie artystyczno-estetyczne krajobraz pojawił się po raz pierwszy w 1518 r. W końcu XVIII w. termin krajobraz został zaadoptowany przez nauki geograficzne. W Polsce używano terminów zapożyczonych: landszaft z języka niemieckiego oraz pejzaż z francuskiego, ale pojawił się i krajobraz. Kazimierz Brodziński (1791 1835), poeta, teoretyk literatury, od 1821 roku wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim, w roku 1822 w kursie literatury polskiej omawiał m.in. widoki, czyli pejzaże, niedawno szczęśliwie u nas krajobrazami nazywane. Joachim Lelewel 3 w 1830 r. użył terminu 1 T. Bajerowski, A. Biłozor, I. Cieślak, A. Senetra, A. Szczepańska, Ocena i wycena krajobrazu. Wyd. Educaterra, Olsztyn 2007, s. 5. 2 O. Berninger, Krajobraz i jego składniki, [w:] Kształtowanie krajobrazu a ochrona przyrody. K. Buchwald (red.). PWRiL, Warszawa 1975. 3 Joachim Józef Benedykt Lelewel (1786 1861) był człowiekiem nauki o wszechstronnych zainteresowaniach: historycznych (historia Polski i starożytności), geograficznych (kartografia), literackich (bibliofilskich), numizmatycznych i artystycznych (rytownictwo). Był przyjacielem Adama Mickiewicza. Więcej o J. Lelewelu zob. S. Kieniewicz, Samotnik brukselski opowieść o Joachimie Lelewelu. Wiedza Powszechna, Warszawa 1964.! Geodezja rolna.indd 55 2016-07-01 14:45:57

56 Rozdział V. Architektura krajobrazu krajobraz w tytule pracy Dzieje Polski Joachim Lelewel potocznym sposobem opowiedział, do nich dwanaście krajobrazów skreślił. Termin ten pojmował jako historyczne obrazy kraju. Obecnie w literaturze przedmiotu można spotkać liczne definicje krajobrazu; ujmowany jest jako pojęcie ogólne, geograficzne, przyrodnicze, estetyczne i społeczno- -kulturowe (historyczne) 4. O tym, że krajobraz stanowi przedmiot badań wielu dziedzin naukowych, pisała Maria Łuczyńska-Bruzda: W poszczególnych dziedzinach nauki spotykamy różne podejście do krajobrazu. Nauki geograficzne uczą historii przemian krajobrazów oraz podają zasady ich klasyfikacji, a więc typy, formy i odmiany. Nauki przyrodnicze rozpatrują biologiczną stronę zagadnień krajobrazowych, stosując określenia: biologia i ekologia krajobrazu. Wskazują również na przyrodnicze podstawy jego kształtowania ( ). Z kolei w dziedzinie nauk technicznych planowanie przestrzenne określa tendencje, podstawy oraz kierunki gospodarczych przekształceń krajobrazowych 5. Zapewne każdy z nas potrafiłby podać własną definicję krajobrazu, która zawierałaby elementy go charakteryzujące i wartościujące. Słowo architektura pochodzi od greckiego architekton rządzący budową, budowniczy. Przez architekturę należałoby więc rozumieć umiejętność wznoszenia budowli. Za tym prostym stwierdzeniem kryje się jednak złożona treść. W pojęciu architektury mieszczą się bowiem jednocześnie trzy elementy: technika, sztuka i ekonomia. O tym troistym charakterze architektury mówił już w I w. p.n.e. Witruwiusz 6, który stwierdził, że architektura składa się z dispositio (rozwiązanie konstrukcyjne), décor (stosowność, estetyka) i distributio (zagospodarowanie środków, ekonomia). Praca architekta jest pracą twórczą, a elementami twórczości architektury są: funkcja, czyli przeznaczenie i sposób użytkowania budowli, konstrukcja budowli i technologia ich wznoszenia oraz forma przestrzenna. Pozostaje jeszcze kwestia estetyki w architekturze. Jeżeli przyjmiemy, że cechą architektury jest świadome dążenie do zaspokojenia potrzeb estetycznych człowieka, to za czas jej narodzin należy uznać moment, kiedy pierwotny budowniczy spojrzał krytycznie na swoje dzieło i dokonał w nim zmiany po to tylko, aby stało się ładniejsze. Takie rozumowanie doprowadza nas do twierdzenia, że architektura jest starsza od zawodu architekta, który wyodrębnił się stosunkowo późno w toku rozwoju cywilizacji. Dopiero w okresie Odrodzenia architektura awansowała do kategorii tak zwanych sztuk wyzwolonych, a zawód i pozycja społeczna architekta zyskały na znaczeniu. Aktualnie pojęcie architektury rozumiemy w dalszym ciągu szeroko: jako działalność, na którą składają się wiedza techniczna i umiejętności artystyczne. Analizując pojęcia krajobrazu i architektury, zdajemy sobie sprawę, że można o nich mówić osobno, jednak znaczeniowo zawsze były na tyle blisko siebie, że musiały 4 T. Szczęsny, Ochrona przyrody i krajobrazu. PWN, Warszawa 1977; P. Wolski, O pojęciu krajobrazu i jego stosowaniu w dziedzinie architektury krajobrazu. Problemy Architektury Krajobrazu, t. I. Wyd. SGGW AR, Warszawa 1988. 5 M. Łuczyńska-Bruzda, System ochrony krajobrazu cel, zakres, podstawy prawne, formy, [w:] Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne. Praca zbiorowa pod red. K. Pawłowskiej, Kraków 2001, s. 33 47. 6 Marcus Vitruvius Pollio ur. ok. 70 r. p.n.e., rzymski architekt i inżynier wojskowy w służbie cesarza Augusta. Autor zachowanego traktatu De Architectura libri decem (O architekturze w dziesięciu księgach). Wywarł znaczny wpływ na sztukę renesansu i rozwój nowożytnej teorii architektury. Zob. też: Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć. PWN, Warszawa 1956.! Geodezja rolna.indd 56 2016-07-01 14:45:57

1. Powstanie i rozwój architektury krajobrazu 57 spotkać się na gruncie teoretycznych rozważań naukowych i praktycznych realizacji. Dzieło antropogeniczne zawsze było osadzone w konkretnej przestrzeni i w konkretnym krajobrazie. Dodałbym, że spotkały się także na gruncie estetyki, którą w podstawowej definicji pojmuje się jako naukę o pięknie oraz o przeżyciach z nim związanych 7. O zależności i zbieżności architektury i krajobrazu tak pisał Janusz Bogdanowski: Architektura i krajobraz rozwijały się i przekształcały wraz z rozwojem poszczególnych cywilizacji, kultur i stylów przez wiele wieków jako dwa niezależne pojęcia. Ta niezależność była jednak pozorna i polegała głównie na braku wspólnie dla nich sformułowanego pojęcia. W istocie bowiem architektura i krajobraz stanowiły zawsze ściśle powiązane elementy 8. Udowodnienie postawionej przeze mnie tezy oraz potwierdzenie spostrzeżenia profesora Bogdanowskiego jest proste. Znajdujemy je w ideach, koncepcjach i traktatach powstałych na polu nie tylko architektury, ale i urbanistyki. Przypomnijmy kilka z nich. Pojęcie miasta idealnego pojawiło się w XVI w. we Włoszech w traktatach teoretyków architektury, projektantów fortyfikacji i utopistów 9. Konkretnych realizacji miast idealnych było w Europie wiele. Najznamienitsze i najbliższe memu sercu jest najpiękniejsze polskie miasto renesansowe Zamość. Było to miasto prywatne, założone w 1580 r. przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego 10. Wynajęty przez Zamoyskiego włoski budowniczy i architekt Bernardo Morando zaprojektowany układ urbanistyczny (rezydencja, miasto, mury obronne) znakomicie dostosował do warunków środowiska naturalnego, a szczególnie do układu hydrograficznego rzek Topornicy i Łabuńki. Miasto powstało na tzw. surowym korzeniu (in cruda radice). Krajobraz o cechach anekumeny uzyskał charakter ekumeny 11. Możemy też powiedzieć, że kompozycja miasta-twierdzy stworzyła układ synergiczny ze środowiskiem naturalnym. Powstała wartość dodana, czyli krajobraz kulturowy o wybitnych walorach urbanistycznych, architektonicznych i krajobrazowych. Wyrazem i potwierdzeniem takiej oceny są opinie licznych podróżników, posłów, dostojników kościelnych, pisarzy, artystów i turystów odwiedzających miasto arkad, i w przeszłości, i obecnie 12. 7 Encyklopedia Gazety Wyborczej, t. 4, hasła opracowane przez Wydawnictwo Naukowe PWN, Mediasat Poland, Kraków 2005, s. 636. 8 J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu. Wyd. PAN O/Kraków, Kraków 1976, s. 10. 9 Byli to m.in.: Antonio di Pietro Averlino (zwany Filarete), Francesco di Giorgio Martini, Andrea Palladio, Bartolomeo Ammanati, Giorgio Vasari oraz Pietro di Giacomo Cataneo autor pierwszego drukowanego podręcznika zawierającego usystematyzowany wykład o zakładaniu i budowaniu miast. 10 Jan Zamoyski (1542 1605) w 1578 r. został kanclerzem wielkim koronnym, a w 1581 r. hetmanem wielkim koronnym. Najbliższy doradca króla Stefana Batorego. W 1589 r. założył Ordynację Zamojską, a w 1595 r. Akademię Zamojską. 11 Ekumena to pojęcie geograficzne oznaczające obszary na kuli ziemskiej zamieszkane i wykorzystywane gospodarczo. Subekumena to obszary niezamieszkałe, ale okresowo wykorzystywane przez człowieka. Anekumena to obszary niezamieszkane i niewykorzystane gospodarczo. Obecnie do anekumeny zaliczamy: morza, oceany, pustynie, obszary polarne i wysokogórskie. Dawniej na terenie Europy były to też obszary puszcz i ostępy leśne. Ostatnim terenem, który możemy zaliczyć do anekumeny, a znajdującym się w granicach Polski, jest Puszcza Białowieska. 12 Zob. W. Przegon, Gospodarowanie krajobrazem w historycznym centrum Zamościa, Czasopismo Techniczne, Architektura, z. 7-A/2008, z. 23 (105). Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków, s. 89, 92.! Geodezja rolna.indd 57 2016-07-01 14:45:57

58 Rozdział V. Architektura krajobrazu Koncepcja miasta liniowego została zaprezentowana po raz pierwszy w 1882 r. przez Hiszpana Arturo Soria y Mata na łamach madryckiego pisma El Progreso. Ten społecznik i działacz polityczny wybrany do Kortezów pasjonował się rozwojem komunikacji szynowej: tramwajowej, kolejowej oraz metrem. Łatwo więc zrozumieć, dlaczego proponował zakładanie miast liniowych, które miały mieć kształt długich i wąskich pasm zabudowy rozciągniętych wzdłuż szlaków komunikacyjnych. Ulice poprzeczne przecinałyby w regularnych odstępach pasmo zabudowy. Utworzone w ten sposób bloki budowlane były przeznaczone pod budynki wolnostojące, otoczone zielenią. Zieleń miała być podstawowym elementem kompozycyjno-estetycznym zurbanizowanego krajobrazu 13. Nowatorski projekt madryckiego miasta liniowego został zrealizowany w latach 1894 1910 na odcinku 5,2 km. Warto zaznaczyć, że krakowskie Stare Podgórze, w latach 1784 1915 samodzielne miasto, w centralnej części przejawia cechy miasta liniowego 14. Obszar położony między Wisłą a górotworem Podgórskich Krzemionek ma kształt wygiętego łuku. Główne liniowe pasmo komunikacyjne stanowi ciąg ulic Kalwaryjskiej i Limanowskiego. Załamuje się ono na wysokości Rynku Podgórskiego. Ulicę Kalwaryjską i Limanowskiego przecinają ulice prostopadłe do nich, które od strony północnej dobiegają do koryta Wisły, a od strony południowej do ulicy Zamoyskiego. Pomiędzy tak wydzielone kwartały zabudowy wciska się zieleń. Aktualnie placowe, liniowe i przydomowe układy zieleni są bardzo zaniedbane i wymagają generalnej odnowy. Idea miasta ogrodu została stworzona przez Anglika Ebenezera Howarda, z zawodu stenografa Izby Gmin w Londynie, dziennikarza, działacza społecznego i urbanistę amatora. W wydanej w 1898 r. książce przedstawił koncepcję osiedla, które łączy w sobie zalety wsi i miasta, unikając jednocześnie ich wad 15. Według założeń Howarda w centrum miasteczka o pojemności demograficznej do 32 tys. osób powinien znajdować się niewielki park, a przy domach ogródki. Jednocześnie powinna to być samowystarczalna jednostka osadnicza z usługami i budynkami publicznymi. Po raz pierwszy koncepcja miasta ogrodu została zrealizowana w 1903 r. w Letchworth i w 1919 r. w Welwyn pod Londynem. Przebywający w Polsce w 1912 r. Ebenezer Howard nazwał Kraków miastem ogrodem z naturalnego rozwoju. Obecnie najbardziej znanym i najlepiej zachowanym miastem ogrodem jest Podkowa Leśna, której początki sięgają 1925 r. 16. Suburbia 17 są kolejnym zjawiskiem społeczno-osadniczym, w którym związki urbanistyki, architektury, krajobrazu, komunikacji, ekologii, planowania przestrzennego i przyrody tworzą nową jakość krajobrazu kulturowego. Początków suburbiów możemy dopatrywać się w starożytnym Rzymie, gdzie rodziny patrycjuszowskie miały letnie 13 W. Ostrowski Urbanistyka współczesna. PWN, Warszawa 1975, s. 19; W. Przegon. Zmiany użytkowania ziemi w procesie urbanizacji krajobrazu na przykładzie miasta Podgórza 1784 1915. Historia Iagellonica, Kraków 2004, s. 298 299. 14 W 1919 r. Gonzalez del Castillo przedstawił projekt belgijskiego miasta liniowego, w którym można dopatrywać się podobieństwa z kompozycją przestrzenną Starego Podgórza. Porównaj też ryc. 134 z ryc. 96 w pracy: W. Przegon, Zmiany użytkowania ziemi, s. 297, 252. 15 Książka wydana w 1898 r. nosi tytuł Tomorrow: a Peaceful Path to Real Reform. Drugie jej wydanie z 1902 r. ukazało się pod bardziej znanym dzisiaj tytułem: Garden Cities of Tomorrow. 16 U. Szyperska, Powrót do ogrodu, Polityka nr 36, 5.09.2009, s. 40 41. 17 suburb w języku angielskim oznacza przedmieście, natomiast suburban możemy przetłumaczyć jako podmiejski: J. Stanisławski, The Great English- Polish Dictionary. Wiedza Powszechna, Warszawa 1964.! Geodezja rolna.indd 58 2016-07-01 14:45:57

1. Powstanie i rozwój architektury krajobrazu 59 rezydencje poza miastem, a dłuższe sezonowe przebywanie poza nim należało do stylu życia najzamożniejszych warstw społeczeństwa. Symbioza życia ludzi z naturą stanowiła przeciwieństwo do nienajlepszych warunków pobytu w zatłoczonym i gwarnym Rzymie. W średniowiecznej Anglii posiadłości podmiejskie także zaczęły być popularne. Konserwatywne społeczeństwo brytyjskie do dziś podtrzymuje tę tradycję, a posiadanie domu poza granicami miasta i dojeżdżanie do miejsc pracy, nauki i rozrywki w city nobilituje i jest wyznacznikiem pozycji społecznej. Wzory angielskiego osadnictwa podmiejskiego zostały przeniesione do kolonialnych miast w Stanach Zjednoczonych, gdzie w latach 20. XIX w. pod Bostonem i Filadelfią powstają pierwsze podmiejskie rezydencje. W miastach amerykańskich początkowo suburbia były zjawiskiem elitarnym 18, lecz procesy społeczne i osadnicze występują tu bardzo szybko, w iście amerykańskim stylu i tempie. Świadczy o tym fakt, że w 1910 r. w suburbiach mieszkał co dziesiąty mieszkaniec Stanów Zjednoczonych, a w 1940 r. już co piąty. W 1970 r. ludność suburbiów przewyższyła zarówno liczbę mieszkańców dużych miast, jak i małych miast oraz obszarów wiejskich 19. Różnym zjawiskom społeczno-osadniczym, które starano się przybliżyć, omawiając pojęcie miasta idealnego, koncepcję miasta liniowego, ideę miasta ogrodu czy zjawiska suburbii, zawsze towarzyszyła sztuka ogrodowa. Ogrody kształtowane są od najdawniejszych czasów. Ich obecność jest wynikiem pragnienia człowieka do życia w przestrzeni idealnej. Świadomie kształtowana przestrzeń ogrodowa wyraża w różnych epokach potrzebę otaczania się pięknem, dążenie do ładu i harmonii. Powstałe w przeszłości parki i ogrody są ważnym składnikiem krajobrazu. Stanowią harmonijne połączenie współdziałania człowieka i świata przyrody, wytwarzają określony, charakterystyczny klimat i specyfikę miejsca 20. Nadmieńmy, że takie harmonijne połączenie współdziałania człowieka i świata przyrody znakomicie widać w typowym dla naszego kraju zjawisku, które określamy jako dwór polski 21. Do formalnego, instytucjonalnego spotkania architektury i krajobrazu doszło 4 stycznia 1899 r. w nowojorskim biurze na rogu Broadwayu i 26. ulicy. Jedenastoosobowe grono architektów, projektantów ogrodów, planistów i inżynierów postanowiło założyć stowarzyszenie zaznaczające samodzielność merytoryczną, a w konsekwencji zawodową architektury krajobrazu. Tak powstało Amerykańskie Stowarzyszenie Architektów Krajobrazu (ASLA) 22. Sama architektura krajobrazu jako dziedzina artystyczna i naukowa po raz pierwszy pojawiła się w postaci wyodrębnionego kierunku studiów w 1900 r. w Harvard University w Stanach Zjednoczonych. Obecnie na świecie 18 The American City a sourcebook of urban imagery, A.L. Strauss (red.). Aldine, Chicago 1968. 19 W. Przegon, Suburbia jako forma pośrednia między osadnictwem wiejskim i miejskim, ZN AR we Wrocławiu, nr 312, XI Sympozjum Naukowe Nowe tendencje w teorii i praktyce urządzania obszarów wiejskich, Wrocław Polanica Zdrój, 17 19.09.1997, s. 372. 20 L. Majdecki, Historia ogrodów. PWN, Warszawa 2008, s. 5. 21 J. Chłap-Nowakowska i in., Dwór polski, architektura, tradycja, historia. Wyd. Kluszczyński, Kraków 2007. Jest to praca zbiorowa przedstawiająca ewolucję i pochodzenie formy architektonicznej dworu, jak również barwny opis elementów tworzących jego otoczenie. W pracy podano historyczne, ekonomiczne, społeczne i obyczajowe aspekty życia mieszkańców dworów i folwarków od okresu staropolskiego po rok 1939. 22 A. Böhm, Architektura krajobrazu, jej początki i rozwój. Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 1994, s. 5.! Geodezja rolna.indd 59 2016-07-01 14:45:57

60 Rozdział V. Architektura krajobrazu działają dziesiątki uczelni kształcących architektów krajobrazu. W Polsce, wcześniej niż np. w Anglii, pierwszą placówkę o tej nazwie założył w 1929 r. Franciszek Krzywda- Polkowski (1881 1949) w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 23. Każda nowo powstała dyscyplina naukowa podaje własne definicje, aby określić obszar badań. Przytoczmy niektóre z nich, sformułowane przez pionierów architektury krajobrazu ze Stanów Zjednoczonych i Polski. Charles Eliot mówił: Architektura krajobrazu jest przede wszystkim sztuką i najważniejszą jej funkcją jako takiej jest tworzenie i ochrona piękna w otoczeniu siedzib ludzkich oraz szerzej w naturalnej scenerii kraju 24. Z kolei Frederick Law Olmsted twierdził, że: Architektura krajobrazu jest sztuką urządzania terenu wraz ze wszystkim, co się na nim znajduje dla użytku i zadowolenia człowieka 25. Tadeusz Tołwiński napisał: Planowanie odbywa się na płaszczyźnie w dwóch wymiarach i odpowiada potrzebom gospodarczym, technicznym i innym celom, głównie utylitarnym i porządkowym. Kompozycja krajobrazu idzie dalej, dopełnia dwuwymiarowy plan szczególnym układem przestrzeni i brył przedmiotów składających się na krajobraz, dopełnia je trzecim wymiarem. Kształtuje ona w ten sposób architekturę krajobrazu z tła przyrody, z dzieł inżynierii, z budynków, osiedli, miast, ogrodów i pól uprawnych 26. Janusz Bogdanowski, Maria Łuczyńska- Bruzda i Zygmunt Novák podkreślili, że architektura krajobrazu to sztuka widzenia i kształtowania przestrzeni w rozmiarze krajobrazu 27. Podsumowując rozważania na temat drogi, jaką musiały przejść krajobraz i architektura, aby spotkać się na przełomie wieków XIX i XX w. nowej dyscyplinie naukowej i umiejętności zawodowej, musimy podkreślić, że rozważania teoretyczne i praktyczne działania w architekturze krajobrazu dotyczą w równej mierze przestrzeni miejskich, jak i obszarów wiejskich, czyli przestrzeni rurystycznej. Cytowany już wielokrotnie Bogdanowski w 1976 r. zauważył, że Głównym czynnikiem kształtującym architekturę krajobrazu współczesnej wsi (odnosi się to do lat 70. XX w. przyp. W.P.) stał się żywiołowy rozwój zabudowy, dla której jedynym problemem jest sam fakt wzniesienia budynku ( ) Przekształcenia urbanistyczne wsi, które same w sobie są symbolem postępu cywilizacyjnego i niewątpliwie podniosły standard mieszkaniowy i usług terenu, dają jednocześnie w płaszczyźnie architektury szereg ewidentnych strat 28. W czasie minionych czterdziestu lat nie uczyniono jednak wiele, aby zmienić opisany stan rzeczy i rodzące się wtedy trendy w budownictwie wiejskim. Wadliwa struktura rozłogu rolniczego, rozproszenie zabudowy, architektura domów mieszkalnych i budynków gospodarczych nieuwzgledniająca kultury miejsca i cech budownictwa 23 M. Łuczyńska-Bruzda, Rozwój kierunku architektury krajobrazu w szkole krakowskiej. Referat wygłoszony na Sesji Jubileuszowej profesora Janusza Bogdanowskiego w Krakowie, 26.11.1999 r. (maszynopis w zbiorach autora). 24 A. Böhm, op. cit., s. 3, s. 144 przypis 1, za: Encyclopaedia Britannica z 1961 r. T. 13, s. 659 669, tłum. A. Böhm. 25 W. Czarnecki, Planowanie miast i osiedli. T.3: Krajobraz i tereny zielone. PWN, Warszawa Poznań 1968, s. 11. 26 T. Tołwiński, Urbanistyka. T. 3: Zieleń w urbanistyce. PWN, Warszawa 1963, s. 192 193. 27 J. Bogdanowski, M. Łuczyńska-Bruzda, Z. Novák, Architektura krajobrazu. PWN, Warszawa Kraków 1979; J. Bogdanowski, Wprowadzenie do regionalizmu architektoniczno-krajobrazowego, Wiadomości Ekologiczne 1983, nr 29, s. 3. 28 J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie, s. 137, 138.! Geodezja rolna.indd 60 2016-07-01 14:45:57

2. Rola architekta krajobrazu w kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego... 61 regionalnego to obraz większości wsi południowej Polski. Możemy już mówić o nowym, niekontrolowanym zjawisku, jakim jest urbanizacja krajobrazu wsi 29. Dlatego istnieje potrzeba kształcenia w zakresie dyscypliny naukowej i grupy zawodowej architektów krajobrazu. Potrzebni są specjaliści od diagnozowania niepokojących zjawisk występujących w przestrzeniach publicznych i indywidualnych pojawiających się w strefie między miastem a wsią oraz metod nowoczesnego projektowania architektonicznego przy uwzględnieniu tradycji regionalnych, zasad estetyki, piękna i proporcji. Dzięki znajomości dziedzictwa kulturowego, walorów środowiska naturalnego, zasad pielęgnacji i ochrony krajobrazu oraz posiadaniu niezbędnych umiejętności projektowania, można w sposób zrównoważony kształtować krajobraz. 2. Rola architekta krajobrazu w kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego Rola architekta krajobrazu w kształtowaniu przestrzeni, ochronie dziedzictwa kulturowego i środowiska naturalnego oraz walorów krajobrazowych powinna być znacznie większa niż dotychczas. Zadaniem architekta krajobrazu musi być zespolenie wszystkich elementów krajobrazu, o których decyduje szereg czynników, np.: przepisy prawa, tradycja, przyzwyczajenia, poczucie estetyki, wypróbowane techniki i technologie, jakość środowiska i wiele innych. Może wydawać się, że nie ma między nimi powiązań, jednak tak nie jest. Dzięki szerokiej wiedzy i umiejętności spojrzenia na przestrzeń, architekt krajobrazu w projektach zagospodarowania różnych obszarów i obiektów powinien zachować to wszystko, co jest cenne. Powinien opracować procedurę rewaloryzacji i rekultywacji tego, co uległo degradacji przez nieodpowiedzialną gospodarkę człowieka. Powinien zaproponować nowe rozwiązania, które nie naruszą równowagi środowiska naturalnego, a niejednokrotnie wzbogacą krajobraz i zachowają elementy dziedzictwa kulturowego. Wiedza i umiejętności architekta krajobrazu obejmują zagadnienia z obszaru nauk technicznych, przyrodniczych, humanistycznych oraz sztuk pięknych, w tym tak ważnej estetyki. Poniżej przedstawiono wybrane problemy, w rozwiązywaniu których rola architekta krajobrazu jest niezbędna. Architektura i krajobraz zmieniały się i przekształcały wraz z rozwojem poszczególnych cywilizacji, kultur i stylów przez wiele wieków jako dwa niezależne pojęcia. W istocie jednak architektura i krajobraz stanowiły zawsze ściśle powiązane elementy 30. Badania i analizy teoretyczne oraz praktyczne działania architekta krajobrazu dotyczą w równej mierze przestrzeni miejskich, jak i obszarów wiejskich. Architekt krajobrazu powinien reagować na niepokojące zjawiska występujące w przestrzeniach publicznych i indywidualnych oraz znać metody nowoczesnego projektowania architektonicznego, biorąc pod uwagę tradycje regionalne, zasady estetyki, piękna i proporcji. Dzięki znajomości dziedzictwa kulturowego, walorów i zasad ochrony środowiska naturalnego, zasad pielęgnacji i ochrony krajobrazu może w sposób zrównoważony kształtować krajobraz. 29 Urbanizację krajobrazu wsi autor definiuje jako: zmiany oblicza strefy zabudowanej i strefy rozłogu rolniczego, w których to strefach pojawiają się coraz to nowe budowle, niekoniecznie związane z produkcją i usługami rolniczymi, oraz urządzenia infrastruktury technicznej. 30 J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie, s. 10.! Geodezja rolna.indd 61 2016-07-01 14:45:57

62 Rozdział V. Architektura krajobrazu Środowisko jest jednym z podstawowych terminów prawa ochrony środowiska. Znaczenie tego terminu wynika z tego, że środowisko jest przedmiotem ochrony prawnej. Od tego zaś, jak będziemy pojmowali środowisko, zależy zakres ochrony prawnej. Definicję środowiska podaje art. 3, pkt 39 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska: Przez pojęcie środowiska rozumie się ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływanie pomiędzy tymi elementami. Podobnie jak pojęcie środowiska, także ochrona środowiska jest zdefiniowana w wymienionej ustawie. Zgodnie z art. 3, pkt 13 przez ochronę środowiska rozumie się podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej. Ochrona ta w szczególności polega na: racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom oraz przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego 31. Ochrona środowiska powinna zatem uwzględniać aspekt konserwacyjny, restytucyjny i prewencyjny. Należy podkreślić, że obecnie obowiązująca konstytucja z 2 kwietnia 1997 r., środowisku i jego ochronie poświęca najwięcej uwagi spośród wszystkich dotychczasowych ustaw zasadniczych. Ustawodawca dostrzegł znaczenie ochrony środowiska. Nie bez znaczenia było także wstąpienie naszego kraju w szeregi państw członkowskich Unii Europejskiej, w której ochrona środowiska odgrywa istotną rolę 32. Należy podkreślić, że architekci krajobrazu dobrze znają pojęcie środowiska i prawa mówiące o jego ochronie. Rozważmy rolę architekta krajobrazu w planowaniu założeń urbanistyczno-komunikacyjnych oraz obszarów zieleni na przykładzie niektórych obszarów Krakowa. W przestrzeni miejskiej starego Krakowa pojawia się coraz więcej interesujących współczesnych obiektów. Możemy do nich zaliczyć: Małopolski Ogród Sztuki, Muzeum Lotnictwa, zespół zabudowy mieszkaniowo-usługowej Browar Lubicz, Centrum Kongresowe, halę widowiskowo-sportową Kraków Arena oraz Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka. O architekturze i funkcjonalności tych monumentalnych obiektów opinie są różne, z przewagą tych lepszych. Profesor Witold Cęckiewicz, wybitny architekt i urbanista, autor między innymi projektu Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach, hotelu Cracovia i pomnika ofiar niemieckiego obozu koncentracyjnego Płaszów uważa, że poprzez budowanie miasta zapisujemy w jego przestrzeni, jego drogach i murach kolejne karty historii. I one świadczyć będą najlepiej o tym ( ) czy potrafiliśmy dobrze gospodarzyć dobrem tej przestrzeni, którą dysponujemy nie anektując na siłę nowych terenów lub nie zabudowując obszarów zieleni, chroniąc jednocześnie dla przyszłych pokoleń to, co uznaliśmy za pełnowartościowe, dane przez naturę lub tworzone ludzkimi rękami jako dobra naszej kultury 33. Niestety, nie zawsze 31 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627). 32 Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Nie należy zapominać o aktach prawa miejscowego, które stanowione są przez takie organy jednostek samorządu terytorialnego, jak: rada gminy, rada powiatu, sejmik województwa. Prawo miejscowe może także stanowić wojewoda. 33 M. Mrowiec, Wielkomiejskość to nie coraz wyższe budowle, Dziennik Polski, 8.05.2014 (dodatek Kraków mój dom), s. 2.! Geodezja rolna.indd 62 2016-07-01 14:45:58

2. Rola architekta krajobrazu w kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego... 63 w przestrzeni Krakowa, i to tej historycznej, wpisanej na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody, pojawiają się udane realizacje. Fatalnie zostało rozwiązane Centrum Komunikacyjne z dworcem kolejowym i autobusowym, które właściwie jest częścią Galerii Krakowskiej. Układ komunikacyjny stanowiący dojazd do placu dworcowego albo nie istnieje, jak w przypadku dworca autobusowego, albo jest zbyt skomplikowany, jak w przypadku dworca kolejowego. Wnętrze krajobrazowe placu przed historycznym budynkiem dworca kolejowego 34 (obecnie plac im. Jana Nowaka Jeziorańskiego) zostało zamknięte od strony północnej szklaną elewacją Galerii Krakowskiej (ilustracja 8). Z dużym prawdopodobieństwem należy przyjąć, że w zespołach projektantów i decydentów odpowiedzialnych za wybór miejsca pod galerię handlową i Centrum Komunikacyjne nie było miejsca dla specjalisty w zakresie architektury krajobrazu 35. Nieporadność w projektowaniu rozwiązań komunikacyjnych, także na osiedlach mieszkaniowych Krakowa, każe z wielkim sceptycyzmem oczekiwać na koncepcje projektowe linii metra, które mają przebiegać pod ziemią i po estakadach. W mieście pojawi się nowy element złożonej konstrukcji inżynierskiej. Z takim przypadkiem prowadzenia szynowego ciągu komunikacyjnego nie mieli jeszcze do czynienia polscy planiści, inżynierowie drogowcy, urbaniści i architekci krajobrazu. Ilustracja 8. Galeria Krakowska i były budynek Dworca Głównego PKP (fot. E. Korostyńska) Figure 8. The Galeria Krakowska Mall and the building of former Main Railway Station (photo by E. Korostyńska) 34 Dworzec kolejowy wybudowano w latach 1844 1847 według projektu Piotra Rosenbauma. Gmach dworca, utrzymamy w stylu nowogotyckim, powstał w tym samym czasie co Kolej Krakowsko-Górnośląska, która w październiku 1847 roku połączyła Kraków z Mysłowicami i z Wrocławiem. 35 Stanowisko miejskiego architekta krajobrazu zostało utworzone we wrześniu 2013 r.! Geodezja rolna.indd 63 2016-07-01 14:45:58

64 Rozdział V. Architektura krajobrazu W projektowaniu przestrzeni miejskiej nie można zapominać o terenach zieleni. Według Ewy Olszowskiej-Dej, dyrektor Wydziału Kształtowania Środowiska Urzędu Miasta Krakowa, normy światowe w miastach wynoszą 50 m 2 zieleni przypadającej na jednego mieszkańca. Natomiast w Krakowie na jednego mieszkańca przypada 66 m 2. Jednak członków takich organizacji ekologicznych, jak Towarzystwo na Rzecz Ochrony Przyrody i Polski Klub Ekologiczny w Krakowie nie przekonują dane statystyczne. Wskazują oni na wycinanie drzew rosnących w pasach dróg pod inwestycje w ścisłym centrum Krakowa, a nawet wydawanie zezwoleń na wycinkę pomnikowych okazów 36. W tym sporze należałoby skorzystać z wiedzy architekta krajobrazu, który mógłby na przykład zaproponować wykorzystanie roślin z siedlisk naturalnych w różnych typach założeń ogrodowych. Należą do nich między innymi: Ogrody leśne i nasadzenia runa parkowego, co jest znanym sposobem wykorzystania roślinności naturalnej na terenach zieleni. Łąki kwietne, gdzie powierzchnie zostają obsiane mieszanką roślin łąkowych o dekoracyjnym kwitnieniu oraz traw. Ogrody wodne, których wygląd powinien być zbliżony do naturalnych zbiorowisk roślin nadwodnych i wodnych. Ekstensywne ogrody na dachach, gdzie w pewnych założeniach stosuje się gatunki typowe dla muraw kserotermicznych. Jedną z form zagospodarowania przestrzeni miejskiej może być także zastosowanie zbiorowisk synantropijnych. Naturalnie związane z terenami zurbanizowanymi są szczególnie odporne na ciężkie warunki siedliska, a ponadto wiele z nich posiada walory dekoracyjne. Zbiorowiska roślinne na terenach zieleni w mieście powinny charakteryzować się następującymi cechami: Odporność na niekorzystne warunki siedliskowe, takie jak: słaba gleba, zasolenie podłoża, wysokie nasłonecznienie, złe warunki wodne. Względna odporność na antropopresję w postaci umiarkowanego udeptywania i zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Wysokie walory dekoracyjne nadawane głównie przez udział gatunków kwitnących. Zwarta, jednolita struktura fitocenoz. Korzystny jest udział gatunków rozłogowych lub kłączowych, wykształcających zwartą darń. Możliwość corocznego samoodnawiania się roślin poprzez łatwo kiełkujące nasiona oraz organy rozmnażania wegetatywnego 37. Jak widać, istnieje szereg możliwości wprowadzania w przestrzeń miasta różnych form, typów i gatunków roślinności. Krakowianie mają prawo żyć w otoczeniu pięknie zaprojektowanych terenów zieleni. Aktualnie, w ocenie architektów krajo- 36 A. Agaciak, Ze ścisłego centrum Krakowa powoli znikają drzewa, Dziennik Polski, 26 27.04.2014, s. B3. 37 W. Bacieczko, E. Kaszycka, Możliwości wykorzystania zbiorowisk roślinnych z siedlisk naturalnych i synantropijnych w kształtowaniu terenów zieleni w miastach, Ekologia i Technika 2007, vol. 15 (1), s. 30 34.! Geodezja rolna.indd 64 2016-07-01 14:45:58

2. Rola architekta krajobrazu w kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego... 65 brazu z Politechniki Krakowskiej, w niedostateczny sposób przestrzegane są standardy utrzymania zieleni, nie sprawdza się jakości materiału sadzeniowego i doboru gatunków do konkretnego terenu oraz nie projektuje się nowych nasadzeń 38. Z kolei mieszkańcy miasta podają konkretne przykłady. Wskazują na brak zieleni w okolicach Rynku, ulicy Długiej i Krowoderskiej, najbliższej okolicy Dworca Głównego, a także w okolicy Placu Nowego. Drzew brakuje na alei 29 Listopada. Na osiedlach mieszkaniowych przy ulicach Bunscha, Chmielowiec i Czerwone Maki również nie ma zieleni osiedlowej. Warto w tym miejscu przypomnieć, że prof. Janusz Bogdanowski jest autorem koncepcji projektu współczesnego systemu zieleni Krakowa opartego na XIX-wiecznych założeniach fortyfikacyjnych, natomiast prof. Aleksander Böhm koncepcję systemu zieleni oparł na sieci hydrograficznej miasta 39. Żaden z tych projektów, które można byłoby połączyć, uzyskując efekt synergii, nie został zrealizowany. Czy architekt krajobrazu powinien zatem współuczestniczyć w dyskusjach dotyczących zachowania i kształtowania budownictwa regionalnego? Architektura regionalna jest stosowana do miejsca, czasu, możliwości, upodobań, uwarunkowań historycznych, kulturowych, cywilizacyjnych, do nadziei i marzeń członków społeczności lokalnych, dla których jest tworzona. Zdaniem R. Katana, architekta i urbanisty, jednego z inicjatorów ruchu Advocacy Planning w latach 70. XX w., architektura może być stosowana, jeżeli jest jednocześnie: wernakularna (od łac. vernaculus domowy, miejscowy, tubylczy, rodzinny), gdzie idea architektoniczna wywodzi się z danej okolicy, uwzględnia miejscowe obyczaje i tradycje, zapewnia współuczestnictwo, czyli bierze pod uwagę potrzeby i chęci mieszkańców w granicach norm narzuconych przez prawo, administrację, ekonomię itd., zintegrowana, tj. harmonijnie reaguje na wszelkie mniej lub bardziej zmienne, miejscowe i zewnętrzne czynniki wpływające na projektowanie i realizację w danym miejscu. Są to kryteria dobrej architektury regionalnej 40. Współuczestnictwo członków lokalnych wspólnot w kształtowaniu otaczającej przestrzeni jest nieodzownym atrybutem regionalizmu w architekturze, pod warunkiem że staje się ono środkiem realizowania potrzeb społecznych wyższego rzędu i opiera się na wystarczająco ukształtowanej świadomości architektonicznej. Odwracanie się ludności wiejskiej w Polsce od regionalizmu jest efektem braku tejże świadomości oraz braku sukcesów ruchu regionalistycznego 41 w rozwiązywaniu zasadniczych problemów społeczności lokalnych. Krajobraz kultu- 38 A. Agaciak, op. cit. 39 W. Przegon, Zmiany użytkowania ziemi, s. 328 331, ryc. 149, ryc. 150. 40 M. Kowicki, Regionalność a zaściankowość współczesnej architektury wiejskiej, [w:] Wieś polska w pracach Instytutu Architektury i Planowania Wsi, J.W. Rączka (red.). Wyd. Instytut Architektury i Planowania Wsi, Politechnika Krakowska, Kraków 1996. 41 Współcześnie termin regionalizacja oznacza zainteresowanie odrębnością kultury poszczególnych regionów kraju, np. Podlasia, Podhala, Kaszub, Śląska, Wielkopolski, Lubelszczyzny. Organizacje regionalne, jak: towarzystwa, fundacje naukowe i kulturalne, czasopisma, wydawnictwa mają na celu pogłębianie wiedzy mieszkańców o przeszłości regionu i ożywienie ruchu kulturalnego.! Geodezja rolna.indd 65 2016-07-01 14:45:58

66 Rozdział V. Architektura krajobrazu rowy z punktu widzenia regionalizmu można rozpatrywać jako wytwór środowiska przyrodniczo-geograficznego, jako zbiór zmiennych zjawisk gospodarczych i administracyjno-politycznych oraz jako zbiór zasięgów różnorodnych wpływów kulturowych. Tradycyjne regiony form architektonicznych związane były z istnieniem określonych regionów etnograficznych, stanowiących o tożsamości, indywidualności i bogactwie kultury narodowej. W przywracaniu i propagowaniu idei budownictwa regionalnego powinni brać udział architekci krajobrazu. Od dawna wyrażam pogląd, że w każdym urzędzie gminnym powinno być stałe miejsce pracy dla geodety o specjalności geodezji rolnej, budowlańca oraz architekta krajobrazu. Być może wtedy, dzięki wiedzy przedstawicieli tych zawodów, udałoby się skuteczniej wprowadzać w krajobraz polskiej wsi sprawdzone, tradycyjne wzorce budownictwa, także z uwzględnieniem nowoczesnych technologii. Istnieją ku temu sprzyjające okoliczności, na co wskazują pewne trendy zachowań społecznych dotyczące budownictwa. Polacy coraz częściej mieszkają w domach. Jak wynika z danych Eurostatu, jest to już 53,7%, a od ośmiu lat odsetek ten konsekwentnie rośnie, zbliżając się do średniej unijnej, która wynosi 57,7%. Niekwestionowanym liderem jest Irlandia, gdzie 95,5% obywateli mieszka w domach. Na drugim miejscu jest Wielka Brytania (84,8%), a na trzecim Norwegia (80,9%). W Irlandii i Wielkiej Brytanii są to bliźniaki albo domy w zabudowie szeregowej, natomiast w Norwegii przeważają domy wolnostojące. Również Chorwaci, Słoweńcy, Węgrzy i Rumuni wolą mieszkać w domach wolnostojących. W krajach tych sześciu na dziesięciu mieszkańców woli mieć własne domy. W Polsce osób przeprowadzających się z miast wojewódzkich na wieś jest znacznie więcej niż tych, którzy przeprowadzają się ze wsi do miast. Jak podaje Główny Urząd Statystyczny, w okresie ostatnich pięciu lat ze stolic wojewódzkich na obszary wiejskie wyprowadziło się 210 tys. osób, a przeciwny kierunek wybrało 130 tys. osób, czyli o 80 tys. mniej 42. Zarysowujący się wyraźnie kierunek migracji Polaków powinien wzmóc zainteresowanie budownictwem drewnianym. Drewno było dominującym materiałem w okresie międzywojennym oraz pierwszych latach po drugiej wojnie światowej. W każdym regionie kraju budowano z drewna. Domy różniły się rozplanowaniem, konstrukcją, nachyleniem połaci dachowej, wystrojem detalu architektonicznego itd. W takich domach mieszkali nasi dziadkowie i rodzice. Obecnie zamiast betonu, szkła i stali możemy wybrać ciepłe, zdrowe i pachnące naturą drewno. To architekt krajobrazu musi przypomnieć inwestorowi, jak powinien wyglądać dom budowany na Kurpiach, Lubelszczyźnie, Podhalu. Tutaj widoczna jest rola architekta krajobrazu jako doradcy, który razem z architektem powinien zaproponować właściwy obiekt, dobrze komponujący się z otoczeniem. Ilustracja 9 przedstawia karczmę nawiązującą do stylu zakopiańskiego, którą wybudowano przy ulicy Sikorskiego w Zamościu. Obiekt ten nie ma nic wspólnego z tradycyjnym budownictwem Zamojszczyzny. Stał się negatywną dominantą osiedla mieszkaniowego. Należy podkreślić, że domy drewniane są znacznie lżejsze od domów wznoszonych metodą tradycyjną. To powoduje, że fundamenty mogą być mniej obszerne aniżeli pod domy murowane. W zależności od regionu poziom przemarzania gruntu wynosi w Polsce od 80 do 140 cm, dlatego lekka konstrukcja domu drewnianego pozwala na 42 B. Turek 2014. Powoli przenosimy się do domów jednorodzinnych, Dziennik Polski, 23.04.2014, s. C2.! Geodezja rolna.indd 66 2016-07-01 14:45:58

2. Rola architekta krajobrazu w kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego... 67 zmniejszenie wielkości ławy fundamentowej. Drewniane domy szkieletowe nadają się do naszego klimatu, ponieważ sprawdzają się w Skandynawii. Nie są one łatwopalne, ponieważ nowoczesna technologia (wewnętrzne płyty gipsowo-kartonowe, niepalna wełna mineralna) minimalizuje taką ewentualność. W tego typu budownictwie do ogrzewania można stosować odnawialne źródła energii, np. wykorzystując fotowoltanikę, która jest źródłem energii elektrycznej, jakiej dostarcza słońce, oraz polski grafen 43. Ilustracja 9. Karczma zakopiańska przy ulicy Sikorskiego w Zamościu (fot. W. Przegon) Figure 9. The Zakopiańska Tavern at Sikorskiego street in Zamość (photo by W. Przegon) Starania architektów i architektów krajobrazu o przywrócenie właściwych form, materiału, kolorystyki budynków w poszczególnych regionach kraju nie odniosą skutku, jeżeli nie będzie przestrzegane prawo budowlane. Samowola budowlana najbardziej opanowała Podhale wraz z jego stolicą. W Zakopanem, mieście niespełna 28-tysięcznym, jest około 3 tys. nielegalnych budów. Poczucie bezkarności skutkuje w wielu dziedzinach, a bezkarność w budownictwie wyrażona została w popularnym i niechlubnym powiedzeniu, że na Podhalu prawo budowlane nie przyjęło się 44. 43 Grafen jest materiałem o jednoatomowej strukturze składającej się z atomów węgla. Jego unikatowe właściwości w dziedzinie przewodnictwa mogą zrewolucjonizować różne dziedziny techniki. 44 Fragment listu otwartego działaczy społecznych z Zakopanego. Więcej w: P. Subik, Na Podhalu prawo budowlane wciąż się jakosik nie przyjęło, hej!, Dziennik Polski, 11.07.2014, s. C04 C05.! Geodezja rolna.indd 67 2016-07-01 14:45:58

68 Rozdział V. Architektura krajobrazu Prawną formą zdyscyplinowania prywatnych inwestorów mogą być zmiany w planowaniu przestrzennym i nowym kodeksie budowlanym. W planowaniu przestrzennym przede wszystkim chodzi o prawne wzmocnienie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Aktualnie studium nie jest aktem prawa miejscowego. W przypadku braku planu miejscowego decyzja o warunkach zabudowy nie musi być zgodna ze studium, i to jest błąd. Równolegle prowadzone są prace nad nowym Kodeksem budowlanym, który ma kompleksowo uregulować proces inwestycyjny. Kodeks powinien wzmocnić także rolę studium, które podzieli teren każdej gminy na trzy obszary: zurbanizowany, przeznaczony pod nową zabudowę oraz o ograniczonej zabudowie. W założeniu ustawodawcy proponowane zmiany wzmocnią rolę planowania przestrzennego w gminach. Uchwalenie planów miejscowych przez gminy nie będzie obowiązkowe, ale plany mają powstawać dla tych obszarów, gdzie dużo się inwestuje. Na tych terenach będą one obowiązkowe. W przywracaniu form budownictwa regionalnego, które zawsze dobrze wpisuje się w krajobraz, podstawową rolę powinien odgrywać typ budownictwa indywidualnego z wolnostojącymi domami. Równie istotnym elementem chroniącym środowisko naturalne są specjalne obiekty budowlane. Zaliczamy do nich między innymi obiekty zabezpieczające przed powodziami (budowle piętrzące wodę, zbiorniki wodne, obwałowania), składowiska odpadów przemysłowych i komunalnych, oczyszczalnie ścieków, zbiorniki odpadów niebezpiecznych, spalarnie odpadów i osadów, obiekty przetwarzające i zagospodarowujące odpady itd. Ponieważ obiekty te służą ochronie środowiska, wymaga się od nich, aby były bezpieczne i trwałe, a wymagania te powinny być spełnione przez projektanta i wykonawcę obiektu 45. Nowoczesne konstrukcje nie muszą wprowadzać dysharmonii w krajobraz, przeciwnie mogą stanowić pozytywne dominanty krajobrazowe. Kolejnym polem działania dla architekta krajobrazu powinien być współudział w projektowaniu sieci komunikacyjnych, ponieważ szczególne miejsce w krajobrazie zajmują drogi szybkiego ruchu. Wprowadzają one trwałe i nieodwracalne zmiany w przestrzeni. Autostrady z rozległymi, towarzyszącymi im budowlami, takimi jak: rozjazdy, przepusty, stacje paliw, miejsca parkingowe, stanowią element silnie wyróżniający się w krajobrazie. Ponieważ trasy szybkiego ruchu omijają w zasadzie tereny zabudowane, na znaczne zmiany narażony jest obszar użytków rolnych i leśnych. Następuje tu trwałe wyłączenie gruntów z produkcji oraz dezorganizacja struktury przestrzennej, ukształtowanej przez całe pokolenia 46. Wskazując na niedogodności i uciążliwości dla lokalnych społeczności, wynikające z samego tylko technicznego i prawnego procesu projektowania i budowy autostrady, należy podkreślić, że tworzy ona w terenie barierę, ściśle izolującą obszary leżące po obu jej stronach. Dlatego nieodzownym zabiegiem urządzeniowo-rolnym, który powinien towarzyszyć tej skomplikowanej inwestycji, są wokółautostradowe scalenia i wymiany gruntów 47. 45 S. Pisarczyk, Elementy budownictwa ochrony środowiska. Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2008, s. 183. Zob. też: Aura 2009, nr 6, s. 15. 46 R. Cymerman, I. Marcinkowska, A. Szczepańska, Krajobrazowe i środowiskowe aspekty budowy autostrad. Prace Naukowe, z. 33. Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1995. 47 O wzorcowym postępowaniu w tego typu scaleniach, na przykładzie wsi Niderviehbach w południowej Bawarii, zob. W. Przegon, Pozyskiwanie terenów pod autostrady w Bawarii, Aura 1997, nr 5, s. 6 8.! Geodezja rolna.indd 68 2016-07-01 14:45:58

2. Rola architekta krajobrazu w kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego... 69 Porządkują one dwie najważniejsze struktury terenów wiejskich: strukturę władania i strukturę użytkowania gruntów. Ciągłym źródłem zanieczyszczenia środowiska są pojazdy poruszające się po autostradzie. Stanowią one swoistą wytwórnię rakotwórczych pyłów powstałych w wyniku ścierania się opon, okładzin hamulcowych i nawierzchni asfaltowej. Gazy silników spalinowych zawierają szereg składników toksycznych szkodliwych dla roślin, zwierząt i ludzi. Zalicza się do nich głównie: dwutlenek siarki, tlenki azotu, węglowodory, tlenek węgla i ołowiu. Wszystkie wymienione substancje wpływają ujemnie na środowisko, tworząc wzdłuż ciągów komunikacyjnych, w miarę równomiernie rozmieszczoną pajęczynę zagrożeń 48. Warto w tym miejscu przytoczyć wyniki badań naukowców z japońskiego ministerstwa zdrowia, którzy stwierdzili, że istnieje bezpośredni związek pomiędzy zanieczyszczeniem powietrza spalinami samochodowymi a powstawaniem raka. W okresie ośmiu lat prowadzenia badań i obserwacji w obrębie jednego z największych skrzyżowań w Tokio udowodniono, że najbardziej zagrożone są osoby mieszkające w odległości do 50 m od skrzyżowania. Stwierdzono, że w okresie pięciu lat ilość zgonów na raka w obrębie 100 m od skrzyżowania wyniosła 59 na 10 tys. mieszkańców. Z kolei badania prowadzone w Szwajcarii w ciągu dwunastu lat obserwacji w obrębie jednej z autostrad informują, że na 75 zgonów na raka tylko 3 przypadały na osoby mieszkające z dala od autostrady, natomiast 72 na osoby mieszkające w jej pobliżu. Również wyniki badań prowadzonych w Katedrze Ekologicznych Podstaw Inżynierii Środowiska Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie wykazały, że przy drogach Kraków Zakopane i Kraków Trzebnia Katowice mieszkańcy wsi położonych w bezpośrednim sąsiedztwie tych dróg (m.in. Zabierzów, Pcim) częściej umierają na choroby nowotworowe w porównaniu z osobami, które mieszkają we wsiach oddalonych o 5 7 km (Bolechowice, Trzebinia). Te i inne wyniki badań wyraźnie sugerują, jaka powinna być w miarę bezpieczna odległość domów mieszkalnych od jezdni autostrad i dróg szybkiego ruchu 49. Innym zagrożeniem dla człowieka jest hałas komunikacyjny, szczególnie tam, gdzie przebiegają magistrale komunikacyjne w sąsiedztwie miast i wsi, a wibracje spowodowane hałasem negatywnie wpływają na fundamenty budynków 50. Szerokość pasa skażeń i stopień ich natężenia uzależnione są od naturalnych warunków ukształtowania i pokrycia terenu oraz lokalnych zjawisk mikroklimatycznych. Przyjmuje się, że przecięty pas terenu o szerokości po 50 m z obu stron jezdni jest pasem skażonym w takim stopniu, że nie powinno się spożywać produktów rolnych zebranych z tego obszaru. Dlatego teren ten powinien stanowić miejsce sytuowania zieleni izolacyjnej oraz lokalizacji urządzeń technicznych związanych z funkcjonowaniem autostrady lub prowadzenia upraw roślin przemysłowych nieprzeznaczonych do spożycia (ilustracja 10). 48 J. Kozub, Autostrada w strukturze wsi, [w:] Autostrada w krajobrazie polskiej wsi, J.W. Rączka (red.). Instytut Architektury i Planowania Wsi Politechniki Krakowskiej, Kraków 1996, s. 53 61; H. Mełges, Wpływ dróg szybkiego ruchu na strategię ochrony środowiska przyrodniczego człowieka, [w:] Autostrada w krajobrazie polskiej wsi, J.W. Rączka (red.). Instytut Architektury i Planowania Wsi Politechniki Krakowskiej, Kraków 1996, s. 75 80. 49 W. Przegon, Za, a nawet przeciw budowie autostrad, [w:] Autostrada w krajobrazie polskiej wsi, J.W. Rączka (red.). Instytut Architektury i Planowania Wsi Politechniki Krakowskiej, Kraków 1996, s. 86 101. 50 H. Mełges, op. cit.! Geodezja rolna.indd 69 2016-07-01 14:45:58

70 Rozdział V. Architektura krajobrazu Strefa ekologiczna Granica pasa drogowego 5 4 3 2 1 ~ ~ 3,0 m 7,5 m 5,0 m 2 7,5 m 3 3,0 m 4 ~ Granica pasa drogowego Strefa ekologiczna 6 ~ 1. Pas zieleni (lub bariera stalowa) rozdzielający pasma kierunków 2. Dwa pasy ruchu pojazdów (liczba pasów zmienna) 3. Pobocza 4. Strefa z rowem (szerokość zmienna) 5. Pojedynczy zwarty pas zieleni (szerokość zmienna, 12 15 m) 6. Podwójny pas zieleni z drogą lokalną lub ciągiem wentylacyjnym (szerokość zmienna, 20 30 m) Ilustracja 10. Schemat przekroju autostrady i stref ekologicznych (opracowanie własne) Figure 10. The diagram of motorway and ecological zones cross-section (author s study) Powyżej wymieniono tylko niektóre rodzaje zagrożeń, jakie niosą ze sobą budowane autostrady i drogi szybkiego ruchu. Jednocześnie należy pamiętać o szeregu korzyści jakie społeczeństwo i gospodarka narodowa odnosi dzięki dobrze zaprojektowanej i wykonanej sieci komunikacyjnej. W procesie budowy dróg biorą udział przedstawiciele wielu zawodów. Są to między innymi: planiści, urbaniści, architekci, geodeci, leśnicy, gleboznawcy, melioranci, geolodzy, hydrolodzy, ekolodzy, przyrodnicy, etnografowie i archeolodzy. Gdzie w takim razie jest miejsce dla architekta krajobrazu? Architekt krajobrazu powinien brać czynny udział w projektowaniu przebiegu autostrady, biorąc pod uwagę walory krajobrazowe i estetyczne przestrzeni oraz potrzebę ochrony środowiska naturalnego i kulturowego życia człowieka. Wiedząc, że stopień skażeń uzależniony jest także od położenia poziomu jezdni w stosunku do gruntu, architekt krajobrazu powinien mieć decydujący głos w wyborze miejsc i projektowaniu biologicznych i technicznych ekranów. Biologiczne ekrany w postaci zadrzewień i zakrzewień przydrożnych zmniejszają wydatnie rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń, ale zatrzymują je w obrębie własnej struktury. Z kolei ekrany techniczne chronią dalej położone tereny od pyłów, gazów i hałasu, ale zwracają część tych zanieczyszczeń ponownie w obręb jezdni. Nie bez znaczenia jest więc dobór właściwych gatunków drzew i roślin dla ekranów biologicznych oraz rodzaju i kolorystyki materiałów stosowanych do budowy ekranów technicznych. Pokonując drogę na odcinku Kraków Nowy Targ oraz jadąc autostradą A-4 od Krakowa do Tarnowa i od Dębicy do Rzeszowa, możemy przekonać się, w jak wielkiej skali został oszpecony krajobraz nieodpowiednio zaprojektowanymi i wykonanymi ekranami. Drogi niższego rzędu: gminne, zbiorcze, bezpośredniej obsługi pól, stanowią naturalne elementy krajobrazów wiejskich. Projektują je geodeci rolni, na przykład w planach urządzeniowo-rolnych obszarów wiejskich. Natomiast drogi magistralne, szybkiego ruchu, przecinając obszary wsi, stają się nowymi elementami ukształtowanych już przestrzeni i krajobrazów rurystycznych. Wymagają więc szczególnego potraktowania na etapie prac studialnych, projektowych i wykonawczych. Na wymienionych! Geodezja rolna.indd 70 2016-07-01 14:45:58

2. Rola architekta krajobrazu w kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego... 71 odcinkach dróg zabrakło projektantowi wiedzy i kompetencji, by powstały estetyczne biologiczne i techniczne ekrany. Autor niniejszej pracy jako geodeta uczestniczył w 1995 r. w programie badawczym Ocena oddziaływania autostrady na grunty orne i leśne odcinek od zachodniej granicy woj. tarnowskiego do miasta Tarnowa A-4, od km 451 190 do km 502 368 51. Zadania terenowe polegały na dokonaniu uzgodnień w Urzędzie Gminy w Borzęcinie, przeprowadzeniu wywiadu terenowego na obszarze projektowanej autostrady i konfrontacji z treścią map ewidencyjnych oraz planem ogólnym zagospodarowania przestrzennego gminy. Prace kameralne dotyczyły zaznaczenia na mapie zinwentaryzowanych elementów zagospodarowania przestrzennego obszaru pozostającego w strefie ochronnej autostrady, takich jak: zabudowania, obiekty powierzchniowe, liniowe i punktowe infrastruktury technicznej itd. Już wtedy można było określić, które fragmenty autostrady powinny być odgrodzone od stref zabudowy i upraw polowych ekranami biologicznymi, a które ekranami technicznymi. Jednak nikt nie spodziewał się, że dziesięć lat później krajobraz zostanie tak oszpecony ciągnącymi się kilometrami ekranami technicznymi (ilustracja 11). Ilustracja 11. Tunel nieestetycznych ekranów na autostradzie A-4 na odcinku Tarnów Kraków (fot. M. Przegon) Figure 11. The tunnel of the unaesthetic screens at A-4 motorway between Tarnów and Krakow (photo by M. Przegon) 51 Praca była wykonana w Katedrze Geodezyjnego Urządzenia Terenów Wiejskich AR w Krakowie, pod. kierunkiem prof. K. Nogi, na zlecenie wojewody tarnowskiego (umowa nr 7431a- 34/95 z dn. 18.09.1996). Zob.: W. Przegon, Za, a nawet przeciw, s. 86 101 (w ramach DS, nr A4/ DS/305/96); W. Przegon Autostrady nierealność roku 2010, [w:] Szkoła Wiedzy o Terenie, Sesja Naukowa Metodyka oceny oddziaływania autostrady na grunty rolne i leśne, AR w Krakowie, Kraków 1997, s. 85 90.! Geodezja rolna.indd 71 2016-07-01 14:45:58

72 Rozdział V. Architektura krajobrazu Należy jeszcze zwrócić uwagę na ochronę środowiska obszarów szczególnie cennych pod względem krajobrazowym i kulturowym. Formy krajobrazu na terenach ekumenicznych, charakteryzujących się stałą działalnością antropogeniczną, są wyraźnym modelem użytkowania terenu. Analiza obszaru form krajobrazowych określa nieprawidłowości użytkowania. Ochrona i rewaloryzacja krajobrazu kulturowego jest wielkim wyzwaniem społecznym. W ustawie o ochronie środowiska mówi się o: ochronie środowiska aglomeracji, negatywnych skutkach emisji zanieczyszczeń na środowisko, przesłankach związanych z budową autostrad, kompensacji przyrodniczej, mającej na celu rekultywację skupień roślinności i potrzebę przywrócenia równowagi przyrodniczej, a także zachowania walorów krajobrazowych. Oddziaływanie na środowisko nie może pogorszyć stanu siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin i zwierząt, a także nie może mieć negatywnego wpływu na zdrowie ludzi. Wymienione wyżej problemy ochrony terenów nie tylko cennych pod względem krajobrazowym i kulturowym są badane i analizowane przez specjalistów nauk technicznych, przyrodniczych i społecznych 52, w tym także architektów krajobrazu. Poniżej przedstawiono trzy przykłady dla wybranych obszarów Krakowa. Park Duchacki 53. O ochronę i rewaloryzację terenów położonych przy ulicy Estońskiej i Malborskiej w XI Dzielnicy Podgórze Duchackie od lat walczyli mieszkańcy, ekolodzy, lokalni działacze, radni dzielnicy i członkowie Stowarzyszenia Przyjaciół Woli Duchackiej. Zespół dworsko-parkowy, należący dawniej do rodziny Starowieyskich, a ostatnio do rodziny Bemów, to miejsce z wiekowymi drzewami, stawem założonym w XV w. przez zakon Duchaków i starym dworem datowanym na XVII XIX w. (ilustracja 12). Analiza materiałów kartograficznych powstałych w okresie ostatnich 230 lat dowodzi, że obszar byłego założenia dworsko-parkowego na Woli Duchackiej przedstawiany jest jako teren o funkcji zieleni parkowej. Walory środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego są wyjątkowo cenne. Wyniki przeprowadzonej analizy opracowań kartograficznych oraz terenowych badań inwentaryzacyjnych były przydatne przy opracowaniu wariantowych projektów rewaloryzacji parku przez studentów Architektury Krajobrazu z Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie 54. Młodzi architekci krajobrazu dowiedli, że założenie dworsko-parkowe powinno być zachowane, gdyż stanowi fundament dziedzictwa Woli Duchackiej i świadczy o jej tożsamości historyczno-kulturowej. W 2013 r. trzyhektarowy teren został wykupiony przez miasto z przeznaczeniem na park. W ten sposób udało się unicestwić zakusy deweloperów na zabudowę jedynej międzyblokowej enklawy zieleni. Obecnie pracownia architektury krajobrazu, która wygrała przetarg, jest na etapie konsultacji społecznych i opracowywania wstępnej koncepcji zagospodarowania parku Duchackiego 55. Wielką satysfakcją 52 Należy do nich zaliczyć: archeologię, historię kultury, filozofię kultury, socjologię kultury, etnografię, antropologię, psychologię, architekturę, architekturę krajobrazu, urbanistykę, konserwację zabytków, leśnictwo, gospodarkę wodną, geodezję rolną itd. 53 Kompendium wiedzy o tym obiekcie stanowi monografia Park na Woli Duchackiej w Krakowie, wczoraj dziś jutro, W. Przegon (red.). Poligrafia Salezjańska, Kraków 2013. 54 Były one prezentowane w Urzędzie Miasta Krakowa w maju 2012 r. podczas Festiwalu Święto ogrodów w Ogrodzie Botanicznym UJ w Krakowie oraz w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej przy ul. Rajskiej w Krakowie w czerwcu 2012 r. 55 P. Szymczewska, Park Duchacki z polaną rekreacyjną, sadem i pomostami przy stawie, Dziennik Polski, 4.07.2014; A. Ganczarek, Prace nad koncepcją parku Duchackiego, Wiadomości 2014, nr 7 8 (lipiec sierpień), s. 2.! Geodezja rolna.indd 72 2016-07-01 14:45:58

2. Rola architekta krajobrazu w kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego... 73 dla studentów jest to, że ich pomysły i rozwiązania pokazane w projektach brane są pod uwagę 56. Ilustracja 12. Północna strona starego dworu w parku Duchackim (fot. A. Cieślik) Figure 12. The northern side of the old manor house in Duchacki Park (photo by A. Cieślik) Zakrzówek. Rada Miasta Krakowa przyjęła studium zagospodarowania przestrzennego Krakowa, które określa, jak miasto ma się rozwijać i zmieniać do 2030 roku. Na podstawie studium będą przygotowywane nowe plany miejscowe 57. Dla Zakrzówka obowiązują już dwa miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, a trzeci dla terenu znajdującego się pomiędzy ulicami Wyłom i św. Jacka jest w opracowaniu (ilustracja 13) 58. Ekolodzy, mieszkańcy oraz członkowie Towarzystwa na Rzecz Ochrony Przyrody mówią, że nowy plan będzie preferował budowę nowego osiedla zamiast ochrony terenów zielonego Zakrzówka. W sprawie przeznaczenia terenu leżącego 56 Więcej informacji o badaniach kartograficznych i o pracy studentów w parku Duchackim zawarto w podrozdziale trzecim rozdziału piątego. 57 Aktualnie Kraków w 50% pokryty jest planami. Zob. też: Studium dla Krakowa: już jest, ale trafi do sądu, Dziennik Polski, 11.07.2014, s. B5; M. Mrowiec, Zakrzówek: ochrona czy betonowa pustynia, Dziennik Polski, 11.07.2014, s. B2. 58 W kwietniu 2016 roku władze Miasta Krakowa doszły do porozumienia z właścicielem gruntów na Zakrzówku. Inwestor zrezygnował z działki przy ul. św. Jacka, która ma stanowić część zapłaty. Władzom miasta w negocjacjach z inwestorem pomógł wąż gniewosz. To właśnie jego występowanie na terenie Zakrzówka mogło przyczynić się do utworzenia nawet kilkusetmetrowej strefy ochronnej, niemożliwej do zabudowania.! Geodezja rolna.indd 73 2016-07-01 14:45:58

74 Rozdział V. Architektura krajobrazu po południowo-wschodniej stronie Zakrzówka powinni wypowiedzieć się architekci krajobrazu, którzy zdają sobie sprawę, że większość deweloperów wykorzystuje maksymalnie każdy teren, zagęszczając zabudowę, a potem każdy właściciel grodzi swoją posesję. Jest to bardzo prosty sposób na degradację każdej przestrzeni, nie tylko tej publicznej, wyjątkowej za względu na walory krajobrazowo-przyrodnicze. Ilustracja 13. Tereny z miejscowymi planami zagospodarowania na Zakrzówku ( Dziennik Polski 11.07.2014, s. B2) Figure 13. The area with local development plans in Zakrzówek ( Dziennik Polski 11.07.2014, p. B2) Zielone muzeum. Z inicjatywy dyrekcji Muzeum Narodowego w Krakowie przy poszczególnych oddziałach muzealnych powstają pięknie zagospodarowane ogrody, dziedzińce i podwórka. Dwa najdłużej działające ogrody znajdują się przy Muzeum Józefa Mehoffera na ulicy Krupniczej (ilustracja 14) oraz przy Pałacu Czapskich na ulicy Józefa Piłsudskiego, gdzie mieści się Europejskie Centrum Numizmatyki Polskiej! Geodezja rolna.indd 74 2016-07-01 14:45:59

2. Rola architekta krajobrazu w kształtowaniu i ochronie środowiska naturalnego... 75 (ilustracja 15). Oba ogrody są przykładem restaurowania terenów zieleni. Należy podkreślić, że ogród Mehoffera odtworzono, wzorując się na obrazie artysty z okresu okupacji Ogród na Krupniczej. Widzimy, że architekci krajobrazu są inspirowani różnymi przekazami. W przypadku ogrodu Józefa Mehoffera był to obraz, natomiast w przypadku parku Duchackiego były to archiwalne materiały kartograficzne, ikonograficzne, fotografie i pisane przekazy źródłowe. Ilustracja 14. Ogród przy Muzeum Józefa Mehoffera (fot. M. Przegon) Figure 14. The garden at Józef Mehoffer s Museum (photo by M. Przegon) Metodą na wzbogacenie publicznych przestrzeni miejskich może być zakładanie tzw. mikroparków, szczególnie na terenach, gdzie brakuje zieleni. W zależności od wielkości wolnych powierzchni można je powiększać przez dodawanie kolejnych modułów. Mikropark nie jest oczywiście alternatywą dla rozwoju terenów zieleni w mieście, jest natomiast doskonałym ich uzupełnieniem. Prosta technologia wykonania sprawia, że drewniany model można w dowolnej konfiguracji ustawić wszędzie tam, gdzie nie ma lub jest niewiele tradycyjnej zieleni: na placach, podwórkach między domami, wąskich przestrzeniach wzdłuż ulic, osiedlach, terenach poprzemysłowych, na przystankach, w pobliżu różnych instytucji itp. 59. Należy podkreślić, że nazwa architektura krajobrazu zdaje się informować, że grupa zawodowa architektów krajobrazu zajmuje się jedynie kształtowaniem i ochroną przestrzeni pod względem krajobrazowym. W niniejszym podrozdziale starano się udowodnić, że środowisko naturalne (przyrodnicze), dziedzictwo kulturowe (m.in. 59 E. Cegła, Miasto z głową przyjazne mieszkańcom, Dziennik Polski, 2.12.2015 ( Przegląd Nieruchomości, s. C5).! Geodezja rolna.indd 75 2016-07-01 14:45:59

76 Rozdział V. Architektura krajobrazu budownictwo regionalne), współczesne inwestycje (np. autostrady), ogrody śródmiejskie (np. związane z instytucjami kulturalnymi) są elementami kształtującymi krajobraz miejski lub wiejski. Niejednokrotnie elementy te występują wspólnie, działając synergicznie. Za wartość dodaną, będącą efektem synergii, należy uznać ład przestrzenny, którego przejawami mogą być piękny krajobraz oraz jakość życia człowieka w zgodzie z naturą. Nie zawsze jednak korzysta się z wiedzy architekta krajobrazu, co udowodniono w niektórych przedstawionych przykładach. Dlatego należy zdecydowanie podkreślić, że architekt krajobrazu, dysponując szeroką wiedzą i nowoczesnymi narzędziami pracy, może swoimi projektami wpływać na to wszystko, co nas otacza. Ilustracja 15. Ogród przy Pałacu Czapskich (fot. M. Przegon) Figure 15. The Garden next to the Czapskis Palace (photo by M. Przegon) 3. Studia i refleksje metodologiczne zastosowań geodezyjno-kartograficznych dla celów rekonstrukcji założenia dworsko-parkowego na Woli Duchackiej w Krakowie Historyczne plany katastralne, wojskowe zdjęcia topograficzne, współczesne mapy ewidencyjne i przedmiotowe są nośnikami różnorodnych informacji o charakterze przestrzennym, gospodarczym, społecznym, środowiskowym, krajobrazowym i kulturowym. Analiza opracowań kartograficznych powstałych w różnym czasie pozwala na! Geodezja rolna.indd 76 2016-07-01 14:45:59

3. Studia i refleksje metodologiczne zastosowań geodezyjno-kartograficznych... 77 określenie zmian w przestrzeni. Są one zależne od poziomu ładu przestrzennego: urbanistyczno-architektonicznego związanego z kompozycją przestrzeni, funkcjonalnego związanego z walorami użytkowymi, estetycznego odzwierciedlającego urodę miejsca i przestrzeni oraz ekologicznego odnoszącego się do wartości środowiska naturalnego i społecznego wynikającego z ukształtowanych powiązań międzyludzkich. W lipcu 2011 r. studenci Architektury Krajobrazu na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie odbyli na terenie byłego założenia dworsko-parkowego na Woli Duchackiej praktykę zawodową z geodezji, geomatyki i dendrologii. Efektem prac inwentaryzacyjnych były wariantowe projekty zagospodarowania parku. Jednak przed przystąpieniem do prac terenowych należało przeprowadzić szereg studiów i analiz. Jednym z priorytetowych zadań było podjęcie badań nad kartografią opracowywanego terenu. Pracę tę wykonał autor niniejszej publikacji, stosując metodę chronologiczno-porównawczą dla map i planów powstałych na przestrzeni dwustu trzydziestu lat 60. W założeniu badań kartograficznych postawiono tezę, że jest to teren wyjątkowo predysponowany do pełnienia funkcji rekreacyjnej w otoczeniu zieleni parkowej 61. Poniżej przedstawiono kilka analizowanych materiałów kartograficznych spośród kilkudziesięciu. Pogrupowano je według: historycznych źródeł kartograficznych, współczesnych map analogowych oraz opracowań kartograficznych, które zamieszczone są w Internecie 62. Ilustracja 16 przedstawia fragment zdjęcia topograficznego józefińskiego wykonanego w latach 1779 1783 63. Obszar Woli Duchackiej znajduje się na 31 sekcji, spośród 413 arkuszy mapy w skali 1 : 28 800. Mapę rysowano bezpośrednio w terenie, korzystając z uprzednio założonej triangulacji Josepha Liesganiga, osnowy graficznej, nanosząc szczegóły metodą stolikową. Ukształtowanie terenu przedstawiono metodą kreskową, podkreślając spadki i nachylenia, bez podania wysokości wzniesień. Wartością mapy jest szczegółowość i wiarygodność w przedstawieniu sieci wodnej, drogowej i osadnictwa. Na terenie Woli Duchackiej widać przebieg drogi i cieku wodnego w kierunku zachód wschód. Droga odpowiada obecnej ulicy Malborskiej, natomiast fragment cieku zachował się na terenie założenia dworsko-parkowego. Osadnictwo zaznaczono nie w sposób zgeneralizowany, ale jako poszczególne budynki. Na terenie wsi zaznaczono 23 obiekty. Pozostałe obszary były przeznaczone pod uprawy i zagospodarowanie rolnicze. Jednak nie ma możliwości rozpoznania form użytkowania gruntów 60 W. Przegon, Walory środowiska przyrodniczego i dziedzictwa Parku Duchackiego w opracowaniu kartograficznym, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 2013, nr 3, s. 50. 61 Badania te w szerszym aspekcie posłużyły nie tylko do celów dydaktycznych studentom-projektantom, ale dały argument władzom Dzielnicy XI Podgórze Duchackie, społeczności lokalnej oraz właścicielom dworku i parku w polemice z deweloperami, którzy starali się zakupić teren. Ostatecznie miasto Kraków po wykupie tego historycznego założenia dworsko-parkowego zdecydowało, że będzie ono zrewaloryzowane. W odnowionym dworku znajdzie siedzibę Zarząd Zieleni Krakowa, Stowarzyszenie Przyjaciół Woli Duchackiej oraz kawiarenka, która będzie służyć mieszkańcom pobliskiego osiedla oraz gościom odwiedzającym park. 62 Dokumentację kartograficzną zamieszczoną w Internecie zgromadził i omawiał dr hab. inż. Piotr Wężyk. 63 Skala oryginału 1 : 28 800. Oryginał przechowywany jest w Österreichisches Staatsarchiv w Wiedniu, nr kat. B IXa 390. Pierwsze zdjęcie topograficzne, tzw. józefińskie (określenie przyjęło się od pierwszego pomiaru katastralnego przeprowadzonego na podstawie rozporządzenia cesarza Józefa II z 12.04.1785 r.), zostało wykonane przez austriackie Kwatermistrzostwo Sztabu Generalnego pod kierunkiem ppłk. Fryderyka von Miega w latach 1779 1783.! Geodezja rolna.indd 77 2016-07-01 14:45:59

78 Rozdział V. Architektura krajobrazu ornych. Bogata sieć hydrograficzna może świadczyć o dominacji łąk i pastwisk nad gruntami ornymi. Ilustracja 16. Fragment zdjęcia topograficznego józefińskiego z lat 1779 1783 obejmującego wieś Wolę Duchacką. Skala oryginału 1 : 28 800 (w zbiorach autora) Figure 16. Fragment of topographic photo bygraph józefińskie in the years 1779 1783 including the village of Wola Duchacka. Original scale 1 : 28 800 (author s collection) Ilustracja 17 przedstawia mapę katastralną wsi Wola Duchacka w skali 1 : 2880 z 1847 roku 64. Oryginał przechowywany jest w Archiwum Państwowym w Krakowie 65. Granicę Woli Duchackiej obwiedziono kolorem różowym. Wokół znajdują się nazwy wsi, z którymi graniczyła Wola Duchacka. Kolorami i odpowiednimi symbolami zazna- 64 Profesor Michał Odlanicki-Poczobutt w pracy z 1991 r. pt. Zarys miernictwa dla architektów i inżynierów budownictwa dokładnie uzasadnił, dlaczego katastralne materiały kartograficzne należy nazywać mapami, a nie planami, mimo zastosowania podziałek większych od 1 : 10 000. W słownictwie technicznym wprowadzono określenie mapa dla wszystkich podkładów geodezyjnych niezależnie od skali, przyjmując pojęcie plan dla projektów. 65 AP w Krakowie, sygn. K. Krak.-677. Jest to rękopis mapy ewidencyjnej opatrzony znakiem wodnym. Cztery sekcje stanowią komplet, opatrzony podpisami wykonawców i rewidentów. Pod tytułem mapy zamieszczono podziałkę transwersalną.! Geodezja rolna.indd 78 2016-07-01 14:45:59

3. Studia i refleksje metodologiczne zastosowań geodezyjno-kartograficznych... 79 czono następujące formy użytkowania i zagospodarowania terenu: role, łąki, pastwiska, lasek, tereny zadrzewione, drogi, budynki murowane i drewniane, trzy stawy przy zabudowaniach dworskich, duży staw (Stawisko) przy zbiegu obecnej ulicy Malborskiej i Wielickiej. Każda działka jest opisana numerem, co w przypadku zachowania części opisowej katastru austriackiego daje możliwość identyfikacji właściciela. Toponomastyka Woli Duchackiej podana na mapie nie jest zbyt bogata. Z nazw własnych zapisano tylko: Baranówka, Czayna i Stawisko. Pochodzenie nazw związane jest ze środowiskiem naturalnym, topografią terenu i sposobem gospodarczego wykorzystania 66. Ilustracja 17. Mapa katastralna wsi Wola Duchacka z 1847 r. Skala oryginału 1 : 2880 (AP w Krakowie, sygn. K. Krak. 677) Figure 17. Cadastral map of the village Wola Duchacka in 1847. Original scale 1 : 2880 (AP in Krakow, K. Krak. 677) Ilustracja 18 przedstawia fragment zdjęcia topograficznego franciszkowskiego wykonanego w latach 1860 1862 67. Zdjęcie terenowe oparto na nowej triangulacji katastralnej i układzie współrzędnych prostokątnych z początkiem na Górze Zamkowej we Lwowie. Szczegóły kartowano w terenie metodą stolikową. Mapa wyróżnia się precyzją rysunku i dobrą kartometrycznością. Spadki terenu przedstawiono kreskowaniem 66 Wyjaśnienia pochodzenia nazw dokonała E.M. Firlet w pracy z 1998 r.: Wola Duchacka pod Krakowem historia i krajobraz, Krzysztofory, Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, z. 20, Kraków, s. 58 75. 67 Skala oryginału 1 : 28 800. Oryginał przechowywany jest w Österreichisches Staatsarchiv w Wiedniu, nr kat. B IXa 387. W 1817 r. w monarchii austriackiej przystąpiono do nowego pomiaru stałego katastru gruntowego, wykorzystanego następnie do drugiego wojskowego zdjęcia topograficznego, zwanego franciszkowskim. Zdjęcie z finalną mapą Galicji wykonano w latach 1860 1862. Efektem prac było 445 arkuszy. Wola Duchacka znajduje się na sekcji XX-7.! Geodezja rolna.indd 79 2016-07-01 14:45:59

80 Rozdział V. Architektura krajobrazu skalą Lehmana, a kolorami rozróżniono formy użytkowania ziemi. Zaznaczono układ komunikacyjny. Kolorem czerwonym wyróżniono trakt Wielicki oraz trakt Wadowicki. Strefa zabudowy wsi Wola Duchacka rozciągała się między wzniesieniami Baranówki i Czayny. Dokładny jej układ z zaznaczeniem położenia dworskich zabudowań, a także rozłogu rolniczego, jest lepiej widoczny na mapie katastralnej z 1847 r., co wynika ze skali opracowania 68. Jednak i na prezentowanym zdjęciu można zauważyć, że założenie dworskie zawsze występuje w otoczeniu terenów zieleni. Analiza przedstawionych tu trzech historycznych źródeł kartograficznych dowodzi, że teren, który był inwentaryzowany przez studentów, w niektórych fragmentach zachował swój pierwotny charakter od XVIII wieku. Kolejnymi materiałami potwierdzającymi tę tezę są współczesne mapy analogowe o różnej tematyce. Przedstawmy cztery z nich. Ilustracja 18. Fragment zdjęcia topograficznego franciszkowskiego z lat 1860 1862 obejmującego wieś Wola Duchacka. Skala oryginału 1 : 28 800 (w zbiorach autora) Figure 18. Fragment of topographic photo bygraph franciszkowskie in the years 1860 1862 including the village of Wola Duchacka. Original scale 1 : 28 800 (author s collection) 68 Mapy katastralne terenów wiejskich opracowywano w skali 1 : 28 800, natomiast mapy terenów miast i okolic w skali mniejszej 1 : 28 800.! Geodezja rolna.indd 80 2016-07-01 14:45:59

3. Studia i refleksje metodologiczne zastosowań geodezyjno-kartograficznych... 81 Ilustracja 19. Fragment mapy sytuacyjno-wysokościowej z 1975 r. przedstawiającej inwentaryzację szaty roślinnej w parku Duchackim. Skala oryginału 1 : 500 (w zbiorach Stanisława Bema) Figure 19. Part of situation and altitude map from 1975 showing vegetation inventory in park Duchacki. Original scale 1 : 500 (Stanisław Bem collection)! Geodezja rolna.indd 81 2016-07-01 14:45:59

82 Rozdział V. Architektura krajobrazu Ilustracja 19 przedstawia fragment opracowania kartograficznego, na którym zaznaczono roślinność parku Duchackiego. Jest to jeden ze stawów otoczony drzewami i skupinami krzewów. Szczegółową inwentaryzację szaty roślinnej w 1975 r. wykonał Zespół Rzeczoznawców Stowarzyszenia Naukowo-Technicznego Inżynierów i Techników Ogrodnictwa z Warszawy na zlecenie Dzielnicowego Zarządu Zieleni Miejskiej Kraków Podgórze 69. Wyróżniono trzy zasadnicze grupy drzewostanu. Pierwszą stanowiły drzewa, które były pozostałością po dawnym parku, okalające odrestaurowany tzw. nowy dwór, w którym mieści się przedszkole. Do drugiej grup rzeczoznawcy zaliczyli odrosty olszy czarnej występującej na podmokłym terenie. Natomiast trzecią grupę stanowiły drzewa owocowe rosnące w słabo zagospodarowanych sadach. Razem zinwentaryzowano 756 drzew. Opis techniczny prac inwentaryzacyjnych wykonawcy zakończyli stwierdzeniem, że: cały teren objęty inwentaryzacją po odpowiednim zagospodarowaniu może stanowić doskonałą oazę zieleni i doskonałe tereny rekreacyjne w słabo zazielenionej części dzielnicy Krakowa. Ilustracja 20 jest fragmentem mapy w skali 1 : 50 000 zatytułowanej Zieleń parkowa i ogrodowa 70. Wyróżniono na niej elementy związane z ochroną zarówno środowiska naturalnego rezerwaty, pomniki przyrody, jak też kulturowego parki, ogrody stylowe. Tereny zieleni przedstawiono w trzech ujęciach: rozmieszczenie różnych form i obszarów zieleni współcześnie istniejącej, parki i ogrody stulowe oraz zabytki przyrody ustawowo chronione. W krótkim omówieniu treści mapy autorzy napisali między innymi: Pomimo z pozoru znacznego występowania terenów zielonych (głównie związanych z zabudową jednorodzinną) w istocie najcenniejszej zieleni parkowej i przyrodniczo chronionej jest niewiele. Zwraca przy tym uwagę zły stan zachowania, zwłaszcza parków i ogrodów stylowych 71. Analizując treść mapy dotyczącą interesującego nas parku podworskiego na Woli Duchackiej, zauważamy, że zaliczono go do parku stylowego o formie swobodnej i stylu naturalnym 72. Opracowanie powstało dwadzieścia osiem lat temu, więc wszyscy wolanie oraz mieszkańcy wybudowanych w tym czasie blokowisk mogli obserwować postępującą degradację podworskiego obszaru. W tym kontekście należy podkreślić, że praca Rady Dzielnicy XI Podgórze Duchackie, Stowarzyszenia Przyjaciół Woli Duchackiej i wszystkich ludzi zaangażowanych w działalność na rzecz zachowania funkcji terenu bez możliwości jakiejkolwiek zabudowy ma nie tylko wymiar lokalny, lecz wpisuje się także w koncepcję zielonych pierścieni i korytarzy w tkance urbanistycznej Krakowa, której niestrudzonym rzecznikiem był prof. Janusz Bogdanowski 73. Ilustracja 21 przedstawia fragment Miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego miasta Krakowa z 1988 r. 74. W opisie planu przyjęto następujące 69 Część opisowa i kartograficzna operatu inwentaryzacyjnego znajduje się w zbiorach prywatnych ostatnich właścicieli założenia dworsko-parkowego wykupionego w 2014 r. przez miasto Kraków. 70 Mapa ta, jako plansza nr 27, jest zamieszczona w Atlasie miasta Krakowa pod red. K. Trafasa. Wyd. PPWK, Warszawa Wrocław 1988. 71 Autorami opracowania tego materiału kartograficznego są: prof. J. Bogdanowski i dr inż. arch. J. Budziło z Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej. 72 Zob. sygnatury znaków i kolorów w opisie mapy. 73 Park na Woli Duchackiej w Krakowie, s. 56. 74 Plan opracowano w Biurze Rozwoju Krakowa w latach 1987 1988. Zatwierdzony został uchwałą Rady Narodowej Miasta Krakowa nr 37/229 z dn. 25.04.1988 r. Mapę dotyczącą użytkowania terenu opracowano w skali 1 : 1000.! Geodezja rolna.indd 82 2016-07-01 14:45:59

3. Studia i refleksje metodologiczne zastosowań geodezyjno-kartograficznych... 83 Skala 1 : 50 000 Parki i ogrody stylowe: Zieleń wysoka (lasy, grupy drzew, Okres cmentarze) Forma: powstania-tradycja Parki, Planty, skwery, bulwary Ważniejsze aleje i ulice zadrzewione Geometryczna Swobodna Mieszana S Średniowiecze R Renesans B Barok Błonia, tereny spacerowe Zieleń w obrębie zwartej zabudowy Renesans Barok Naturalizm Modernizm Zieleń wewnątrz zabudowy Klasycyzm Nieokreślony Zabudowa w zieleni Obiekt bardzo zniszczony Pozostałe tereny uznane za parki Tereny sportowe z zielenią Ogródki działkowe i ogrody zabytkowe Granice Jurajskich Parków Krajobrazowych Rezerwaty przyrody Łąki w strefie spacerowej (łęgi nad Wisłą) Pomniki przyrody (drzewa zabytkowe) Zieleń terenów pofortecznych Ilustracja 20. Fragment mapy Zieleń parkowa i ogrodowa. Skala oryginału 1 : 50 000 (Atlas miasta Krakowa z 1988 r. pod red. K. Trafasa) Figure 20. Part of map Zieleń parkowa I ogrodowa. Original scale 1 : 50 000 (Atlas miasta Krakowa z 1988 r., ed. K. Trafas)! Geodezja rolna.indd 83 2016-07-01 14:46:00

84 Rozdział V. Architektura krajobrazu oznaczenia. Ciągłe grubsze linie to granice rozgraniczające tereny o różnym sposobie użytkowania, m.in. UO tereny usług oświaty, MW tereny mieszkalnictwa wielorodzinnego, MN tereny mieszkalnictwa jednorodzinnego, UK tereny usług kultury, ZP tereny zieleni parkowej. Widać, jak w planie oznaczono rozległe tereny zieleni parkowej. Określono też obszar, gdzie można było lokować mieszkalnictwo wielorodzinne. Spacerując obecnie po terenie Woli Duchackiej, możemy zorientować się, gdzie i w jaki sposób zagospodarowano obszary przeznaczone w 1988 r. pod zieleń parkową. Analiza tego opracowania kartograficznego w konfrontacji ze stanem zagospodarowania przestrzeni mówi o stopniu zaniechania lub realizacji wytycznych planu. Łamanie ustaleń planów przestrzennych prowadzi do chaosu w przestrzeni i stwarza niejasne sytuacje dla właścicieli nieruchomości, potencjalnych inwestorów i miejskich służb planistycznych. Wszystko to było widoczne w walce o park Duchacki. Ilustracja 21. Fragment Miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego miasta Krakowa z 1988 r. Skala oryginału 1 : 1000 (w zbiorach autora) Figure 21. A part of Krakow city local plan of general spatial development from 1988. The original s scale 1 : 1000. Original scale 1 : 1000 (author s collection)! Geodezja rolna.indd 84 2016-07-01 14:46:00

3. Studia i refleksje metodologiczne zastosowań geodezyjno-kartograficznych... 85 Ilustracja 22. Fragment mapy roślinności rzeczywistej miasta Krakowa z 2008 r. Skala oryginału 1 : 10 000 (Atlas roślinności rzeczywistej Krakowa 2008) Figure 22. Part of the actual vegetation map of Krakow in 2008. Original scale 1 : 10 000 Ilustracja 22 przedstawia fragment mapy roślinności rzeczywistej miasta Krakowa w skali 1 : 10 000 z 2008 r. 75. Na mapie zaznaczono najcenniejsze przyrodniczo obszary, niezbędne dla zachowania równowagi ekosystemu miasta. W Krakowie te najcenniejsze obszary przyrodnicze występują zazwyczaj w sąsiedztwie lub w granicach nie mniej cennych obiektów dziedzictwa kulturowego, jak: pałace, dworki, zespoły folwarczne, parki, ogrody itd. Do takich obiektów wartościowych pod względem kulturowo-przyrodniczym należy obszar założenia dworsko-parkowego na Woli Duchackiej. Został on 75 Mapa swoim zasięgiem obejmuje Kraków w granicach administracyjnych. Obszar miasta został przedstawiony na 95 arkuszach formatu A-4. Mapa jest integralną częścią Atlasu roślinności rzeczywistej Krakowa, który ukazał się w 2008 r. Omawiana ilustracja 22 przedstawia fragment dwóch arkuszy nr 70 i 71. Na ich styku znajduje się obszar założenia dworsko-parkowego na Woli Duchackiej (tereny przyległe do punktu, gdzie zaznaczono czerwoną gwiazdkę). Metodyka kartowania szaty roślinności rzeczywistej Krakowa została przedstawiona w artykule P. Wężyka, M. Mrugały, R. Wańczyka i P. Szwałko: Portal mapowy Zielony Kraków jako element realizacji INSPIRE, Roczniki Geomatyki 2009, t. VII, z. 6 (36), s. 105 111.! Geodezja rolna.indd 85 2016-07-01 14:46:00

86 Rozdział V. Architektura krajobrazu zaliczony do obszarów o najwyższym walorze przyrodniczym. Na prezentowanym fragmencie opracowania jest to obszar wokół czerwonej gwiazdki, która określa stanowisko roślin chronionych. Liczbami arabskimi oznaczono szatę roślinną: 18 roślinność wodna i bagienna (zbiorowiska roślin wodnych); 30 roślinność łąk i pastwisk (zbiorowiska z sitowiem leśnym); 43 spontaniczne zbiorowiska ruderalne (zbiorowiska ugorów i odłogów); 53 zieleń urządzona (parki zabytkowe i ogrody zabytkowe); 55 zieleńce, skwery i zieleń przyuliczna, ogródki jordanowskie; 59 tereny zainwestowane; 60 ogródki przydomowe. Opracowana mapa jednoznacznie dowodzi, że gdyby powstał plan zagospodarowania przestrzennego, to dla interesującego nas terenu pełniłby on funkcję zieleni urządzonej. Wszystkie inne działanie byłoby niezgodne ze sztuką planistyczną, urbanistyczną i konserwatorską. Na koniec rozważań kartograficznych dotyczących parku Duchackiego przedstawmy kilka opracowań zamieszczonych w Internecie 76 (ilustracje 23 27). Archiwalne mapy topograficzne i inne opracowania obszaru Woli Duchackiej można znaleźć w zasobach kartograficznych zebranych na serwerze Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919 1939 (http://www.mapywig.org). Pobieranie map jest nieodpłatne, a rastry wymagają jedynie nadania georeferencji do układu współrzędnych, np. przy wykorzystaniu siatki topograficznej czy innych identyfikowanych punktów dostosowania. Dzięki nowoczesnym technologiom GIS i GPS można uzyskiwać obrazy przestrzeni w różnej formie i zakresie. Korzystając z Internetu, po wyborze właściwego portalu, każdy użytkownik ma dostęp do aktualnych opracowań kartograficznych, jak: mapy topograficzne, mapy tematyczne, ortofotomapy lotnicze lub satelitarne, mapy hipsometryczne, numeryczne modele terenu itp. Na wszystkich tego typu opracowaniach obszar parku Duchackiego widzimy jako teren o funkcji zieleni otoczony przez różne typy zabudowy. Takie enklawy powinny być bezwzględnie chronione. Ilustracja 23. Fragment mapy topograficznej 1 : 25 000 z zasobów WIG (http://www.mapywig.org/) Figure 23. A part of topographic map 1 : 25 000 from WIG resources (http://www.mapywig.org/) 76 Zagadnienie to w książce Park na Woli Duchackiej w Krakowie, wczoraj dziś jutro omawiał dr hab. inż. Piotr Wężyk.! Geodezja rolna.indd 86 2016-07-01 14:46:00

3. Studia i refleksje metodologiczne zastosowań geodezyjno-kartograficznych... 87 Ilustracja 24. Fragment mapy topograficznej 1 : 10 000 obszaru Woli Duchackiej wykonanej na podstawie zdjęć lotniczych z 1997 roku (www.geoportal.gov.pl) Figure 24. A part of topographic map 1 : 10 000 of Wola Duchacka area made on the basis of air photo bys from 1997 year (www.geoportal.gov.pl) Ilustracja 25. Okno serwisu mapowego Atlasu Krakowa z działkami i budynkami (http:// msip2.um.krakow.pl) Figure 25. A window of Krakow Atlas map service with parcels and buildings (http:// msip2.um.krakow.pl) Geoportal Geoportal to scentralizowany zespół serwerów mapowych integrujących różne źródła informacji przestrzennej i udostępniających użytkownikowi: mapy topograficzne, nazwy geograficzne, model terenu, ortofotomapy lotnicze czy informacje o charakterze katastralnym.! Geodezja rolna.indd 87 2016-07-01 14:46:00

88 Rozdział V. Architektura krajobrazu Ilustracja 26. Profil S-N przez obszar parku Duchackiego (w środku widoczny budynek przedszkola) Figure 26. S-N profile through Duchacki Park (the nursery school s building visible in the middle) Ilustracja 27. Fragment sceny VHRS IKONOS (CIR) z 2005 roku z buforem 250 m wokół parku Duchackiego Figure 27. A part of VHRS IKONOS (CIR) stage from 2005 with 250 m buffer around Duchacki Park Interaktywny Plan Krakowa Do źródeł informacji przestrzennej w sieci Internet można zaliczyć bazy danych publicznie dostępne na miejskich serwerach (MZBD) gromadzących zasoby działek ewidencyjnych (EGiB) z informacjami o numerach działek i występującymi budynkami. Do dyspozycji jest wiele warstw tematycznych, takich jak: infrastruktura (drogi), geodezja (obręby ewidencyjne, działki itp.), lasy, wody i inne.! Geodezja rolna.indd 88 2016-07-01 14:46:01

3. Studia i refleksje metodologiczne zastosowań geodezyjno-kartograficznych... 89 Biuro Planowania Przestrzennego Urzędu Miasta Krakowa Dane zgromadzone w bazach danych BPP UM Krakowa wykorzystywane są przez planistów do sporządzania lokalnych planów zagospodarowania terenu. Internetowa aplikacja serwisu mapowego (Zoomify) umożliwia użytkownikowi wybór, poza planami lokalnymi, także obrazów rastrowych: mapy hipsometrycznej (wysokości względne i bezwzględne wygenerowane na podstawie lotniczego skaningu laserowego ALS), archiwalnych map satelitarnych (CORONA) oraz współczesnych opracowań, jak np. mapa pokrycia terenu na podstawie danych satelitarnych RapidEye z 2010 roku czy Ikonos/QuickBird z lat 2005/06. Mapa roślinności rzeczywistej Krakowa Projekt pt. Mapa roślinności rzeczywistej Miasta Krakowa oraz obszarów przyrodniczo najcenniejszych niezbędnych do zachowania równowagi ekosystemu miasta realizowany był w latach 2006 2007 na zlecenie Urzędu Miasta Krakowa przez ProGea Consulting wspomaganą przez pracowników naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. W oparciu o materiały kartograficzne i zobrazowania satelitarne IKONOS (Space Imaging) z 2005 r. oraz przy wsparciu technologiami GIS i GPS opracowano szczegółowo obszar ok. 330 km 2. Konkludując wyniki przeprowadzonych badań w ramach studiów metodologicznych zastosowań geodezyjno-kartograficznych dla celów rekonstrukcji założenia dworsko-parkowego na Woli Duchackiej w Krakowie, możemy stwierdzić, że udowodniono tezę, że jest to teren wyjątkowo predysponowany do pełnienia funkcji rekreacyjnej w otoczeniu zieleni parkowej. Bezwzględnie badania takie należało przeprowadzić przed rozpoczęciem praktyki zawodowej w terenie, przez studentów Architektury Krajobrazu, którzy dowiedzieli się, że rozpoczynają pracę na obszarze o szczególnych walorach przyrodniczo-środowiskowych i kulturowych. Natomiast mieszkańcy Woli Duchackiej i wszystkie organizacje, które walczyły o rewaloryzację założenia dworsko-parkowego, otrzymały konkretny argument, że dziedzictwo kulturowe tego obszaru zaczęło się świadomie kształtować co najmniej 230 lat temu. Wykonana dokumentacja fotograficzna obszaru parkowego dodatkowo utwierdza w tym przekonaniu (ilustracje 28 32). Projekty rewaloryzacji parku Duchackiego zostały opracowane przez studentów trzeciego roku Architektury Krajobrazu podczas kursowych zajęć semestralnych. Powstało jedenaście wersji zagospodarowania i urządzenia parku, które zostały zaprezentowane na wystawie w Urzędzie Miasta Krakowa w maju 2012 roku 77. O projektach pisały i przedstawiły je w publikacjach Sandra Będziszewska i Teresa Syrek 78 oraz Aleksandra Kowal 79. Niniejsze badania dowodzą o konieczności współpracy archi- 77 Wystawę prezentowano w dniach 16 21 maja we foyer sali obrad Rady Miasta Krakowa. Pomysłodawcą i inicjatorem praktyki studentów w parku, opracowania przez nich projektów, a potem urządzenia wystawy w UMK był dr hab. inż. Wojciech Przegon, prof. UR w Krakowie. Projekty powstały pod kierunkiem dr. inż. arch. Leszka Byliny i dr inż. arch. Małgorzaty Wilczkiewicz. Honorowy patronat nad wystawą objęli przewodniczący Rady Miasta Krakowa Bogusław Kośmider i Rektor Uniwersytetu Rolniczego prof. Janusz Żmija. 78 S. Będziszewska, T. Syrek, Projekty rewaloryzacji parku Duchackiego, [w:] Park na Woli Duchackiej w Krakowie, s. 128 135. 79 A. Kowal, Projekt koncepcyjny rewaloryzacji parku Duchackiego w Krakowie, Aura 2013, nr 10, s. 12 14.! Geodezja rolna.indd 89 2016-07-01 14:46:01

90 Rozdział V. Architektura krajobrazu tektów krajobrazu z geodetami. W tym przypadku architekci krajobrazu skorzystali z opracowania wykonanego przez geodetę. Podkreślmy, że w metodzie pracy założono defragmentację badań, które doprowadziły do konkretnych efektów. Rewitalizacja założenia dworsko-parkowego na Woli Duchackiej rozpocznie się w 2016 r. Najpierw zostanie odnowiony stary dwór, a potem otaczający go park. Ilustracja 28. Drzewa w parku Duchackim (fot. A. Cieślik) Figure 28. Trees in Duchacki Park (photo by A. Cieślik)! Geodezja rolna.indd 90 2016-07-01 14:46:01

3. Studia i refleksje metodologiczne zastosowań geodezyjno-kartograficznych... 91 Ilustracja 29. Prześwity w drzewostanie w parku Duchackim (fot. A. Cieślik) Figure 29. Clearances in the tree stand in Duchacki Park (photo by A. Cieslik) Ilustracja 30. Fragment zarośniętego stawu w parku Duchackim (fot. A. Cieślik) Figure 30. Parts of an overgrown pond in Duchacki Park (photo by A. Cieślik)! Geodezja rolna.indd 91 2016-07-01 14:46:01

92 Rozdział V. Architektura krajobrazu Ilustracja 31. Zniszczenia drzewostanu w parku Duchackim (fot. W. Przegon) Figure 31. Damages in the tree stand in Duchacki Park (photo by W. Przegon) Ilustracja 32. Stary dwór w parku Duchackim (fot. W. Przegon) Figure 32. The old manor in Duchacki Park (photo by W. Przegon)! Geodezja rolna.indd 92 2016-07-01 14:46:01

Rozdział VI Urządzenia rolne Do podstawowych opracowań książkowych, które w tytule zawierają określenia urządzenia rolne albo geodezja rolna, należą Urządzenia rolne Mariana Frelka, Waleriana Fedorowskiego, Emila Nowosielskiego i Bronisława Syguta 1, Geodezja rolna w planowaniu przestrzennym wsi Mariana Szymańskiego 2, Geodezyjne urządzenia terenów rolnych Andrzeja Hopfera i Marka Urbana 3 oraz Michała Żaka Podstawy geodezyjnego urządzania gruntów rolnych 4. Od 1977 r. organizowane są ogólnopolskie sympozja naukowe pt. Nowe tendencje w teorii i praktyce urządzania terenów wiejskich. Prezentowane referaty i publikacje poruszają aktualną problematykę badawczą, co jest oczywiste, gdyż geodezja urządzeń rolnych jako dyscyplina naukowa i samodzielny kierunek studiów powstała dopiero w latach 60. XX w. Od tego czasu do chwili obecnej zadania stojące przed teoretyczną i praktyczną strona urządzeń rolnych ciągle ewoluowały. W latach 1960 1975 prace sprowadzały się do działań czysto technicznych, polegających na geodezyjnym ujęciu inwentaryzacji i organizacji struktury terenowej. W latach 1975 1990 w urządzeniach rolnych kładziono nacisk na działania kształtujące strukturę przestrzenną poprzez analizę możliwości przyrodniczych, ekonomicznych, technicznych i organizacyjnych. Od 1990 r. mówimy o urządzeniach rolnych jako zabiegach kompleksowych zmierzających do stworzenia warunków wielokierunkowego rozwoju obszarów wiejskich, tj. rolnictwa, leśnictwa, turystyki i rekreacji, budownictwa, sieci dróg rolniczych, hydrografii terenu itp. Od tego też roku w literaturze geodezyjnourządzeniowo-rolnej zaczął pojawiać się termin ekorozwój, a zadania urządzeń rolnych w ekorozwoju obszarów wiejskich zaczęto w znacznym stopniu uzależniać od stanu walorów środowiskowych w znaczeniu ekologiczno-krajobrazowym 5. 1 M. Frelek, W. Fedorowski, E. Nowosielski, B. Sygut. Urządzenia rolne. Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa 1966. 2 M. Szymański. Geodezja rolna w planowaniu przestrzennym wsi. Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa 1969. 3 A. Hopfer, M. Urban. Geodezyjne urządzenia terenów rolnych. Państwowe Wydawictwa Naukowe, Warszawa Wrocław 1975. 4 M. Żak, Podstawy geodezyjnego urządzania gruntów rolnych. Wyd. AR w Krakowie, Kraków 2006. 5 W. Przegon, Geodezja urządzeń rolnych, ekologia, krajobraz, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, 2001, t. 33, s. 147.! Geodezja rolna.indd 93 2016-07-01 14:46:01

94 Rozdział VI. Urządzenia rolne Urządzanie terenów rolnych według Polskiej Normy Gospodarka ziemią w rolnictwie 6 to zespół planowanych zabiegów (technicznych i organizacyjnych) uwzględniających uwarunkowania przyrodnicze, ekonomiczne, prawne i społeczne, mających na celu dostosowanie struktury przestrzennej obszaru do potrzeb racjonalnej organizacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Z kolei rolnicza przestrzeń produkcyjna według normy to część terenów rolnych bezpośrednio związanych z procesami produkcji rolniczej. Dlatego w świetle powyższych obu definicji można przyjąć, że urządzanie terenów rolnych dotyczy tylko tej części obszarów wiejskich, która związana jest z wytwarzaniem dóbr w rolnictwie. Taką opinię wyraża Franciszek Woch, który uważa, że zagadnienie urządzania terenów rolnych w Polsce nie ma jednoznacznej encyklopedycznej definicji. Według niego w formie ogólnej, urządzanie obszarów wiejskich można zdefiniować jako zespół przedsięwzięć zmierzających do zmiany obecnego stanu obszarów wiejskich na nowy lepszy 7. Brak definicji nie przeszkadza jednak zauważyć, w jaki sposób wszelkie prace geodezyjne prowadzone na obszarach wiejskich rozszerzały swój zakres. Bardzo jasno przedstawiono to w tabeli 1. Tabela 1. Porównanie prac wykonywanych dla różnego zakresu realizacji prac urządzeniowych Table 1. Comparison of works performed for various ranges of device works realization Wyszczególnienie zakresu prac Scalanie gruntów Kompleksowe scalanie gruntów Urządzanie obszaru wiejskiego Rozwój obszaru wiejskiego * Scalanie gruntów ++ ++ ++ ++ Rozmieszczenie dróg rolniczych Utwardzanie dróg osiedlowych i rolniczych Transformacja użytków, głównie korekta granicy rolno-leśnej Melioracje wodne z rekonstrukcją luster wody Melioracje przeciwerozyjne i rekultywacja terenu Rozmieszczenie terenów budowlanych ++ ++ ++ ++ + ++ ++ ++ ++ ++ + ++ ++ + ++ ++ ++ ++ ++ ++ 6 Gospodarka ziemią w rolnictwie terminologia. Polska Norma PN-R-04151, Polski Komitet Normalizacyjny, grudzień 1997. 7 F. Woch, Wytyczne do opracowywania programów urządzeniowo rolnych gmin. Instrukcja upowszechnieniowa, nr 150. Wyd. IUNG PIB, Puławy 2008, s. 4.! Geodezja rolna.indd 94 2016-07-01 14:46:01

Rozdział VI. Urządzenia rolne 95 Zaopatrzenie gospodarstw w wodę Kanalizowanie i oczyszczanie ścieków ++ ++ ++ ++ Utylizacja nieczystości stałych ++ ++ Telefonizacja instytucji i gospodarstw Gazyfikacja instytucji i gospodarstw Rozwój lokalnego przemysłu rolno-spożywczego ++ ++ ++ ++ ++ ++ Turystyka i wypoczynek ++ ++ Ochrona środowiska (przyrody) + ++ ++ Renowacja zabytków + ++ Odnowienie wsi (zabudowań, terenów) ++ ++ zadania realizowane w pełnym zakresie + zadania realizowane częściowo * zakres zadań realizowany w procesie rozwoju obszarów wiejskich w większości krajów UE Źródło: F. Woch, Wytyczne do opracowywania programów urządzeniowo-rolnych gmin. Instrukcja upowszechnieniowa nr 150. Wyd. IUNG PIB, Puławy 2008, s. 6. Interesującą koncepcję rozszerzenia pojęcia urządzenia rolne zaprezentowano na przykładzie programowania rozwoju obszarów wiejskich w oparciu o wzorce Bawarskie 8. Według autorów: Prace urządzeniowo-rolne mają w Bawarii długą tradycję. W miarę upływu czasu proste pojęcia i aspekty prawne postępowania były dostosowywane i rozwijane uwzględniając coraz większą liczbę realizowanych przedsięwzięć i zmieniające się potrzeby społeczeństwa. W znowelizowanej w 1976 r. Federalnej Ustawie o Urządzeniach Rolnych zapisano: Dla poprawy warunków produkcji i pracy w rolnictwie i leśnictwie oraz dla wsparcia szeroko pojętej kultury rolnej i kompleksowego rozwoju terenów wiejskich stosunki własnościowe mogą zostać na nowo uporządkowane za pomocą przedsięwzięć określonych w niniejszej ustawie (urządzenia rolne). Zauważmy, że w zaproponowanej definicji pojawiło się nowe pojęcie kompleksowy rozwój terenów wiejskich. Według ustawodawcy jest to część zagospodarowania przestrzennego, 8 Koncepcja postępowania dla zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich włącznie z propozycjami dla prowadzenia przyszłych postępowań, J.M. Pijanowski, J. Zedler (red.). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007 2013. Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2015.! Geodezja rolna.indd 95 2016-07-01 14:46:01

96 Rozdział VI. Urządzenia rolne które integruje strategię planowania i rozwoju na obszarach wiejskich. Obejmuje on planowanie, przygotowanie i realizację wszystkich działań, które są właściwe do zachowania i poprawy funkcji mieszkaniowej, gospodarczej i wypoczynkowej, w szczególności obszarów wiejskich, ażeby długotrwale wspierać i poprawiać warunki życia poza obszarami miast. Wszystkie prace geodezyjne prowadzone na obszarach wiejskich mają służyć społeczności lokalnej, a właściwie są przez tę społeczność inspirowane. Wprowadzono nawet dwa nowe pojęcia. Pierwsze to: urządzenia wspólnotowe urządzenia służące wspólnocie uczestników, do których zalicza się drogi transportu rolnego i urządzenia wodno- melioracyjne wraz z urządzeniami dodatkowymi, służące wyłącznie dla celów i w interesie wspólnotowym. Drugie pojęcie to urządzenia publiczne w postępowaniu są to urządzenia służące interesom publicznym. Charakter publiczny jest szczegółowo określony w komentarzach prawnych do Federalnej ustawy o urządzeniach rolnych. Rozważania na temat zakresu działań, a nawet zrozumienia samego pojęcia urządzeń rolnych w kraju związkowym Niemiec w Bawarii możemy podsumować słowami autorów projektu: wraz z wprowadzeniem tej ustawy administracja urządzeniowo-rolna obok zobowiązania do przekształcenia stosunków własnościowych otrzymała kompetencje i zadanie samodzielnego planowania i realizacji przedsięwzięć na rzecz krajobrazu i odnowy wsi. Postępowanie urządzeniowo-rolne przekształciło się tym samym z postępowania scaleniowego, mającego cele rolniczo-gospodarcze, w postępowanie dla zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich 9. W ten sposób powstał model trzech filarów urządzeń rolnych. Pierwszy filar to poprawa warunków produkcji i pracy w rolnictwie, drugi to wsparcie szeroko pojętej kultury rolnej, trzeci wsparcie kompleksowego rozwoju terenów wiejskich 10. Należy także podkreślić, że u naszych południowych sąsiadów w Republice Czeskiej także prowadzone są prace nad nowym ujęciem zagadnień urządzeniowo- -rolnych, w tym scaleń gruntów. Doktor Vaclav Mazin w dysertacji Dynamika zmian struktury krajobrazu przy kompleksowych pracach scaleniowych w Czeskiej Republice w latach 1994 2009 11 dowodził, że aktualnie, przeprowadzając zabieg kompleksowego urządzania terenów wiejskich, w równym stopniu musimy mieć na uwadze poprawę warunków gospodarowania rolników, jak i zachowanie oraz polepszenie walorów krajobrazowo-ekologicznych. Naturalny i sztuczny (melioracje) układ sieci hydrograficznej, układ dróg zbiorczych i bezpośredniej obsługi pól, zadrzewienia sródpolne, użytki ekologiczne, biokorytaże, pasy wiatrochronne, wysokie miedze, wieloletnie plantacje, to elementy krajobrazu wsi. 1. Scalanie gruntów Głównym procesem urządzeniowo-rolnym są scalenia gruntów. Obok innych zabiegów, jak podział, rozgraniczenie czy wywłaszczenie nieruchomości, jest on najbardziej skomplikowany pod względem prawnym, technicznym, społecznym i gospodarczym. 9 Ibidem, s. 12, 13. 10 Ibidem, s. 13, rys. 2. 11 V. Mazin, Dynamika zmian struktury krajobrazu przy kompleksowych pracach scaleniowych w Czeskiej Republice w latach 1994 2009. Praca doktorska, Jihočeská univerzita, Czeskie Budziejowice (ocena pracy W. Przegon, 10.11.2010).! Geodezja rolna.indd 96 2016-07-01 14:46:01

1. Scalanie gruntów 97 Wadliwa struktura przestrzenna gospodarstwa jest przeszkodą w modernizacji produkcji rolniczej, z czym bezpośrednio związana jest dochodowość i opłacalność pracy na roli. W ekstremalnych przypadkach, wyrażających się wielkością działek rolnych poniżej 0,10 ha w gospodarstwie, struktura tego typu wyklucza możliwość udzielania pomocy finansowej takim gospodarstwom w postaci płatności bezpośrednich do gruntów rolnych, zalesień tych gruntów czy środków kierowanych na niektóre działania prorozwojowe. Dlatego scalenie gruntów jest klasycznym rozwiązaniem prawnym zmierzającym do poprawy wadliwej struktury przestrzennej gospodarstw, a jednocześnie jedną z instytucji prawa rolnego o długiej tradycji, sięgającej okresu międzywojennego. Prawodawstwo, zakres prac scaleniowych w okresie przed i powojennym można prześledzić w wielu publikacjach, na przykład tych dotyczących powiatu zamojskiego 12. Wydawane są także współcześnie liczne informatory kierowane bezpośrednio do zainteresowanych 13. Warto przypomnieć, że już na pierwszym Kongresie Inżynierów Miernictwa, który odbył się w Warszawie w dniach 9 12 lutego 1939 r., Michał Odlanicki-Poczobutt stwierdził: Obserwacja i analiza skutków scalenia wskazuje, że już w najbliższych latach po wykonaniu scalenia osiąga wieś poważne korzyści, co przejawia się w ogólnym podniesieniu kultury rolnej (produkcji), ocenianym należycie zarówno przez samych gospodarzy, jak też i przez zainteresowane rozwojem gospodarczym kraju władze państwowe, samorządowe i instytucje społeczne 14. Słowa prof. M. Odlanickiego-Poczobutta, odnoszące się do oceny zabiegu scaleniowego, zachowały swoją aktualność do czasów współczesnych. Również istota przedsięwzięcia pozostała taka sama poprawa rozłogu rolniczego gospodarstw. Natomiast upływ czasu przyniósł zmiany w metodach szacowania nieruchomości rolnych, w geodezyjnych metodach pomiarowych, w automatyzacji prac kameralnych oraz w szerszym kompleksowym spojrzeniu na zabieg scaleniowy, o czym powstaje szereg prac 15. Scalenie gruntów jest zabiegiem przejściowym pomiędzy grupą prac czynnie i biernie poprawiających wartość ekologiczno-krajobrazową obszaru. Geodeta operuje w nich granicą działki jako instrumentem dokonywania zmian w przestrzeni. Podstawowymi strukturami wywierającymi decydujący wpływ na kształtowanie wartości ekologiczno-krajobrazowych urządzanego obszaru jest struktura użytkowania ziemi oraz struktura władania ziemią. O strukturze użytkowania ziemi decydują warunki środowiska naturalnego oraz koncepcja gospodarowania opracowana przez człowieka. Aby określić poprawną strukturę użytkowania ziemi z ekologicznego punktu widzenia, musimy odpowiedzieć na pytanie, jak powinny być rozmieszczone użytki gruntowe. Ważne jest sąsiedztwo poszczególnych rodzajów użytków grunto- 12 W. Przegon, Józef Kolanowski mierniczy zamojski, wspomnienie. Wydawnictwo Naukowe Akapit, Kraków 2011; K. Tchórz, Przekształcenia struktury własnościowej na terenie powiatu zamojskiego w latach 1918 1944, Przegląd Geodezyjny 2008, nr 8, s. 8 14; K. Tchórz, Scalenia gruntów na terenie powiatu zamojskiego na tle uwarunkowań historycznych, Przegląd Geodezyjny 2009, nr 9, s. 15 19. 13 Scalenie gruntów informator dla rolników i właścicieli gruntów. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Puławy 2009. 14 M. Odlanicki-Poczobutt, Scalenia rolne jako realizacja programowego zagospodarowania obszaru. Referat z I Kongresu Inżynierów Miernictwa, Warszawa, 9 12 lutego 1939. 15 K. Sobolewska-Mikulska, Prace scaleniowe w Polsce po akcesji do Unii Europejskiej, Przegląd Geodezyjny 2005, nr 1, s. 10 13; K. Sobolewska-Mikulska, Propozycja zasad oceny oddziaływania projektu scaleniowego na środowisko, Przegląd Geodezyjny 2004, nr 10, s. 3 8.! Geodezja rolna.indd 97 2016-07-01 14:46:01

98 Rozdział VI. Urządzenia rolne wych i tworzone między nimi typy granic, czyli tzw. ekotony. Przejścia między różnymi ekosystemami nie powinny mieć charakteru gwałtownego, a stopniowy co do mocy ekologicznej. Przy kształtowaniu sąsiedztwa poszczególnych użytków gruntowych pomocna może być macierz poprawności tworzonych ekotonów zaproponowana przez Cymermana i Koca 16 (tabela 2). Tabela 2. Macierz poprawności tworzonych ekotonów Table 2. Matrix of created ecotones correctness Rodzaj użytku gruntowego Rodzaj użytku gruntowego Ls Ł Ps R Wj Wrz Tk Tz N Zadrzewienie Ls X +++ +++ - +++ +++ +++ +++ +++ X Ł X +++ +++ ++ +++ + - + - +++ +++ Ps X +++ + ++ + ++ +++ +++ R X --- -- - + + ++ Wj X X - - +++ ++ Wrz X - - ++ ++ Tk X + - +++ Tz X - +++ N X +++ Zadrzewienie X Układy granic: +++ bardzo dobre ++ dobre + dopuszczalne - niezalecane -- złe --- bardzo złe X niewystępujące Źródło: R. Cymerman, J. Koc, Zadania urządzeń rolnych w ekorozwoju wsi, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 1992, z. 401 Ekorozwój obszarów wiejskich, s. 200. O strukturze władania decydują wielowiekowe i współczesne podziały gruntowe, które wpływają na rozmieszczenie granic własności w terenie. Granice władania mogą występować w dwóch formach. Pierwsza to granice naturalne, pokrywające się z elementami środowiska wyraźnie wyodrębnionymi i spełniającymi inne funkcje, takie jak: drogi, cieki wodne, skarpy, uskoki terenowe, pasy zadrzewień czy samoistnych 16 R. Cymerman, J. Koc, Zadania urządzeń rolnych w ekorozwoju wsi, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 1992, z. 401: Ekorozwój obszarów wiejskich, s. 200.! Geodezja rolna.indd 98 2016-07-01 14:46:01

1. Scalanie gruntów 99 zakrzaczeń. Druga to granice sztuczne. Przebiegają one po miedzach i stanowią nowe składniki urządzanego terytorium. Ich głównym zadaniem jest rozdzielenie użytków. Granice sztuczne mogą wzbogacić lub pogorszyć walory krajobrazowe. Niniejsze rozważania uświadamiają nam wielorakie i istotne znaczenie granicy w strukturze własnościowej i przestrzennej użytków gruntowych wsi. O czym zatem powinien pamiętać geodeta? Opracowując i realizując projekt urządzeniowo-rolny, decyduje on o istnieniu, miejscu, kierunku przebiegu i prostoliniowości granicy. Natomiast liczba granic będzie zależeć od: liczby gospodarstw, wielkości działek, wielkości kompleksu projektowego i od ilości niezmienników terenowych. Uwarunkowana jest także sytuacją terenową rozmieszczeniem użytków, jakością gleby, układem dróg rolniczych oraz naturalnych i sztucznych cieków wodnych, jak np. rowy melioracyjne. W rozdrobnionym rolnictwie południowej Polski warunki ekonomiczne skłaniają do minimalizowania liczby działek, zaś warunki ekonomiczne raczej nie sprzyjają tej zasadzie. Geodeta-projektant o wiedzy ekologa powinien pamiętać, że im wyższa jest wartość walorów ekologicznych, tym wyższa jest wartość krajobrazu oraz że przebieg granicy w terenie nie jest określony dowolnie. Po pierwsze, granice muszą odcinać określoną powierzchnię (lub wartość) i nie tworzyć dowolnej figury niezależnej od powierzchni. Po drugie, granice powinny przebiegać równolegle lub prostopadle do założonych linii 17. Dlatego też granice nie odcinają obszarów jednorodnych ekologicznie, a poszczególne działki mają zróżnicowane walory produkcyjne. Uwarunkowania ekologiczne wskazują na to, by miedza rozdzielała pola o różnych właściwościach glebowych, wilgotnościowych, o różnym stopnie trudności uprawy, a tym samym, aby wydzielone pola miały cechy jednorodne siedliskowo. Tak więc miedza powinna przebiegać po granicach tzw. ekokonturów. W terenach urzeźbionych granica miedza powinna przebiegać po warstwicach, a w terenach równinnych w sposób bardziej dowolny. Należy podkreślić, że to geodeta rolny, wykonując scalenie gruntów, powinien tak operować granicami, aby uwzględniać walory ekologiczno-krajobrazowe obszarów wiejskich. Oczywiście łatwiej jest je zachować przy zabiegu wymiany gruntów, o czym wspomniano w podrozdziale szóstym rozdziału drugiego. Geodezja rolna jest dziedziną wiedzy naukowej i zawodowej, która dynamicznie się rozwija. Szczególnie w ostatnich latach rozwój geodezji satelitarnej, fotogrametrii, teledetekcji, geodezyjnego oprogramowania komputerowego i instrumentów pomiarowych daje szereg nowych możliwości w pracach polowych i kameralnych. Zauważmy, że geodeta projektując nowy stan lub regulując stare układy gruntowe, porusza się w płaszczyźnie dwuwymiarowej. Warsztatem jego pracy kameralnej są podkłady mapowe różnego typu 18 oraz dokumentacja opisowa. Również prace polowe skupiają się w terenie, który na niewielkim obszarze pozostaje w układzie płaskim, horyzontalnym. Dlatego istnieje konieczność, aby geodeta przywiązywał większą wagę do postrzegania krajobrazu w układzie wertykalnym. To, co geodeta zaprojektuje i wyznaczy na płaszczyźnie (np. układ działek budowlanych, wydzielenie pojedynczej parceli budowlanej), to architekt i architekt krajobrazu wypełni bryłą, dziełami archi- 17 J. Banat, W. Przegon, A. Sanek, J. Schilbach, Metody geodezyjnego projektowania działek w urządzaniu obszarów wiejskich. Przewodnik do ćwiczeń. Skrypty dla Szkół Wyższych, Wyd. AR w Krakowie, Kraków 1989. 18 Mapy: analogowe i numeryczne, zasadnicze i ewidencyjne, glebowo-rolnicze i klasyfikacyjne, sytuacyjno-wysokościowe i topograficzne, przyrodnicze, sozologiczne itd.! Geodezja rolna.indd 99 2016-07-01 14:46:01

100 Rozdział VI. Urządzenia rolne tektonicznymi, inżynierskimi. A skoro obowiązuje zasada, że geodeta pierwszy wchodzi w teren i ostatni z niego schodzi, to znaczy, że razem z architektem i architektem krajobrazu bierze współodpowiedzialność za kształtowanie przestrzeni. Podsumowując rozważania na temat scalenia gruntów, łatwo zauważyć, że nie skupiono się na przedstawieniu całej technologii tego zabiegu urządzeniowo- rolnego, któremu można by poświęcić osobną książkę. Aktualnie przygotowywana jest monografia naukowa pt. Podstawy metodyczne zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich autorstwa W. Przegona, J.M. Pijanowskiego i R. Szewczyka, w której między innymi zostanie przedstawiona technologia scalania gruntów metodą lubelską 19. Opracowana w Wojewódzkim Biurze Geodezji w Lublinie jest z powodzeniem stosowana w pracach scaleniowych. Autorzy tej metody na bieżąco modyfikują technologię, która musi uwzględniać zmieniające się uwarunkowania, jak chociażby te wymienione w ustawie z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o scaleniu i wymianie gruntów 20. Zabieg ten przemodelowuje dwie najważniejsze struktury obszarów rolnych: strukturę użytkowania i strukturę władania gruntami. Podstawową umiejętnością geodety rolnego jest operowanie granicą, zaś wiedza ekologa pozwala unikać drastycznej ingerencji w struktury krajobrazowe i środowiskowe wsi 21. 2. Cechy krajobrazu obszarów górskich Strukturą przestrzenną lub terenową wsi nazywamy wzajemny układ linii granicznych dzielących powierzchnię ziemi ze względu na różnorodność użytków gruntowych oraz odmienność praw władania. Możemy wyróżnić w niej takie elementy, jak: układ naturalny elementów fizjograficznych, układ użytków gruntowych, układ gruntów czyli przestrzenne rozmieszczenie nadziałów gruntowych dla poszczególnych gospodarstw, układ osiedla czyli wzajemne rozmieszczenie zabudowań mieszkalnych, gospodarczych i usługowych oraz układ dróg wiążących osiedle z areałem gruntów oraz z zewnętrznymi rynkami zbytu. Wszystkie z wymienionych elementów są ściśle ze sobą powiązane, wzajemnie warunkujące i zmieniające się w czasie. Na przykład układ użytków gruntowych z jednej strony jest wynikiem warunków naturalnych, a więc odzwierciedla predyspozycje poszczególnych części ziemi do takiego czy innego wykorzystania. Z drugiej strony jest wynikiem działalności człowieka, który w określony sposób zagospodarowuje poszczególne partie terenu. Powiązanie wyżej wymienionych elementów jest szczególnie widoczne w terenach górzystych i wyżynnych, gdzie każdy może dostrzec charakterystyczny układ krain krajobrazowo-rolniczych 19 W. Przegon, J.M. Pijanowski, R. Szewczyk, Podstawy metodyczne zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich. Wyd. Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie (w druku). 20 Ustawa o zmianie ustawy o scalaniu i wymianie gruntów z dnia 30 sierpnia 2013 r. (Dz. U. z 2013 r., poz. 1157). Zmiany wprowadzone tą ustawą w stosunku do ustawy o scalaniu i wymianie gruntów z dnia 26 marca 1982 r. (Dz. U. z 2003 r. Nr 178, poz. 1749, z późn. zm.) zostały omówione w artykule Scalanie gruntów. Zmiany w sposobie wykonywania prac scaleniowych zamieszczonym w Biuletynie Informacyjnym nr 11 12/2013, s. 12 13 wydanym przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. 21 W. Przegon, Geodezja urządzeń rolnych, ekologia, krajobraz, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury O/PAN w Krakowie, 2001, t. 33, s. 141 144.! Geodezja rolna.indd 100 2016-07-01 14:46:02

2. Cechy krajobrazu obszarów górskich 101 i granicę rolno-leśną. Szczególnej malowniczości obszarom o urozmaiconym reliefie dodają miedze, które są trwałym elementem krajobrazu wiejskiego. Prof. Wiktor Zin w książce Narodziny krajobrazu kulturowego cały rozdział poświęcił temu ważnemu elementowi naszego krajobrazu 22 : Miedzę widzimy jako wąski pas niezaoranej ziemi pomiędzy dwoma polami. W tym rozumieniu miedza staje się detalem krajobrazu. W terenie sfalowanym potrafią przypominać wstęgowy ornament, stworzony przez kogoś, komu nieobce były prawidła kaligrafii, a może i rytmu. Niekiedy miedze tworzą krawędzie terenu, który unosi się lub opada, tworząc monumentalne schody, będące zarazem systemem odwadniania pól. Powstaje skomplikowany relief, który jest nie tylko wielopokoleniowym kodem własności, ale i wysublimowanym pięknem form. Każdy metr bieżący miedzy to pomnik Matki Przyrody, a może relikt wielowiekowej historii. Pług mógł miedzę podorać, ale nie śmiał jej zniweczyć. Na miedzach rosły złote dziewanny, różowił się ślaz, tu pod kępami wyłożystej trawy znajdowały schronienie zające, ptaki wiły gniazda i tu bratały się ze sobą pokrzywa, podbiał i łopiany. Tak o miedzy pisał swoim literackim, obrazowym językiem prof. W. Zin. Przypomniał też wypowiedź na temat miedzy uczonego, botanika, twórcy ogrodu Botanicznego w Krakowie, profesora Władysława Szafera oraz znakomitego pisarza i reportażysty Melchiora Wańkowicza. Profesor W. Szafer mówił: Na jednym łokciu polskiej miedzy możesz odnaleźć kilkadziesiąt gatunków roślin, od mchu zaczynając, na mickiewiczowskich gruszach kończąc. Jeśli tak, to każda miedza stanowi osobliwą wnękę ekologiczną. Ja sam znam miedze, na których rosły skarlałe skrzypy i widłaki. Natomiast M. Wańkowicz miedzę zaliczył do jednej z pięciu świętości symbolu polskości. Wszystkie one w pisowni zaczynają się na literę M. Według pisarza pierwsze M to Matka Boska jak pisał Mickiewicz: Panno Święta, co jasnej bronisz Częstochowy i w Ostrej świecisz Bramie. Drugie M to Mickiewicz, który napisał cytowane powyżej słowa, trzecie M to Matejko, który w swoich obrazach tak przetłumaczył historię Polski, aby pojęli ją i pokochali nawet analfabeci. Czwarte M to Stanisław Moniuszko, twórca Halki i Strasznego Dworu. Piąte M to miedze, które od wieków wpisane są w krajobraz polskich pól 23. Przypominając wypowiedzi W. Zina, W. Szafera i M. Wańkowicza, widzimy, jak różne skojarzenia, estetyczne, ekologiczne i patriotyczne może budzić miedza, ten jakże wyrazisty element wiejskich krajobrazów. Geodezja rolna postrzega miedzę jako najwyraźniej rysujący się w krajobrazie przykład granicy. Obraz tworzony przez miedze określa się szachownicą gruntów. Od liczby i przebiegu miedz zależy kształt i wielkość fragmentów gruntu tworzącego szachownicę. Może to być mozaika złożona z małych nieregularnych figur, z figur dużych o regularnych kształtach lub z długich wąskich pasków (zob. ilustracja 33). Krajobrazowy aspekt miedz w przestrzeni wsi wiąże się z ich przynależnością. Miedza stanowi naturalne lub sztuczne wywyższenie terenu powstałe na skutek wielopokoleniowych układów własnościowych. Miedze jako element topograficzny, z rosnącymi na nich drzewami, krzewami lub usypanymi pryzmami kamieni, decydują o wartości wnętrz krajobrazowych wsi. Obok aspektu krajobrazowego miedze mają znaczenie ekologiczne i ekonomiczne. 22 W. Zin, Narodziny krajobrazu kulturowego. Wyd. Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów 2005, s. 27 31. 23 W. Zin, op. cit., s. 30 31.! Geodezja rolna.indd 101 2016-07-01 14:46:02

102 Rozdział VI. Urządzenia rolne Korzystnie oddziałują na naturalną szatę roślinną, na dziko żyjące zwierzęta, na wodę gruntową i glebę. O składzie roślinności decydują warunki siedliskowe, naturalny dobór oraz styk różnych ekosystemów. Miedze w terenach o dużych deniwelacjach ograniczają spływ wód powierzchniowych, zwiększają retencje obszaru, przeciwdziałają procesom erozyjnym, ograniczają wymywanie składników pokarmowych z pól uprawnych. Pod względem ekonomicznym miedze wpływają na wyniki gospodarcze i warunki produkcji rolnej. Zmniejszenie plonów przy miedzy, wyrażone szerokością pasa ziemi o zerowej produkcji, wynosi około 50 60 cm. Rosnące na miedzy chwasty i żyjące szkodniki pól także negatywnie oddziałują na wielkość plonów. Miedza, jako granica własności, stanowi przeszkodę przy prowadzeniu prac polowych i transporcie płodów rolnych. Geodeta rolny musi postrzegać miedze jako niezmiennik terenowy, który należy uwzględnić w pracach projektowych. Jednocześnie geodeta-projektant powinien wiedzieć o wartościach ekologicznych, ekonomicznych, krajobrazowych i estetycznych miedz. Ilustracja 34 przedstawia typowy krajobraz wsi położonych na Roztoczu Środkowym, którego częścią jest Zamojszczyzna. Widzimy wstęgi pól oddzielone miedzami. Na dalszym planie wyraźnie zaznaczona granica rolno-leśna. Zagadnienie układu krain krajobrazowo-rolniczych oraz granicy rolno-leśnej na terenach szczególnie wartościowych pod względem przyrodniczym i kulturowym, jakie stanowią obszary otulinowe Pienińskiego i Gorczańskiego Parku Narodowego, badał autor niniejszej publikacji 24. Krainy krajobrazowo-rolnicze oraz granice rolno- -leśne zaczęły powstawać wraz z formowaniem się osadnictwa rolniczego w oparciu o tzw. układ jednopasmowy gruntów we wsiach łanów leśnych lub układ wielopasmowy gruntów we wsiach niwowych. Na terenach górzystych i pagórkowatych w XV i XVI w. rozwinęły się osiedla o łanowym układzie gruntów, gdzie grunt osadnika znajdował się w jednym kawałku zwanym łanem. Łany tworzyły leżące obok siebie pasy, ciągnące się od zabudowy osiedlowej aż do granicy administracyjnej lub na całej szerokości, od jednej do drugiej granicy. Poszczególne pasy-łany rozdzielały drogi dojazdowe. Osiedla łanowe, zakładane z reguły in cruda radice (na surowym korzeniu), uzyskiwały grunty uprawne przez karczunek lasów, dlatego też noszą nazwę wsi łanów leśnych 25. Zabudowa osiedlowa lokalizowana była w dolinach rzek i potoków. Po jednej lub obu stronach cieku wodnego przebiegała droga, wzdłuż której budowano zagrody. Między ciekiem a wodą nierzadko występowało tzw. nawsie, czyli obszary gruntów stanowiących wspólną własność i użytkowanych przeważnie jako pastwisko. W terenach górskich cieki wodne i równoległe do nich drogi miały najczęściej przebieg 24 W. Przegon, Układ mikrokrain krajobrazowo-rolniczych i rozkład powierzchniowy łąk pastwisk, gruntów ornych i lasów w Sromowcach Niżnych i Wyżnych, ZN AR w Krakowie 1988, nr 221, z. 10, Geodezja, s. 133 142; W. Przegon, Układ mikrokrain krajobrazowo-rolniczych w Kotlinie Mszańskiej, ZN AR w Krakowie 1991, nr 255, z. 30, Sesja Naukowa, s. 129 132; W. Przegon, Granica rolno- -leśna w strefie otulinowej Pienińskiego Parku Narodowego na przykładzie Sromowiec Wyżnych, ZN AR w Krakowie,1992, nr 271, z. 35, Sesja Naukowa, s. 161 169. 25 Wsie łanów leśnych lokowano przede wszystkim na prawie niemieckim i wołoskim w XV i XVI w. Łan podgórski miał następujące parametry: długość 540 prętów = 2332,8 m; szerokość 26,6 pręta = 115,2 m; powierzchnia 48 morgów 300 prętów = 26,87 ha. Osiedla o łanowym układzie gruntów znalazły zastosowanie w okresach późniejszych także na pokrytych lasami obszarach nizinnych. Ze względu na małe zróżnicowanie reliefu w porównaniu z osiedlami górskimi charakteryzowały się znacznie bardziej regularną zabudową. Dlatego zaczęto je nazywać rzędówkami.! Geodezja rolna.indd 102 2016-07-01 14:46:02

2. Cechy krajobrazu obszarów górskich 103 krety. Całe osiedla widziane z góry przywoływały wrażenie łańcucha, którego ogniwa tworzyły poszczególne zagrody. Dlatego osiedla takie były nazywane łańcuchówkami (zob. ilustracje 33 i 34). Ilustracja 33. Gospodarstwa na łanach. Rysował prof. A. Solecki, 1990 r. (w zbiorach autora) Figure 33. Farms in the fields, pic. A. Solecki, 1990 (author s collections) W okresie inicjalnym łańcuchówka reprezentowała typ osiedla o zabudowie luźnej, gdyż zagrody osadników stały na środku szerokich łanów. Z biegiem czasu, pod wpływem wzrostu liczby ludności mieszkańców i podziałów rodzinnych, następowało zagęszczenie zabudowy. Zaczęto nawet zabudowywać nawsia, nie zwracając uwagi na to, że były to z reguły tereny zalewowe rzek. Układ krain krajobrazowo-rolniczych i powstanie granic rolno-leśnych należy także wiązać z układem wielopasmowym gruntów, który jest charakterystyczny dla wsi niwowych. Obszar wsi w okresie inicjalnym był dzielony na kilka lub kilkanaście części zwanych niwami. Starano się, aby były to obszary jednolite pod względem przydatności do uprawy. Każda niwa pierwotnie! Geodezja rolna.indd 103 2016-07-01 14:46:02

104 Rozdział VI. Urządzenia rolne była dzielona na tyle działek, przeważnie długich i wąskich, ile było gospodarstw w tej wsi. Zabudowania gospodarcze nie miały związku z areałem uprawnym, gdyż były lokowane na specjalnie wydzielonej, tzw. niwie domowej. Wybierano pod nią teren położony w środku areału rolnego i w miarę możliwości w pobliżu wody. Powinien być on dobrze nasłoneczniony i posiadać grunt, który nadaje się pod budowę. Niwę domową dzielono na odpowiednią liczbę działek z przeznaczeniem pod budynki zagrodowe, sady i ogrody. Właściwy obszar gruntów dzielono na trzy pola odpowiadające rotacji upraw. Poszczególni osadnicy otrzymywali swoje udziały w każdym z pól. Celem zapewnienia właściwej organizacji pracy, wszystkich osadników obowiązywał tzw. przymus polowy. Polegał on na stosowaniu przez nich jednakowego sposobu użytkowania poszczególnych pól. Taki sposób gospodarowania wynikał z udoskonalenia techniki uprawy roli i zastosowania systemu trójpolowego, który spowodował daleko idące zmiany w krajobrazie i układach gruntów ornych. Ilustracja 34. Krajobraz na Zamojszczyźnie (w zbiorach autora) Figure 34. Village landscape in Zamość Region (author s collection) Podsumowując rozważania na temat powstania i zasad funkcjonowania jednopasmowych układów gruntowych we wsiach łanów leśnych, jak też wielopasmowych układów we wsiach niwowych, można stwierdzić, że w terenach górzystych dzięki przemyślanemu i racjonalnemu rozwojowi osadnictwa wykształcił się charakterystyczny układ krain krajobrazowo-rolniczych. Na ilustracji 35 zaznaczono krainy krajobrazowo-rolnicze w przekroju pionowym północ południe przez piętra środowiskowe obszaru ekumenicznego w Sromowcach Wyżnych. Jest to wieś o cechach niwowego układu gruntowego, położona w południowej części otuliny Pienińskiego Parku Narodowego.! Geodezja rolna.indd 104 2016-07-01 14:46:02

2. Cechy krajobrazu obszarów górskich 105 N Łąki grzbietowe i regiel dolny Pastwiska i łąki w trwałych kompleksach S Macelak m n.p.m. 900 800 700 600 Las Łąki stokowe i regiel dolny Tarniny Grunty orne Tarniny Ogrody Strefy zabudowy Stare koryto Dunajca Łęg i kamieńce nadrzeczne Dunajec 500 400 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500 m Ilustracja 35. Krainy krajobrazowo-rolnicze w przekroju pionowym N S przez piętra środowiskowe obszaru ekumenicznego w Sromowcach Wyżnych (opracowanie własne) Figure 35. Landscape-agricultural lands in N S vertical section through environmental levels of ecumenical area in Sromowce Wyżne (author s study) Również w badanej Kotlinie Mszańskiej można wyróżnić podobny układ krain krajobrazowo-rolniczych. Pierwszą krainę, krajobraz potoków i kamieńców nadrzecznych, tworzy sieć hydrograficzna kotliny, czyli rzeki Raba, Mszanka i Łososina z licznymi dopływami. Powyżej znajduje się krajobraz strefy zabudowanej. Składnikami tworzącymi krajobraz osiedli w Kotlinie Mszańskiej są: komunikacja, budownictwo mieszkalno- -gospodarcze, czyli przede wszystkim zagrody rolników, budownictwo mieszkalne indywidualne lub zespołowe oraz obiekty usługowe dość chaotycznie usytuowane pomiędzy skupiskami siedlisk rolniczych. Jeszcze wyżej możemy wyróżnić krajobraz użytków rolnych. Kraina pól charakteryzuje się nadmiernym prowadzeniem gospodarki ornej, co przynosi niepożądane efekty w erozji ról i dróg rolniczych, wyniszczeniem drzew oraz krzewów towarzyszących i wreszcie powstaniu terasów uprawowych, akcentu szczególnie niepożądanego przestrzennie za względu na nadmierną agresywność formy, np. w przysiółku Witów we wsi Niedźwiedź. Rozciągające się wysoko nad dnem dolin pola graniczą z zespołem przylasków, zwanych przez Zagórzan kępami. Poprawiają one wyraźnie efekt estetyczny krajobrazu, nie mogą jednak całkowicie ukryć błędu w użytkowaniu ziemi przez zajęcie słabych kompleksów pod użytki orne. W ramach tej krainy krajobrazowej możemy wyróżnić mikrokrainy. Mikrokraina łąk i pastwisk dolinowych w trwałych kompleksach rozciąga się między pierwszą i drugą terasą nadrzeczną. Mikrokraina łąk i pastwisk stokowych rozciąga się na terenie kotliny w granicach 700 800 m n.p.m. Występują głównie na obszarze Gorczańskiego Parku Narodowego. Tak stokowo usytuowane trwałe użytki zielone stanowią ochronę dla gleb, zabezpieczając je przed! Geodezja rolna.indd 105 2016-07-01 14:46:02

106 Rozdział VI. Urządzenia rolne degradującymi wpływami procesów erozyjnych. Mają duży wpływ na kształtowanie się bilansu wodnego i poprawę retencji wodnej. Przyczyniają się do zróżnicowania biocenoz obszarów GPN i jego otuliny. Niewielka powierzchnia użytków zielonych położona jest w częściach podszczytowych. Jest to mikrokraina polan odznaczająca się korzystnymi walorami rekreacyjno-turystycznymi. Polany stanowią o malowniczości krajobrazu gorczańskiego. Możemy jeszcze wyróżnić mikrokrainę pastwisk. Zajmują one wyższe położenie śródpolne lub stanowią otulinę większych cieków pozbawioną roślinności łęgowej. Ostatnią krainę stanowi krajobraz lasów. Na wysokości 600 m n.p.m. zaczyna się piętro regli karpackich. Regiel dolny sięga do 1150 m n.p.m. i jest krainą krajobrazową zachowaną w najlepszym stanie, a niektóre fragmenty buczyny karpackiej pozostały jako świadectwo pierwotnego oblicza puszczy górskiej. W niższych partiach tego piętra przeważa jodła, w wyższych zaś buk. Powyżej regla dolnego znajdują się niewielkie fragmenty litych borów świerkowych, które są pozostałością dawnych monokultur, bo wyniesienie hipsometryczne tych obszarów, w granicach 1100 1276 m n.p.m., nie usprawiedliwia zakwalifikowania ich do klasycznej krainy regla górnego. Wyróżnienie i określenie zasięgu poszczególnych krain krajobrazowo-rolniczych w Kotlinie Mszańskiej było możliwe na podstawie dokładnego poznania obszaru badań z autopsji, analizy map glebowo-rolniczych i sytuacyjno-wysokościowych. W wyniku pracy powstała mapa krajobrazu osadniczego Kotliny Mszańskiej. Identyczne badania prowadzono we wsiach Sromowce Niżne i Sromowce Wyżne, których obszar w dużej części stanowi południową otulinę Pienińskiego Parku Narodowego. I tu efektem pracy bały mapy krajobrazu wykonane dla każdej wsi. Ilustracja 37 przedstawia mapę krajobrazu osadniczego wsi Sromowce Wyżne. Badania zakończyły wnioski, w których sprecyzowano, jakie elementy i w jaki sposób powinny być korygowane w każdej strefie krajobrazowo-rolniczej 26. Generalny wniosek jest następujący: formy krajobrazu na terenach ekumenicznych, charakteryzujących się stałą działalnością ludzką, są wyraźnym odzwierciedleniem modelu użytkowania terenu. Analiza obszaru form krajobrazowych określa nieprawidłowości użytkowania. Krajobraz podregionu pienińskiego, w tym Sromowiec Niżnych i Sromowiec Wyżnych oraz Kotliny Mszańskiej, odznacza się dużą wielorodnością krain krajobrazowych obszarów upraw i stref zabudowy. W ramach krain krajobrazowych możemy wyróżnić mikrokrainy rolnicze. Do ostatniej cechy obszarów górskich, bardzo ostro zarysowanej w przestrzeni, zaliczyć można granicę rolno-leśną. Pojęcie granicy rolno-leśnej, jako sąsiedztwo krajobrazu pól z krajobrazem lasów, utrwaliło się szczególnie wśród leśników i geodetów rolnych. Granica między różnymi sposobami użytkowania ziemi wynika z bezwzględnej wysokości, nachylenia terenu, warunków glebowych, podłoża geologicznego oraz nawodnienia. Powinna być zatem optymalnie dostosowana do naturalnych warunków przyrodniczo-glebowych. Zmiana tych warunków musi następować stopniowo, w tzw. pasie o warunkach przejściowych. Pas taki występuje między zwartym lasem a trwałymi 26 Zob. W. Przegon, Układ mikrokrain krajobrazowo-rolniczych w Kotlinie Mszańskiej..., s. 132; W. Przegon, Układ mikrokrain krajobrazowo-rolniczych i rozkład..., s. 133 142; A. Solecki, W. Przegon, U. Litwin, Podstawy projektowania miasteczka rolniczego w górach z uwzględnieniem zasadniczych czynników przyrodniczych, kulturowych, ekonomicznych i społecznych na przykładzie Mszany Dolnej, 1993 1994. Grant zespołowy, IV konkurs KBN, nr 7S10400504, zespół KBN S 1.4 Mechaniki i Budownictwa, Sekcja Architektury, Urbanistyki i Planowania Przestrzennego, dyscypliny: architektura i urbanistyka.! Geodezja rolna.indd 106 2016-07-01 14:46:02

2. Cechy krajobrazu obszarów górskich 107 użytkami zielonymi. Przejście w niższych partiach stoku przebiega łagodnie, poprzez zadrzewienie rozproszone, gdzieniegdzie gęstniejące na obrzeżach wciętych łożysk potoków. Takie rozwiązanie sprzyja wegetacji roślinności łąkowej. Pojedyncze drzewa i ich niewielkie enklawy mają także istotne znaczenie dla melioracji warunków wodnych i efektu krajobrazowego. Problem granicy rolno-leśnej był omawiany w wielu specjalistycznych opracowaniach, w których wskazywano na różne aspekty wyznaczania takiej granicy. Na przykład Nowak pisał, że tereny do wysokości 400 m n.p.m. powinny być zalesione w 30%, tereny położone w granicach 400 600 m n.p.m. w około 50%, a powyżej 600 m n.p.m. w 70 80% 27, wtedy dopiero postulat lesistości obszarów górskich byłby spełniony. Z kolei Murczyński twierdził, że stoki o spadku przekraczającym 35% powinny być pokryte zwartym lasem 28. Zagadnienie granicy rolno-leśnej analizowano przy opracowaniu koncepcji zagospodarowania ziem górskich 29 i gruntów słabych, tzw. marginalnych 30. Projekt przebiegu granicy rolno-leśnej w części południowej otuliny Pienińskiego Parku Narodowego, we wsiach Sromowce Niżne i Sromowce Wyżne opracował autor niniejszego opracowania 31. Na obszarze wsi nie tylko nie ma łagodnego przejścia między lasem a trwałymi użytkami zielonymi ale istnieje bezpośredni styk między lasem a gruntami ornymi. Przyczynę tego stanu rzeczy należy upatrywać w historycznym oraz współczesnym kształtowaniu się stosunków własnościowych. W pracach studialnych przy ustalaniu granicy rolno-leśnej brano pod uwagę takie elementy, jak: gospodarka wodna, przeciwdziałanie erozji gleb, zbyt intensywny charakter gospodarki rolnej (oranej), wykorzystanie obszaru dla celów turystyczno-rekreacyjnych (kontrolowanych), klimat, jakość gleb (kompleksy rolniczej przydatności gleb), wysokość nad poziom morza, charakter urzeźbienia terenu (spadki). Istotną rolę przy określaniu granicy rolno-leśnej stanowi czynnik efektywności gospodarowania, czyli poziom opłacalności utrzymywania gruntów rolnych. Na przykład w Sromowcach Wyżnych jest on barierą uniemożliwiającą znaczne zwiększenie powierzchni leśnej niż to wynika z optymalnych wymogów ochrony przyrody, środowiska 32. Kryteria, jakimi należy się kierować przy wyznaczaniu granicy rolno-leśnej, mają charakter ogólny, dlatego konkretyzując jej przebieg, należy wszelkie ustalenia stosować w sposób indywidualny i elastyczny. Teren badań powinien zostać dokładnie spenetrowany i połączony z dokumentacją fotograficzną, natomiast studia kameralne powinny obejmować zapoznanie się z opracowaniami planistycznymi dotychczas istniejącymi, naukowymi itd. Na podstawie takich materiałów można na mapach sytuacyjno-wysokościowych w skali 1 : 25 000 lub 1 : 10 000 określić wariantowy przebieg granicy. Później następuje uściślenie jej przebiegu. W pierwszej fazie wyznaczamy jej przebieg bezdyskusyjny, który został przedstawiony w planach zago- 27 S. Nowak, Gospodarka paszowa w rejonach górskich i podgórskich. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 1965, z. 14. 28 S. Murczyński, Tereny leśne w gospodarce przestrzennej na obszarze karpackim, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. 9, PAN, Kraków 1975, s. 43 58. 29 T. Galarowski, R. Kostuch, Próba analizy przebiegu granicy rolno-leśnej na Pogórzu i w Beskidach Zachodnich, z. 9, PAN, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich, Kraków 1965. 30 Wytyczne w spawie ustalenia granicy rolno-leśnej. MRLiGZ, Warszawa 1989. 31 W. Przegon, Granica rolno-leśna, s. 165. 32 W. Przegon, Współzależność między proponowanym użytkowaniem ziemi a efektami zagospodarowania pod aspektem ochrony przyrody na przykładzie osad podpienińskich Sromowiec Niżnych i Wyżnych, praca doktorska 1986 (maszynopis).! Geodezja rolna.indd 107 2016-07-01 14:46:02

108 Rozdział VI. Urządzenia rolne spodarowania przestrzennego oraz w planach sporządzanych przez dyrekcje parków narodowych. W fazie drugiej analizujemy wariantowy przebieg granicy. W tym celu należy sporządzić szczegółowe opracowania. Dla wsi Sromowce Wyżne sporządzono następujące opracowania kartograficzne: mapa użytkowania gruntów w Sromowcach Wyżnych w skali 1 : 5000 (ilustracja 36), mapa krajobrazu osadniczego Sromowiec Wyżnych w skali 1 : 5000 (ilustracja 37), projekt zmian w użytkowaniu gruntów w skali 1 : 5000 (ilustracja 38), rozłóg gospodarstw indywidualnych w skali 1 : 2880, studium spadków urzeźbienia w skali 1 : 5000, użytkowanie gruntów na terenie Pienińskiego Parku Narodowego wraz z otuliną w skali 1 : 25 000, struktura władania na terenie PPN wraz z otuliną w skali 1 : 25 000, studium dróg w otulinie PPN w skali 1 : 25 000, mapa podregionu pienińskiego z podziałem na krainy krajobrazowe w skali 1 : 25 000. Ilustracja 36. Użytkowanie gruntów w Sromowcach Wyżnych (opracowanie własne) Figure 36. Lands usage in Sromowce Wyżne (author s study) Integralną częścią opracowań kartograficznych jest część opisowa, w której uzasadnia się zaprojektowany przebieg granicy lub fragmenty jej uzupełnienia 33. Granica rolno-leśna powinna być wyrównana z pozostawieniem jedynie takich mniejszych powierzchni leśnych, które mają znaczenie hydrologiczne i przeciwerozyjne. 33 Zob. W. Przegon, Granica rolno-leśna..., s. 167.! Geodezja rolna.indd 108 2016-07-01 14:46:02

2. Cechy krajobrazu obszarów górskich 109 Ilustracja 37. Mapa krajobrazu osadniczego Sromowiec Wyżnych (opracowanie własne) Figure 37. The map of Sromowce Wyżne settlement landscape (author s study) Ilustracja 38. Projekt zmian w użytkowaniu gruntów w Sromowcach Wyżnych (opracowanie własne) Figure 38. The project of changes in land usage in Sromowce Wyżne (author s study)! Geodezja rolna.indd 109 2016-07-01 14:46:02

110 Rozdział VI. Urządzenia rolne Należy podkreślić, że obrzeża (otuliny) parków narodowych określić można jako układy przestrzenne świadomie wyznaczane i kształtowane przez człowieka w celu ochrony walorów przyrodniczych, krajobrazowych, historycznych, kulturowych i gospodarczych tych parków. W niniejszym podrozdziale omówiono najistotniejsze cechy terenów górskich, do których zaliczono miedze, krainy krajobrazowo-rolnicze oraz granicę rolno-leśną. Turysta zazwyczaj ocenia te elementy pod względem estetycznym, natomiast geodeta rolny dysponuje bogatym warsztatem badawczym umożliwiającym poprawę niekorzystnych walorów krajobrazowych. Jest on zawodowo jest przygotowany do sporządzania planów urządzeniowo-rolnych oraz wykonywania różnych studiów: przestrzennych, krajobrazowych, gospodarczych itp. Istnieje jednak element, którego stworzenie lub korekta wymaga wiedzy architekta krajobrazu to układ osiedla. Można tu wyróżnić strefę centralną z rynkiem, kościołem, sklepem wielobranżowym, szkołą, restauracją i innymi usługami oraz strefę pośrednią, z zagrodami rolników, gdzie są domy mieszkalne, zabudowa gospodarcza i komunikacja wewnętrzna w obejściach gospodarczych. Bardzo często towarzyszy im starodrzew osiedlowy, ogródki kwiatowe, warzywne i sady. Na obszarach wiejskich niekiedy można spotkać ruiny lub kopce starodawnych grodzisk, parki podworskie oraz całe założenia dworsko-parkowe. Jeżeli mówimy o kompleksowej odbudowie wsi, to strefą rozłogu rolniczego zajmują się geodeci rolni, natomiast wyżej wymienionymi obiektami powinni zająć się architekci krajobrazu, którzy potrafią zaproponować ich rewaloryzację lub konserwację. W procesie dydaktycznym na kierunku studiów Architektura Krajobrazu na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie uczy się studentów wykonywać takie projekty dla terenów rurystycznych. Poniżej przytoczono przykładowe tematy prac dyplomowych: Projekt rewitalizacji rynku w Lipnicy Murowanej. Projekt koncepcyjny zagospodarowania terenu stadniny koni w Paszkówce. Analizy widoczności dla szlaków turystycznych w Pienińskim Parku Narodowym z wykorzystaniem technologii LIDAR oraz analiz przestrzennych GIS. Projekt trasy Nordic Walking na terenie gminy Kocmyrzów Luborzyca z wykorzystaniem dawnych elementów granicy austriacko-rosyjskiej. Projekt zagospodarowania parku etnograficznego Wzgórze Zamkowe w Lubaczowie. Projekt koncepcyjny zespołu dworsko-parkowego w Targowiskach. Projekt reintegracji zespołu sakralnego we wsi Szebnie koło Jasła. Projekt koncepcyjny zagospodarowania ogrodu przydomowego z elementami rozwiązań ekologicznych w Kurkocinie. Projekt ścieżki dydaktycznej na obszarze zabytkowego parku dworskiego w Krzykawce. W procesie odnowy wsi i małych miasteczek rolniczych współpraca geodetów rolnych i architektów krajobrazu jest konieczna.! Geodezja rolna.indd 110 2016-07-01 14:46:02

3. Równowaga agro-sylwo-pastoralna w otulinach Pienińskiego Parku Narodowego... 111 3. Równowaga agro-sylwo-pastoralna w otulinach Pienińskiego Parku Narodowego i Gorczańskiego Parku Narodowego Badaniami objęto południową część otuliny Pienińskiego Parku Narodowego (PPN) i północną część otuliny Gorczańskiego Parku Narodowego (GPN) 34. Analizie poddano cztery podstawowe kwestie: formy krajobrazowe a rozkład użytków rolnych, organizację przestrzenną rolnictwa, gospodarkę rolną w aspekcie przestrzennego zagospodarowania obszaru, a także proponowany kierunek użytkowania rolniczego gruntów i jego wpływ na poprawę jakości krajobrazu. Dowiedziono, że w otulinie PPN nie jest spełniony warunek równowagi agro-sylwo-pastoralnej, czyli równowagi pomiędzy wykorzystaniem terenów do celów produkcji roślinnej, zwierzęcej i leśnictwa. Wykazała to analiza gospodarki paszowej. Stosunek gruntów ornych do użytków zielonych wynosi 2 : 1, i tę proporcję należy odwrócić. Natomiast w Kotlinie Mszańskiej 694 ha należałoby wyłączyć z rolniczego użytkowania, a 413 ha użytków rolnych objąć trwałym zadarnieniem. Przeprowadzone badania, wykonane studia i opracowania kartograficzne pozwoliły określić granice zmian w użytkowaniu ziemi oraz wyznaczyć konkretne kroki działań planistycznych i gospodarczych, a mianowicie: Dzięki budowie krajobrazu wynikającego z chowu zwierząt, w tym zwiększeniu hodowli owiec, uzyska się harmonię przejścia z obszarów ściśle chronionych (teren parków) do obszarów chronionych w sensie krajobrazowym (strefy otulin). Na terenach PPN i GPN powinno się jedynie użytkować łąki ze względu na potrzebę utrzymania ich zbiorowisk roślinnych. Rozkład poziomy użytków rolnych powinien zależeć od rekonstrukcji naturalnych kompleksów glebowych o optymalnych możliwościach uprawy. Ze względu na rzeźbę terenu, różnice hipsometryczne i założoną ochronę środowiska naturalnego, rozkład pionowy użytków musi być poparty właściwą analizą układu pionowego pięter roślinności. Punktem wyjścia dla takiej propozycji użytkowania i ukształtowania krajobrazu stref otulinowych parków powinna być regulacja stosunków własności dostosowana do możliwości środowiskowych i ekonomicznych regionów. Ilustracja 36 przedstawia przykładowy projekt zmian w użytkowaniu gruntów w Sromowcach Wyżnych. Proponując zmiany w rozmieszczeniu poszczególnych rodzajów użytków, wzięto pod uwagę spełnienie warunku równowagi agro-sylwo- -pastoralnej, czyli określenia właściwego stosunku powierzchniowego terenów 34 W. Przegon, Równowaga agro-sylwo-pastoralna w otulinie wybranych parków narodowych. Grant indywidualny 1991 1992. I konkurs KBN, nr projektu: 606169101, zespół KBN P2.5 Nauk o Ziemi, Sekcja Ekologii, Ochrony Środowiska i Leśnictwa. Dyscyplina: geodezja i kartografia. Oryginał pracy przekazano Dyrekcji PPN i GPN (obszar badań pozostaje w przestrzennym związku z terenem parków, na których ich administracje prowadzą działalność planistyczno- -organizacyjno-gospodarczą i naukową). Praca może służyć także gminnym służbom rolnym w procesie kreowania gospodarki rolnej na obszarze swojego działania oraz właściwym biurom projektowym zajmującym się planowaniem regionalnym.! Geodezja rolna.indd 111 2016-07-01 14:46:02

112 Rozdział VI. Urządzenia rolne gospodarki oranej, leśnej i pastwiskowej w pewnych przedziałach hipsometrycznych. W ten sposób warunki gospodarki indywidualnych gospodarstw rolnych wynikają ze struktury użytkowania gruntów określonej dla całej wsi. Jednocześnie ustalono zasięg hipsometryczny poszczególnych krain krajobrazowo-rolniczych oraz przebieg granicy rolno-leśnej. W wyniku przeprowadzonych badań udowodniono tezę, że właściwe użytkowanie ziemi, zgodnie z możliwościami obszaru na obrzeżu parku narodowego (rezerwatu przyrody), prowadzi do utworzenia naturalnej strefy ochronnej.! Geodezja rolna.indd 112 2016-07-01 14:46:02

Rozdział VII Wykorzystanie danych katastralnych w programach rewitalizacji obszarów cennych pod względem krajobrazowym i kulturowym na przykładzie Podgórza w Krakowie Historia Podgórza sięga średniowiecza, była to wówczas niewielka osada słowiańska, dopiero z upływem lat przekształciła się w osobne miasto o charakterze handlowo- -przemysłowym i w latach 1784 1915 stanowiła samodzielne Wolne Królewskie Miasto Podgórze. Z czasem Kraków pochłonął miasteczko, ustanawiając go w okresie 1915 1991 dzielnicą administracyjną. Obecnie Podgórze dzieli się na sześć dzielnic samorządowych. Byłe samodzielne miasto w granicach innego miasta jest fenomenem na skalę europejską. Na wąskim pasie terenu między Wisłą a górotworem Podgórskich Krzemionek wykształcił się typ miasta pasmowego (liniowego), natomiast w partiach wyższych, przy placu Lasoty, powstało osiedle-ogród. Ta praktyczna realizacja urbanistyczno-architektoniczna wyprzedziła teoretyczne założenia z końca XIX w. (miasto liniowe Arturo Sorii i miasta-ogrody Ebenezera Howarda). W Podgórzu powstały dwie strefy krajobrazowe. W części nizinnej strefa krajobrazu kulturowego zurbanizowanego, a na południowych i wschodnich stokach Podgórskich Krzemionek strefa krajobrazu kulturowego, rolniczego. Na taki podział stref krajobrazowych wskazują formy użytkowania ziemi przedstawione na osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych mapach wielkoskalowych, planach katastralnych i materiałach ikonograficznych oraz bilans powierzchniowy form użytków sporządzony na podstawie pomiarów na mapach obejmujących różne fragmenty obszaru Podgórza. Potwierdza to również współczesne zagospodarowanie obszaru Starego Podgórza 1. 1 Podgórze jest obecnie dzielnicą Krakowa położoną po prawej stronie Wisły. Natomiast dawne miasto Podgórze stanowi XIII dzielnicę samorządową, która bywa nazywana Starym Podgórzem.! Geodezja rolna.indd 113 2016-07-01 14:46:02

114 Rozdział VII. Wykorzystanie danych katastralnych w programach rewitalizacji... Przeprowadzone badania statystyczne przeobrażenia struktury przestrzennej części obszaru miasta Podgórze dla okresów 1847 1909 i 1909 2003 dowodzą, że w drugiej połowie XIX w. nasiliło się zjawisko rozdrobnienia gruntów. W latach 1847 1909 tylko 20% działek nie uległo podziałowi. Skrajne rozdrobnienie stanowiło pewną przeszkodę w procesie urbanizacji miasta. Zmniejszenie się w ciągu XX w. liczby działek o dwieście jest niezwykle rzadko spotykanym przypadkiem samorzutnej poprawy struktury przestrzennej podziału gruntowego. W latach 1909 2003 nastąpiło zwiększenie średniej powierzchni działek z 8 do 11 arów oraz szerokości z 13 do 17 m, czyli o około 30%. Rok 2003 wskazuje już nie na administracyjnie odrębne miasto Podgórze, ale na układ przestrzenny działek współczesnego Starego Podgórza. Analizę statystyczną i chronologiczno-porównawczą zastosowano dla czasu, którego przedziały wyznaczają daty opracowań kartograficznych. 1. Przygotowanie i opracowanie komputerowe materiałów mapowych. Pomiar cech przestrzennych działek w latach 1847 1909 i 1909 2003 Zbadanie poruszonego tu zagadnienia wymagało zebrania materiałów kartograficznych, których stan zachowania gwarantował możliwości porównań. Wybrano mapę katastralną miasta Podgórza z 1847 r. w skali 1 : 2880, mapę katastralną miasta Podgórza z 1909 r. w skali 1 : 1000 oraz mapę ewidencyjną jednostki ewidencyjnej Podgórze z 2003 r. w skali 1 : 1000. Analizie poddano obszar, na którym w 1847 r. dominował typ gospodarki rolnej, czyli fragmenty niw Bonarka, Wilki i Pod Krzemionki 2. Ilustracja 39 przedstawia położenie wybranych działek. Zaznaczono na niej kolejne numery porządkowe, nie są to więc numery katastralne z oryginału mapy. W tle wrysowano współczesny układ komunikacyjny Starego Podgórza, aby można było łatwo zlokalizować omawiany obszar. Jego powierzchnia wynosi 75 ha, co stanowi ok. 14% powierzchni byłej gminy miejskiej Podgórze (540 ha). Ilustracja 40 przedstawia fragment mapy katastralnej Podgórza z 1909 r. Widać, że nie wszystkie sekcje mapy 3 zachowały się w dobrym stanie. Był to także istotny powód wyboru obszaru badań. W celu zobrazowania narastającego procesu podziału działek na mapie z 1909 r. wyraźnie wrysowano układ działek z 1847 r., istnieje więc możliwość wizualnej oceny podziałów poprzecznych czy podłużnych starych działek z 1847 r. oraz kształtów i usytuowania nowych działek w 1909 r. Ilustracja 41 przedstawia fragment mapy ewidencyjnej według stanu na rok 2003 4. Na niej również wyraźnie zaznaczono układ działek z 1847 r. Praca nad przygotowaniem materiałów kartograficznych przebiegała w następujących trzech etapach: 1. Zeskanowanie istniejących podkładów mapowych na skanerze bębnowym Eagle Anatech 3640 w rozdzielczości rzeczywistej 400 dpi. 2 Ilustracja 39 przedstawia mapę, na której widzimy wymienione niwy. 3 Korzystano z sekcji 6, 7, 11, 12, 16 i 17 mapy katastralnej z 1909 r. w skali 1 : 1000. Mapa znajduje się w zbiorach Urzędu Miasta Krakowa (Wydział Geodezji). 4 Korzystano z sekcji 1173C (obręb 12), 1173A (13), 1222B (29), 1223A (29), 1222B (12), 1173C (29), 1173C (l3), 1172B (l3), 1172D (l2), 1172B (12) mapy ewidencyjnej z 2003 r. w skali 1 : 1000. Mapa znajduje się w zbiorach Urzędu Miasta Krakowa (Wydział Geodezji).! Geodezja rolna.indd 114 2016-07-01 14:46:02

1. Przygotowanie i opracowanie komputerowe materiałów mapowych... 115 Ilustracja 39. Rysunek przeglądowy położenia wybranych działek w niwie: Bonarka, Wilki i Pod Krzemionki gminy miejskiej Podgórze wchodzących w zakres opracowania, wg stanu z 1847 r. Skala oryginału 1 : 2880. (AP Kraków, zb. kart. sygn. 444). Skala opracowania 1 : 6000 (opracowanie własne) Figure 39. The review figure of the location of selected parcels in the Bonarka, Wiki and Pod Krzemionki lea in the municipal district of Podgórze in 1847. The original s scale 1 : 2880 (AP Krakow, zb. kart. sygn. 444). The elaboration s scale 1 : 6000 (author s study)! Geodezja rolna.indd 115 2016-07-01 14:46:03

116 Rozdział VII. Wykorzystanie danych katastralnych w programach rewitalizacji... Ilustracja 40. Rysunek przeglądowy położenia działek w części niwy: Bonarka, Wilki i Pod Krzemionki gminy miejskiej Podgórze wg stanu z 1909 r. Skala oryginału 1 : 1000 (UM Krakowa, Wydział Geodezji). Skala opracowania 1 : 6000 (opracowanie własne) Figure 40. The review figure of the location of parcels in the part of Bonarka, Wilki and Pod Krzemionki lea in the municipal district of Podgórze in 1909. The original s scale 1 : 1000 (Krakow City Council, Geodesy Dept.). The elaboration s scale 1 : 6000 (author s study)! Geodezja rolna.indd 116 2016-07-01 14:46:03

1. Przygotowanie i opracowanie komputerowe materiałów mapowych... 117 Ilustracja 41. Rysunek przeglądowy położenia działek w części obszaru Starego Podgórza wg stanu z 2003 r. Skala oryginału 1 : 1000 (UM Krakowa, Wydział Geodezji). Skala opracowania 1 : 6000 (opracowanie własne) Figure 41. The review figure of the location of parcels in the area of Old Podgórze in 2003. The original s scale 1 : 1000 (Krakow City Council, Geodesy Dept.). The elaboration s scale 1 : 6000 (author s study)! Geodezja rolna.indd 117 2016-07-01 14:46:03