dr hab. inż. Jarosław Lasota Zakład Gleboznawstwa Leśnego, Instytut Ekologii i Hodowli Lasu UR w Krakowie
Pierwotna puszcza, występująca w zachodniej części pasma karpackiego, skutecznie opierała się przed zniszczeniem, dzięki trudnej dostępności terenu górskiego, surowości klimatu, oraz niedoskonałości ówczesnych narzędzi. Gospodarka plądrownicza (oparta na zrębowo - wypaleniskowym sposobie zagospodarowania) do końca XV wieku obejmowała obszary pierwotnych lasów łęgowych w dolinach rzek i potoków oraz lasy grądowe pogórza [Kornaś 1955]. Właściwe osadnictwo górskie, rozpoczęło się u schyłku XV wieku i doprowadziło do połowy XIX wieku, do wylesienia znacznych połaci puszczy. Z tego okresu pochodzą tzw. wsie zarębne oraz przysiółki i wsie powstałe w miejscach zakładania polan śródleśnych i przyrobisk [Broda 1956]. Z badań Twaroga [1983] wynika, że cięcia plądrownicze stanowiły zaledwie 0,4% zasobów leśnych i nie mogły istotnie zmienić naturalnego składu gatunkowego i struktury pierwotnych lasów tego terenu. Intensywne zniekształcenie pierwotnych dotąd lasów Żywiecczyzny rozpoczęło się dopiero od roku 1840, wraz z wprowadzeniem gospodarstwa zrębowego i trwało do końca II wojny światowej. Wówczas to, w miejsce drzewostanów jodłowych, bukowo-jodłowych, czy bukowo-jodłowo-świerkowych wprowadzano na wzór niemiecki lite, jednowiekowe świerczyny, wyhodowane często z nasion obcego pochodzenia [Kawecki 1939].
Obecnie zachodzi konieczność kontynuowania przebudowy ogromnych połaci drzewostanów świerkowych na drzewostany uzgodnione z warunkami siedliskowymi. Znajomość składu gatunkowego naturalnych drzewostanów w konkretnych warunkach siedliskowych, może stanowić swoisty wzorzec, do którego dążyć należy w procesie przebudowy drzewostanów siedliskowo niezgodnych.
Pierwszym etapem pracy, była analiza archiwalnych dokumentów (planów urządzeniowych oraz map drzewostanowych) wykonanych dla Zarządu Lasów Dóbr Żywieckich w latach 1887 1942. W trakcie studiowania dokumentów odszukiwano fragmenty drzewostanów starszych klas wieku (często przeszłorębnych), które zachowały zróżnicowany skład gatunkowy i nie zostały jeszcze przekształcone na monokultury świerkowe, w okresie zrębowego sposobu zagospodarowania. Drzewostany te, zgodnie z badaniami Twaroga [1983], zostały uznane za wzorce składu gatunkowego w naturalnych drzewostanach Żywiecczyzny. Powierzchnie te zostały zlokalizowane i w drugim etapie prac, w miejscach tych zakładano powierzchnie rozpoznania typologicznego. Łącznie wykonano 80 powierzchni rozpoznania typologicznego. Zakres prac wykonywanych na tych powierzchniach zgodny był z zasadami określonymi w kartowaniu siedlisk leśnych.
Przy wyborze miejsc zakładania powierzchni typologicznych, dodatkowo starano się, aby odzwierciedlały dominujące na badanym terenie utwory skalne fliszu płaszczowiny śląskiej i magurskiej, oraz aby rozmieszczone były w obydwu podpiętrach wydzielanych w reglu dolnym. Z utworów skalnych tego terenu wymienić należy: piaskowce i łupki warstw istebniańskich, piaskowce godulskie, zlepieńce malinowskie oraz piaskowce i łupki warstw magurskich. Szczegółową charakterystykę gleb wyodrębnionych typów siedlisk zamieszczono we wcześniejszej publikacji, poświęconej charakterystyce gleb siedlisk Żywiecczyzny [Lasota 2004].
Niski regiel dolny (550)600-900 m n.p.m. Wysoki regiel dolny (tzw. regiel środkowy) 900-1100 m n.p.m.
Wyciąg z elaboratu urządzania Zarządu lasów Dóbr Żywieckich Korbielów według stanu na dziesięciolecie 1919-1928 Arcyksiążęcy Zarząd lasów Rycerka Urządzanie lasów 1920-1929 Plan Gospodarstwa Leśnego dla Zarządu Lasów dóbr żywieckich Rycerka na dziesięciolecie 1929-1938 Plan Gospodarczy Nadleśnictwa Istebna na 10-cio lecie 1927/28-1936/37 Plan Gospodarstwa Leśnego dla Zarządu lasów dóbr żywieckich Ujsoły na dziesięciolecie 1930/31-1939/40 Plan Gospodarstwa Leśnego dla Zarządu lasów Dóbr Żywieckich Złatna na dziesięciolecie 1933/34-1942/43 Plan Gospodarstwa Leśnego dla Zarządu lasów Dóbr Żywieckich Jeleśnia na dziesięciolecie 1938/39-1947/48 Plan Gospodarstwa Leśnego dla Zarządu lasów Dóbr Żywieckich Sopotnia na dziesięciolecie 1938/39-1947/48 Plan gospodarczy na dziesięciolecie 1933/34-1942/43 dla okręgu gospodarczego Ślemień (Lasy Dóbr Suskich) Plan Urządzania gospodarstwa leśnego na dziesięciolecie 1933/34-1942/43 dla Okręgu Gospodarczego Stryszawa (Lasy Dóbr Suskich) Plan Urządzania Gospodarstwa Leśnego dla Zarządu Lasów Dóbr Żywieckich Kamesznica na dziesięciolecie 1937/38-1946/47 Plan Gospodarstwa Leśnego dla Zarządu Lasów Dóbr Żywieckich Lipowa na dziesięciolecie 1934/35-1943/44
BMG LMG ulg LG
Przykładowe drzewostany 7Św, 3Jd, pjd. Bk 5Św, 5Jd, pjd. Bk 5Św, 4Jd, 1Bk 5Jd, 4Św, 1Bk Gatunek Udział (zakres) Średni udział Św 40-90% 60% I-II Jd 10-50% 36% I-III Bk pjd.-10% 4% V Bonitacja
Przykładowe drzewostany 8Jd, 2Św, pjd. Bk 7Jd, 2Bk, 1Św 6Jd, 2Bk, 2Św 5Jd, 3Bk, 2Św Gatunek Udział (zakres) Średni udział Jd 30-80% 68% I-II Bk pjd.-50% 14% II-IV Św pjd.-20% 18% II-III Bonitacja
Przykładowe drzewostany 8Bk, 2Jd, pjd. Św 6Bk, 3Jd, 1Św 6Jd, 3Bk, 1Św 5Jd, 4Bk, 1Św Gatunek Udział (zakres) Średni udział Bk 10-80% 44% II-IV Jd 20-80% 42% I-IV Św pjd.-30% 14% II-IV Bonitacja
Przykładowe drzewostany 8Bk, 2Św, pjd. Jd 6Bk, 2Jd, 2Św, pjd. Jw 6Jd, 2Bk, 2Św 7Jd, 2Św, 1Bk Gatunek Udział (zakres) Średni udział Bonitacja Jd pjd.-80% 53% I-II/III Bk pjd.-80% 29% I-V Św pjd.-30% 18% I-III Jw 0-pjd. pjd. -
BMGs LMGs blmgs
Przykładowe drzewostany 8Św, 2Jd, pjd. Bk 5Św, 4Jd, 1Bk 4Jd, 3Św, 3Bk 5Św, 5Bk, pjd. Jd Gatunek Udział (zakres) Średni udział Św 30-80% 50% III Bk pjd.-50% 28% III-V Jd pjd.-40% 22% III Bonitacja
Przykładowe drzewostany 10Bk, pjd. Jd, Jw, Św 8Bk, 2Św, pjd. Jd 7Bk, 2Jw, 1Jd, pjd. Św 4Bk, 4Św, 2Jd Gatunek Udział (zakres) Średni udział Bonitacja Bk 30-100% 59% II/III-IV/V Św 10-40% 21% I/II-IV Jd 0-50% 19% I-V Jw 0-20% 1% IV
Przykładowe drzewostany 7Bk, 3Św, pjd. Jd, Jw 5Bk, 3Św, 2Jd, pjd. Jw 5Jd, 3Bk, 1Św, 1Jw 5Jd, 5Św, pjd. Bk Gatunek Udział (zakres) Średni udział Jd 20-50% 39% I-III Bk pjd.-70% 29% III-V Św 20-50% 30% II-III Jw pjd.-10% 2% III-V Bonitacja
W wyniku analizy archiwalnych dokumentów stwierdzono, że w drzewostanach bliskich naturalnym, występujących przed wprowadzeniem monokultur świerkowych: na uboższych siedliskach (BMG i LMG) w niskich położeniach regla dolnego istotną rolę odgrywała jodła, która współtworzyła drzewostany ze świerkiem (BMG) lub panowała na siedlisku LMG (świerk i buk na tym siedlisku najczęściej były domieszkami z udziałem do 20%). jodła mogła być głównym gatunkiem również na bogatszych glebach LG, gdzie typ jodłowy drzewostanów występował w dolnych częściach stoków nad dolinami.
W położeniach wysokiego regla dolnego zmniejszało się znaczenie jodły, tzn. na siedliskach BMG dominowały drzewostany z dużym udziałem buka i świerka, przy udziale jodły ok. 20%. Na typowych LMG wysokiej strefy regla dolnego przeważał zwykle buk, natomiast świerk i jodła wykazywały przeciętnie udział ok. 20%. Większe znaczenie jodły w budowie drzewostanów strefy wysokiego regla dolnego stwierdzono na najbogatszych glebach tej strefy (o wyższej zasobności w substancje ilaste i silniejszym uwilgotnieniu, które uznano za gleby bogatego wariantu LMG), na tego typu siedliskach gatunek ten mógł współpanować razem z bukiem oraz świerkiem (stanowiących udział średni po ok. 30%)
Największe znaczenie buka w budowie drzewostanu stwierdzono na glebach ubogiego oraz typowego wariantu LG w niskim reglu dolnym, zwykle w położeniach środkowych i górnych części stoków. Ponadto w wysokim reglu dolnym na glebach typowego LMG, gdzie panował lub współtworzył drzewostany ze świerkiem i domieszkową jodłą. Przeprowadzona analiza potwierdza istnienie bardzo zróżnicowanego składu gatunkowego drzewostanów na różnych glebach i typach siedlisk, przy czym zauważa się stosunkowo rzadkie występowanie bezwzględnej dominacji któregoś z gatunków lasotwórczych. Przed wprowadzeniem monokultur świerkowych dominowały drzewostany mieszane (W niskim reglu dolnym: Jd-Św, Jd-Bk, Bk-Jd, Św-Bk-Jd, w wysokim reglu dolnym: Jd-Bk-Św, Jd-Św-Bk oraz Bk-Św- Jd)
Cennym gatunkiem domieszkowym, ujętym w archiwalnych dokumentach urządzania lasu, w składzie gatunkowym drzewostanów bliskich naturalnym był jawor. Występował głównie w drzewostanach lasów mieszanych wysokiego regla dolnego oraz lasach górskich niskiej strefy regla dolnego. Jawor na tych siedliskach występował przeważnie pojedynczo, w strefie wysokiego regla dolnego jego średni udział oszacowano na 1-2%. Na powierzchniach pojedynczych wydzieleń wysokiej strefy regla dolnego charakteryzował się udziałem 10-20% gdzie osiągał bonitacje z zakresu III-V. Szerokie zakresy bonitacji wzrostowych gatunków lasotwórczych osiągane na podobnych glebach i siedliskach (np.: Bk I-V na siedlisku LG w niskim reglu dolnym, II/III-V na siedlisku LMG wysokiej strefy regla dolnego) mogą wynikać z braku odpowiednich zabiegów hodowlanych czy selekcji, długiego okresu wzrostu pod osłoną (w przypadku drzewostanów kształtowanych w wyniku naturalnych procesów).