PSZCZELNCZE ROK XV ZESZYTY NAUKOWE LSTOPAD 1972 NEKTAROWANE WYDAJNOSC MODOWA MALNY WLASCWEJ (RUBUS DAEUS L.) JEZYN (RUBUS FRUTCOSUS L.) W SRODOWSKU LESNYM Kazimiera Szklanowska nstytut Przyrodniczych Podstaw Produkcji Roślinnej WSR Lublin WPROWADZENE Spośród miododajnych gatunków runa leśnego, poza borówką czernicą (Vaccinium myrtillus L.) i kruszyną (1~rmgula alnus L.), także malina (Rubus idaeus L.) i jeżyny (Rubus fruticosus) tworzą większe skupienia. Według inwentaryzacji opracowanej przez nstytut Badawczy Leśnictwa (M i l e w s k i 1954), malina zajmuje w Polsce obszar o ogólnej powierzchni 153 tys. ha, jeżyny zaś 226 tys. ha. Po zredukowaniu na pełne pokrycie powierzchni, obszar maliny wynosi około 55 tys. ha, a jeżyn około 92,6 tys. ha. Siedliskiem najbardziej sprzyjającym malinie właściwej są skraje lasów i borów mieszanych, zręby, halizny oraz miejsca pod silnie prześwietlonym drzewostanem. Największe maliniaki znajdują się w Karpatach i Sudetach, mniejsze spotyka się w północnej części woj. olsztyńskiego i białostockiego. Jeżyny naj obficiej występują w województwie krakowskim, rzeszowskim, kieleckim, wrocławskim i w południowej części poznańskiego. Oprócz gęstych zarośli w lasach i borach mieszanych jeżyny są również gatunkiem charakterystycznym dla lasów liściastych na wymienionych terenach. Skupienia maliny i jeżyn stanowią poważne zasoby pożytku nektarowego i pyłkowego, nie zawsze w pełni wykorzystanego przez pszczelarzy. Rośliny te dostarczają ponadto cennych owoców, tak bardzo pożądanych na rynku krajowym i zagranicznym. Wysokie plony owoców maliny i jeżyn uzależnione są od wielu czynników, między innymi od liczby pszczół zapylających ich kwiaty. Wędrówki z pasiekami w tereny lesiste przyniosłyby zatem korzyści gospodarce leśnej w postaci zwiększonych urodzajów cennych owoców zaś pszczelarstwu zbiory miodu malinowego, jednego z naj smaczniejszych miodów handlowych. 133
o dobrym wziątku nektarowym i wysokich zbiorach miodu z maliny w niektórych okolicach piszą ogólnie: Z a n d e r (1935), L u n d e r (1945), S a z y k i n (1952), B ł a g o w i e s z c z e ń s kij (1955), G ł u- c h o w (1955), a w Polsce D e m i a n o w i c z o w a (1953), L i p i ń s k i (1958) i O s t r o w s k a (1967). Autorzy ci nie podają jednak bliższych danych o jej nektarowaniu. Cytowana przez nich wydajność miodowa od 50-100 kg z ha maliny i 20-25 kg/ha dla jeżyn nie jest oparta na badaniach własnych, na co już zwrócił uwagę J o ś k o (1969). Częściej można spotkać wzmianki o miodach malinowych i ich zaprószeniu pyłkiem, z podaniem dokładnie gatunku lub ogólnie tylko rodzaju Rubus sp. (Z a n d er 1935, L u n d er 1945, M a u r i z i o 1959, D e m i a n o w i- C Z o w a 1959). Morltifolą,::zny opis ziarn pyłku maliny mrożonki (Rubus chamaemorus L.) podaje D e m e c z e n k o (1967). Jedyne badania nad maliną w środowisku leśnym dotyczą rejonu Dobriańska w obwodzie PermskłmZSRR. Tam w roku 1966 B i e ł o u s i L u d w i g o w a (1968), prowadząc obserwacje w leśnym gospodarstwie pszczelarskim w terenie porośniętym głównie maliną (średnio 84 pędy na 1 m-), notowali przyrost ula kontrolnego na wadze od 1 do 5 kg w ciągu jednego dnia, a 35 kg za okres 16 dni. Z ich przeliczeń wynika, że 1 ha lasu o takim podszyciu może dać 550 kg miodu malinowego w jednym sezonie wegetacyjnym. W Polsce nikt do tej pory nie zajmował się nektarowaniem maliny dziko rosnącej. Malinę ogrodową (Rubus idaeus odmiana Preussen) badała przez dwa lata Maksymiuk (D e m i a n o w i c z o w a i inni 1960). Uzyskała ona w 1958 r. wydajność miodową 103 kg/ha, a w 1959 r. tylko 39 kg/ha. Celem mojej pracy było zbadanie wydajności miodowej maliny właściwej i jeżyn, występujących w stanie naturalnym w lasach województwa lubelskiego. METODYKA Badania nad nektarowaniem maliny i jeżyn w środowisku leśnym rozpoczęłam w 1964 r. Przez okres 5 lat prowadziłam obserwacje na powierzchni doświadczalnej, założonej na skraju lasu sosnowo-dębowego Pino - Quercetum (B r a u n - B l a n q u e t 1951), należącego do nadleśnictwa Kraśnik, leśniczówki Wilkołaz w woj. lubelskim. Krzewy malin od strony wschodniej stykały się z zespołem turzycy zaostrzonej - łąka typu Caricetum gracilis (S c a m o n i 1967). W runie obok dominującej Rubus ulaeus L. - maliny właściwej, występowały w dużej ilości R. suberectus Anders. - jeżyna wzniesiona, R. sulcatus Vest. - jeżyna bruzdowana i R. plicatus W.et N. - jeżyna fałdowana. W przypadku badań nektarowania jeżyn wszystkie gatunki na danej powierzchni po- 134
traktowałam jako gatunek zbiorowy, obejmując wspólną nazwę Rubus jruticosus L. W podobny sposób określa się łącznie różne gatunki jeżyn w przetwórstwie i w lecznictwie, zarówno w Polsce jak i w innych krajach (G r o c h o w s k i 1960). Rozróżnienie cech gatunkowych jeżyn jest trudne i często niepewne ze względu na wiele form przejściowych. Na terenie tylko Polski występuje ich aż 70 gatunków (S z a f e r 1953). Przez wszystkie lata prowadziłam badania na stałym obszarze jednorodnym pod względem fitosocjologicznym. Powierzchnia doświadczalna obejmowała pas lasu o szerokości 3 m i długości 30 m. Dla oznaczenia frekwencji poszczególnych gatunków w runie i dla ustalenia liczby kwiatów na badanych roślinach wytypowałam 10 kwadratów, każdy wielkości 1 m-. Były one rozmieszczone losowo w różnych punktach badanej powierzchni. Na nich rok rocznie liczyłam pędy i kwiaty, na nich też pobierałam nektar. Przy badaniu nektarowania stosowałam metodę ustaloną przez Demianowiczową (D e m i a n o w i c z o w a i inni 1960). Nektar pobierałam w okresie pełni kwitnienia maliny i jeżyn, przez 7 dni każdego roku. W jednym dniu brałam 20 prób (10 z maliny i 10 z jeżyn) z 10 kwiatów każda. W sumie przez 5 lat przebadałam nektar z 3500 kwiatów maliny i z takiej samej liczby kwiatów jeżyn. Pogodę w okresie wegetacji badanych roślin scharakteryzowałam na podstawie obserwacji własnych na powierzchniach doświadczalnych i w oparciu o dane meteorologiczne zestawione w Dziennikach Agrometeorologicznych. Dla zarysowujących się współzależności obliczyłam współczynniki korelacji i współczynniki regresji. Analizę wariancji przeprowadziłam przy dwóch zasadach klasyfikacji lata i gatunki. WYNK DYSKUSJA Charakterystyka pogodv w latach badań ze szczególnym uwzględni~ niem okresu kwitnienia maliny i jeżyn. -- Przebieg temperatury, a zwłaszcza rozkład opadów, w okresach wegetacyjnych lat 1964--1968 cechowała znaczna zmienność (Tab. 1). Roczne sumy opadów wynosiły w 1964 r. - 434 mm, w 1965 r. - 556 mm, w 1966 r. - 777 mm, w 1967 r. - 612 mm, w 1968 r. - 462 mm. W porównaniu ze średnią z wielu lat sumą opadów dla Lublina, wynoszącą 551 mm - widać, że jedynie w 1965 r. była ona równa przeciętnej wieloletniej. Rok zaś 1964 można uznać za wybitnie suchy, 1968 r. za średnio suchy, a lata 1966 i 1967 za bardzo bogate w opady. Niedobór opadów w ciągu zimy i całej wiosny 1964 r. spowodował suszę, zwłaszcza, że suma opadów kwietniowych była o połowę niższa od średniej wieloletniej. Prawie zupełny ich brak w drugiej połowie maja, przy jednocześnie bardzo wysokich wartościach temperatur przedłużyły 135
Tabela l Niektóre dane meteorologiczne z okresu kwitnienia maliny i jeżyn w latach 1964--1968 Some meteorological data regarding the period of blooming of raspberry and blackberries in the years 1964-1968 Czynniki pogody Weather factors Rok Year Maj May nim Temperatura powietrza w-c-c--'---':--19-64---:~r-1-7,-6-:--l-9-,0----:--2-l-,3-:--l-9-,9 (średnie dekadowe) 1965 6,8 12,2 12,6 13,9 14,8 18,6 1966 15,0 15,3 12,8 15,4 18,3 15,4 Air temperature in "C (averages of decade) l!:~!~:~!~::!~:: x 13,6 l 16,5 --------- ----1--- -- -- --- --,-- Opadywmm 16,7 1,8 14,1 16,3 (sumy dekadowe) 4,5 37,3 43,5 23,4 Rainfall in mm (sums of decade) 1964 1965 1966 1967 1968 x 10,6 15,2 1,3 11,3 18,2 10,7 6,8 45,0 li!~:~~:~~:~ 67,6 0,3 27,3 56,4 43,4 6,4 Czerwiec une 45,6 11,4 70,0 21,5 21,1 113,2 l 1,7 24,9 x - średnie wieloletnie 40 - years averages niebezpieczną suszę, która opóźniła wegetację roślin. Początek i pełnia kwitnienia maliny i jeżyn przypadały w 1964 roku na bardzo upalny i raczej suchy okres i dekady czerwca. W roku 1965 we wszystkich miesiącach średnie temperatury powietrza kształtowały się poniżej przeciętnych wieloletnich. Wiosna była bardzo późna, wilgotna i wybitnie chłodna. W kwietniu prawie codziennie padał deszcz. Maj nadal był chłodny i deszczowy z częstymi przymrozkami. Czynniki te znacznie opóźniły rozwój roślin. Również w dekadzie czerwca suma opadów była dużo wyższa od normy, a temperatura powietrza nie osiągała średniej wieloletniej. W rezultacie w 1965 r. zaznaczyło się 10-14 dniowe zahamowanie rozwoju roślin. Znacznie opóźnione kwitnienie maliny i jeżyn w tym roku przypadało na dni ciepłe i pogodne dopiero dekady czerwca. Zupełnie inny przebieg wegetacji miały rośliny w 1966 r. Charakteryzował się on bardzo obfitymi i nierównomiernie rozłożonymi opadami oraz znacznymi wahaniami dobowymi temperatur. Duża wilgotność gleby i powietrza oraz wyższa od przeciętnej wieloletniej temperatura spowodowały jednak przyspieszenie wegetacji o około dwa tygodnie. Pełnia kwitnienia maliny i jeżyn przypadła na ciepłą słoneczną i bezdeszczową pogodę dekadzie czerwca. Wiosna 1967 r. była na ogół słoneczna, o opadach utrzymujących się 136
w normie. Wegetacja roślin przebiegała bez większych zakłóceń, mimo częstych przygruntowych przymrozków. Tworzenie pąków kwiatowych na pędach maliny i jeżyn przypadło na bardzo deszczowe dni dekady maja. Ochłodzenie i nadmierna wilgotność powietrza przedłużały wzrost i rozwój pąków kwiatowych. Również początek i pełnia kwitnienia badanych roślin przebiegała w 1967 r. przy niesprzyjającej pogodzie. Sumy dekadowe opadów przekraczały znacznie normę. Średnie dobowe temperatury powietrza nie osiągały przeciętnej wieloletniej, chociaż dla całego roku średnia była naj wyższa z wszystkich badanych lat. W 1968 r. wegetacja była znacznie opóźniona, ze względu na niedobór opadów w marcu i kwietniu oraz duże wahania temperatur powietrza. W początku maja wilgotność gleby uległa poprawie i wzrosła temperatura powietrza, co polepszyło warunki wegetacji roślin. Malina rozpoczęła kwitnienie pod koniec maja, a w kilka dni później jeżyny. Na szybkie rozkwitanie pąków wpływała, oprócz wysokiej temperatury, odpowiednia wilgotność gleby i powietrza. Suma opadów w ostatniej dekadzie maja przekroczyła średnią wieloletnią dla tego okresu. Pełnia kwitnienia maliny i jeżyn przypadała na zmienną, ale sprzyjającą pogodę i dekady czerwca. Wystąpiły wówczas dłuższe okresy bezdeszczowe, ale wilgotność powietrza utrzymywała się ponad 70%. Średnie dobowe temperatury powietrza kształtowały się powyżej 17 C. PRZEBEG KWTNENA MALNY JEŻYN Wpływ całego zespołu czynników meteorologicznych, kształtujących pogodę na wiosnę w danym roku, bardzo wyraźnie uwidocznił się w terminach rozpoczęcia wegetacji oraz w terminach zakwitania maliny i jeżyn (ryc. 1). Od wiosennej pogody uzależnione było też tempo tworzenia się i rozkwitania pąków oraz długość życia poszczególnych kwiatów. Na kwitnienie maliny i jeżyn we wszystkich latach badań wpływała decydująco temperatura oraz opady i nasłonecznienie. Wysoka temperatura i dłuższe okresy suszy skracały na ogół kwitnienie, a niskie temperatury i opady przedłużały je. W 1964 r. nastąpiło zaledwie kilkudniowe opóźnienie zakwitania maliny i jeżyn, natomiast w roku następnym dochodziło ono do 14 dni. Odwrotne zjawisko wystąpiło na wiosnę 1966 r., kiedy to pąki kwiatowe zaczęły rozkwitać prawie dwa tygodnie wcześniej od terminu przeciętnego dla warunków Lubelszczyzny. Średnio można jednak przyjąć, że kwitnienie maliny w lasach okolic Lublina rozpoczyna się około 3.V. i trwa przeważnie około 20 dni. Według O s t r o w s k i ej (1967) na białostocczyźnie malina zakwita 9.V. i kwitnie 21 dni. Jest to wywołane położeniem geograficznym - im dalej na północ tym zakwitanie roślin jest bardziej opóźnione. Niezależnie od pogody malina wytwarzała rokrocznie więcej kwia- 137
Rok Year 1964 laj Czerwieo ia;j June n - 1965 1966 1967-1968 - ---... - Bubu 1dana L...------.. lł1lbu 1'l'v.t100GQli L. Ryc. 1. Okresy kwitnienia maliny i jeżyny w latach 1964-1968 The periods of bloorning of raspberry and blackberries in the years 1964-1968 tów na jednostce powierzchni mz jezyny (tab. 3). W 1966 r., w którym wegetacja rozpoczęła się wcześniej, a okres kwitnienia trwał naj dłużej (25 dni), zarówno malina jak i jeżyny wytworzyły najwięcej kwiatów; średnia ich liczba na 1 m- powierzchni niezredukowanej wynosiła dla maliny 1048, a dla jeżyn 484. Przyczyną mniejszej liczby wytwarzanych kwiatów w latach o spóźnionej wegetacji i krótszych okresach kwitnienia (16-18 dni) było prawdopodobnie słabsze tworzenie się pąków kwiatowych. Bardzo interesujące jest zjawisko przemiennego kwitnienia maliny i jeżyn. Występowało ono zdecydowanie i regularnie co drugi rok, mimo bardzo różnych warunków pogody i terminów rozpoczynania się wegetacji. Od obfitości kwitnienia roślin zależy przeważnie zawsze wydajność miodowa i wysokość urodzaju owoców. Okresy odpoczynku w produkcji kwiatów i owoców są znane i obserwowane co drugi, lub co trzeci rok u drzew owocowych. W odniesieniu do maliny i jeżyn jedynie M i l e w- s k i (1954) wspomina, że krzewy te w stanie naturalnym nie owocują 138
równomiernie co roku. Autor ten o jeżynach pisze: "pozyskiwanie owoców, jest nieduże w stosunku do stopnia wystąpienia tej rośliny (ok. 70f0)"~ a dalej wyjaśnia, że przyczyną tego jest występowanie licznych gatunków, owocujących słabo i przemiennie, przeważnie co drugi lub trzeci rok.. nni autorzy nie zwracają na to zjawisko uwagi, lub wspominają tylko. ogólnie, że malina nie zawsze dobrze owocuje. O s t r o w s k a (1967), natomiast w swojej książce zaznacza, że są okolice, gdzie malina w niektórych latach zawodzi, wobec czego należy obserwować ją na początku kwitnienia, przed zdecydowaniem się na przewiezienie pszczół na pożytek. Podczas moich badań zaobserwowałam, że w latach parzystych wszystkie gatunki Rubus wytwarzały więcej kwiatów. Fakt ten pozwolił mi na porównanie moich wyników z otrzymanymi przez Maksymiuk dla maliny ogrodowej (D e m i a n o w i c z o w a i inni 1960 r.). Dane jej: kształtują się podobnie. Mianowicie w 1958 r. odmiana Preussen wytworzyła 588 kwiatów na 1 m-, a w 1959 r. tylko 399. Autorka przypuszcza. że spadek liczby kwiatów w 1959 r. został wywołany pojawieniem się szkodnika - kistnika maliniaka (Byturus tomentosus). Wydaje się jednak, że określona przez autorkę liczba kwiatów i obliczona wydajność miodowa (103 kg/ha w 1958 r. 39 kg/ha w 1959 r.) wskazują raczej na zjawisko przemiennego kwitnienia. NEKT AROW ANE WYDAJNOŚĆ MODOWA MALNY JEŻYN Liczby zestawione w tabeli 2 i 3, charakteryzujące wydajność nektarową i miodową, wykazują duże różnice między maliną właściwą (Rubus idaeus L.) i jeżynami (Rubus [ruiicosus L.). Kwiaty maliny wydzielały zawsze więcej nektaru niż kwiaty jeżyn, brak różnic natomiast wystąpił we wszystkich latach badań między maliną a jeżynami w procentowej zawartości cukrów w nektarze. Te dwie cechy, badane w danym roku u maliny i jeżyn, nie wykazują równoległości zmian, przeciwnie daje się nawet obserwować zjawisko odwrotne. Wartość cukrowa (ilość mg cukrów wydzielanych przez 10 kwiatków w ciągu 1 doby) kształtowała się podobnie jak ilość nektaru. Małe różnice zaznaczyły się między latami, a bardzo duże między gatunkami. nteresujące, że zarówno malina, jak i jeżyny nieco lepiej nektarowały w latach obfitszego kwitnienia (parzystych), co zgadza się również z wynikami Maksymiuk (D e m i a n o w i- c z o w a i inni 1960). Nektarowanie maliny i jeżyn zależało od czynników meteorologicznych, a przede wszystkim od temperatury oraz wilgotności powietrza. Potwierdziły się wyniki badań wielu innych autorów (m. in. B e u t l er 1953, D e m i a n o w i c z o w a 1960), że w miarę wzrostu wilgotności powietrza spada koncentracja cukrów w nektarze. Obliczone przeze mnie współczynniki korelacji wynoszą dla maliny r = -0,651, a dla jeżyn 139
Tabela 2 lość nektaru i procent cukrów w nektarze maliny i jeżyn w latach 1964-1968 Nectar secretion and percentagę of sugar in nectar of raspberry and blackberries in years 1964-1968 lość mg nektaru 1 Rok badań z 10 kwiatów na Przedział Procent cukrów Przedział Year l dobę ufności (5%) w nektarze ufności (5%) i of Quantity of nectar Confidence Percentagę of sugar Confidence ~ c::._ ~ inve- from 10flowers interval (5%) in nectar interval (5%) B u stiga- per day, in mg '".. risk of error risk of error min.-max. x min.-max. t.:)~ tion x 1 119641 59,8127,1-80,0 41,2-78,4 37,7 27,5--49,0 28,2--47,2...i 1965 53,9 35,3-78,5 35,3-72,5 26,7 19,3-32,8 17,2-36,3...,..., 1966 115,4 72,3-147,8 96,8-134,0 24,4 16,6--60,0 14,9-33,9. ~ 1967 110,6 39,8-153,7 92,1-129,3 29,8 13,1--43,9 20,3-39,3 et::;:! 1968 118,0 89,8-156,0 99,4-136,6 29,9! 22,7--40,0 20,4-39,4 1 -.-- ~ 1964! 61,1, 25,2-80,7 42,5-79,7 32,1 19,5--43,9 22,6-41,6 ;:; 1965 38,0 18,2-55,2 12,2-49,4 32,4 19,4--49,8 22,9-41,9..., ~ 1966 47,7 18,0-84,0 29,1-66,3 33,9 12,1-63,2 24,4-43,4 ::s " ~ '-1 ~ 1967 47,1 31,7-74,7 28,5-65,7 22,6 14,1-27,5 13,1-32,1 et: -/:,1 1968 38,0! 28,0-69,0 1 29,4-56,6 32,3 20,0--42,5 22,8--41,8 r = -421 i są istotne przy poziomie wiarogodności = 0,01. Malina okazała się nieco bardziej wrażliwa na zmiany wilgotności powietrza niż jeżyny (ryc. 2). Tabela 3 Wartość cukrowa i wydajność miodowa maliny i jeżyn w latach 1964.-1968 Quantity of sugar from 10 flowers per day and honey yields of raspberry and blackberries in the years 1964-1968 Rok badań Year of investigation Średnia liczba kwiatów na l m' Average number of flowers per l m' lość mg cukrów z 10 kwiatów na l dobę Quantity of sugar from 10 flowers per day, in mg Wydajność miodowa w kg/ha Honey yield kg/ha x min.-max~-- x min.-max.! 1964 512 19,9 7,2-29,4 43,3 13,8-56,4...i 1965 328 14,2 9,1-16,5 17,5 11,2-20,3...,..., 1966 1048 30,1 13,0-97,5 122,0 55,9--419,7 ::s ::s '" 1967 i 328 34,8 9,8-67,1 42,8 12,0-82,5 1 ~ ~ 1968 696 33,3 17,7-50,8 1 86,91 46,2-132,6 o.() -- ---- --...i 1964 192 20,2 8,4-35,5 14,5 6,0-25,5 1965 132 11,4 6,5-19,8 5,6 3,2-9,8 1966 ~~ 484 14,2 5,5-39,5 9,9-71,7 25'81 " ~ 1967 144 10,1 8,7-10,7 5,4 4,7-5,7 et:-/:, 1968 384 11,3 7,6-29,8 16,1 10,9-42,9 140
so 35 30 20 ~~ ~~~~~~ ~~~~~~~~ ~~~x 60 'TO 90 1001. Ryc. 2. Zależność procentowej zawartości cukrów w nektarze maliny (a) i jeżyn (b) od wilgotności względnej powietrza y - % cukrów w nektarze x - wilgotność względna powietrza w Ofo Relation between the percentagę of sugar in the nectars of raspberry (a) and blackberry (b) and the relative humidity of air J - Ofo of sugar in the nectar x - relative humidity of air in % Stwierdzono ponadto, że kwiaty jeżyn lepiej nektarowały przy wyższej temperaturze dziennej, a niższej wilgotności względnej powietrza (tab. 4). Malina natomiast podobnie na ogół jak jeżyny reagowała na zmiany wilgotności powietrza, ale nieco inaczej na temperaturę powietrza. Jak wynika z danych w tabeli 4, malina wykazywała wyraźną tendencję do lepszego nektarowania nawet przy niższej temperaturze. Świadczy to, o małej wrażliwości tej rośliny na zmiany temperatury, a zatem może ona dostarczać bardziej pewnego pożytku dla pszczół. Zaobserwowałam też zjawisko, na które uwagę zwraca D e m i a n o- wiczowa (1960), a mianowicie po chłodnej nocy, w kwiatach maliny i jeżyn było więcej nektaru, charakteryzującego się jednocześnie wyższą koncentracją cukrów. Nagły wzrost koncentracji cukrów w nektarze zanotowałam na przykład 4.V.1966 r., kiedy to temperatura w nocy spadła do _1, a temperatura maksymalna w dzień sięgała 19. Wówczas kon- 141
centracja cukrów w nektarze kwiatów maliny wzrosła do 60,3 /0, a u jeżyn do 63,2%. Przy obliczaniu wydajności miodowej bierze się pod uwagę liczbę kwiatów z określonej powierzchni oraz długość ich kwitnienia. Ponieważ w latach obfitszego kwitnienia, a więc w latach parzystych, badane rośliny również nieco lepiej nektarowały, różnice w wydajności miodowej między latami wystąpiły bardzo wyraźnie. Wydajność miodowa z 1 ha (powierzchni niezredukowanej) maliny wynosiła w latach parzystych 43,3-122,0 kg, a w latach nieparzystych 17,5-42,8 kg, zaś wydajność miodowa jeżyn odpowiednio 14,5-25,8 kg i 5,6-5,4 kg. Tabela 4 lość mg cukrów wydzielanych przez 10 kwiatów maliny i jeżyn w ciągu doby w zależności od średniej dziennej temperatury i wilgotności względnej powietrza (średnie z lat 1964-1968) Quantity of sugar secreted by 10fowers of raspberry and blackberries per day,in mg in dependence from the average day temperaturę and relative hurnidity of air (averages from the years 1964- -1968) Temperatura! powietrza w "C Air temperature in "C Wilgotność względna powietrza w % Średnie Współczynnik Relative humidity of air in % l ważone k~::~~%~e~:o~ Averagę l weighted correlation l -60 60,1-70, 70,1-80 80,1- (r) < 14 _ 47,9 18,5 19,5 l 30,1 14,1-18 - 26,4 27,8 23,1 26,4 18,1-22 27,4 19,2 13,5-20,0 1 22_, <. 25_,_6 1_3_,4 -. - l---.!!..:.5_ ------- 1 Średnie ważone 26,8 29,4 24,1 Average weig- r = -0,312 2 ) -0,126') hted -- -------j--------- ---- 1----1----- -------- <14 14,1-18 18,1-22 22,1< 30,9 27,2 14,0 7,6 19,8 10,9 19,4 8,8 10,5-21,0 9,6 8,3 -----1-----1----1-- 10,2 12,8 19,7 16,0 Średnie ważone 29,7 16,3 9,8 9,2 Average weig- r = -0,540 4 ) hted + Współczynnik korelacji istotny (Significant coefficient of correlation) 1) - przy a = 0,6; 2) - przy a = 0,1; 3) - przy a = 0,02;4) - przy a = 0,001 Wydajności miodowe obu badanych gatunków roślin uzyskane w latach 1964, 1966 i 1968 mieszczą się w granicach określanych przez cytowanych autorów w przeglądzie literatury. Można więc oczekiwać, że w latach przeciętnie sprzyjających wegetacji maliny i jeżyn, przy dobrej pogodzie w okresie ich kwitnienia, 1 ha maliny rosnącej w średnim zwarciu powinien wydać 40-120 kg miodu, a jeżyn 15-26 kg. 142
PODSUMOW ANE WYNKOW 1. Malina (Rubus idaeus L.) i jeżyny (Rubus fruticosus L.) w lasach województwa lubelskiego zakwitają najczęściej w pierwszych dniach czerwca, ale przy bardzo wczesnej wiośnie początek ich kwitnienia może wypaść już przed 25 maja, zaś przy wiośnie opóźnionej - nawet po 10 czerwca. 2. Długość okresu kwitnienia tych gatunków wynosi około 20 dni, przy czym susza i upały mogą ten okres znacznie skrócić, a niska temperatura i opady - przedłużyć. 3. U maliny i jeżyn występuje bardzo regularne zjawisko przemiennego kwitnienia, na które nie ma wpływu ani pogoda ani terminy rozpoczęcia wegetacji w danym roku. Liczba wytwarzanych kwiatów na jednostce powierzchni w roku obfitego kwitnienia (parzystym) może być do 3 razy większa niż w roku słabego kwitnienia (nieparzystym). 4. Kwiaty maliny wydzielają zawsze więcej nektaru niż kwiaty jeżyn, natomiast niewielkie różnice występują w procentowej zawartości cukrów w nektarach obu gatunków. W latach obfitszego kwitnienia (parzystych) występuje również nieco lepsze nektarowanie poszczególnych kwiatów maliny i jeżyn niż JN latach słabszego kwitnienia. 5. Dobremu nektarow~iny i jeżyn sprzyja mniej wilgotna, słoneczna pogoda (przy dostatecznej oczywiście wilgotności gleby), przy czym jeżyny lepiej nektarują zawsze w dniach ciepłych, natomiast malina nie jest wrażliwa na niższą temperaturę. Kwiaty obu roślin szczególnie dużo nektaru zawierają po chłodniejszych nocach. 6. W latach o warunkach sprzyjających normalnemu przebiegowi wegetacji oraz dobremu kwitnieniu i nektarowaniu, wydajność miodowa maliny w lasach województwa lubelskiego może wynosić 40-120 kg/ha, a jeżyn 15-26 kg/ha. Uzyskane wyniki upoważniają zaliczyć malinę właściwą do bardzo dobrych roślin pożytkowych, a jeżyny do miernych. LTERATURA B e u t l e r R. (1953) - Nectar. Bee Warld. Val. 34/6. B i e ł a u s V., L u d w i g a wał. (1968) - Osabiennosti miedosbora s maliny. Pczelawadstwa, 45(5): 39-40. B ł a g o w i e s z c z e n s kij W. W. (1955) - Dzikorastuszczije medonosnyje rastienija uljanowskoj obłasti. Uljanawsk. B r a u n - B l a n q u e t. (1951) - Pflanzensoziologie, Wien. D e m e c z e n k o N. J. (1967) - O pylce mroszki. Botaniczeskij Zurnał. D e m i a n o w i c z Z. (1953) - Rośliny miododajne. PWRiL. Warszawa. D e m i a n a w i c z Z., J a b ł o ń s k i B. (1959) - Współczynniki pyłkowe 3 mio- 143
dów jednogatunkowych z punktu widzenia analizy statystycznej. Pszczelo Zesz. Nauk., 3/1: 25-34. D e m i a n o w i c z Z. i i n n i (1960) - Wydajność miodowa ważniejszych roślin miododajnych w warunkach polskich. Pszczelo Zesz. Nauk., 4/2: 87-104. G ł u c h o w M. M. (1955) - Miodonosnyje rastienija. Selchozgiz. Moskwa. G r o c h o w s kiw. (1960) - Jadalne owoce leśne. PWRiL. Warszawa. J o ś k o F. (1969) - O wydajności miodowej niektórych roślin. Pszczelarstwo, 15(10): 12-13. J.. i p i ń s kim. (1958) - Pożytki pszczele, zapylanie i miododajność roślin. PWRiL. Warszawa. L u n d e r R. (1945) - Pollenanalytiska Undersokningar Av Svensk Honung. St. Vaxtskyddanstalt Med., 45, Stockholm. M a u r i z i o A. (1959-1960) - Bliite, Nektar, Pollen, Honig, Deutsche Binenwirtschaft, Mtinchen 2. M i l e w s kij. (1954) - Użytkowanie runa leśnego. PWRiL. Warszawa. O s t r o w s kaw. i Z u k o w s kir. (1967) - Pszczelarstwo na Białostocczyżnie. PWRiL. Warszawa. S a z y k i n J. W. (1952) - Malina ważnge miedonosn.i,rastienij~pczelowodstwo, 29(4): 43-45. S c a m o n i A. (1967) - Wstęp do fitosocjologii praktycznej. Warszawa. S z a f e r W., K u l c z y ń k i S t., P a w ł o w s k i B. (1953) - Rośliny Polskie. PWN. Warszawa. S z k l a n o w s k a K. (1971) - Leśne maliny i jeżyny. Pszczelarstwo 26(6): 5-6. Z a n d e r E. (1935) - Pollengestalung und Herkunftsbestimmung Bei Bltitenhonig. Berlin. HEKTAPHOCTb li ME~OPO~YKTliBHOCTb MAJliHb (RUBUS DAEUS L.) li EDKEBJ1Kli (RUBUS FRUTCOSUS L.) B JECAX K. mkjahobcka Pe3OKe B necax J06JHRCKOrO BoeBO;l\CTBa, B roaax 1964-1968, HCCJe;l\OBaHOaexrapo- PO;l\YKTHBHOCTbH Me;l\OlPO;l\yKTHBHOCTbMaJHRb (Rubus idaeus L. H e1kebhkh (Rubus fruticosus L.). YCTaHOBJeHO, 'lto QBeTeRHe MaJHHb H e1kebhkh Ha'lHHaeTCS B cpenaex c rrep- BbX AHetł HOHSH npo;l\oj1kaetcshe;l\ejh TPH, npx 'lem MaJHHa 3aQBeTaeT Ha He- CKOJbKO;l\Hetł paasnre e1kebmth. y HCCJe;l\OBaHHbXBH;l\OB Ha6JO;l\aeTCJ OT'leTJHBO SBJeHHe nepesreanoro QBe- TeRHS - B 'lethbx ronax uaereaae 2-3 aparno 06HJbHee 'lem B He'leTHbX rozrax. Xopouren HeKTOpHOCTH MaJHRb H e1kebmth cnocoócrayer COJHe'lHaH H He O'leHb BJa1KHaS norona. rrpa 'lem e1kebhka acerna 60Jee HeKTapoHOCHaS B TenJbe ARH, KaJHHa 38TO He'lYBCTBHTeJbHaH Ha RH3WHe TexnepaTYpb. Hatł60Jee aexrapa B QBeTaX 3THX pacterhtł HaKOnJHBaeTCJ scerna nocje npoxjaahbx aoxea, Caxapnaa CTOHMOCTb(KOJH'lecTBO caxapa BbAeJSeMOrO10 - QBeTaMH B CyTKH) COCTaBJSeTB cpeahem ljs MaJHHb OKOJO27 Kr., a ;l\js elkebhkh OKOJO 15 Mr. Me;l\OnpoAYKTHBHOCTbH3 1 ra «Hepe1O'QHPOBaRHOtł nobepxhocth) MaJHHb B ro- ;l\ax 06HJbHOrO QBeTeRHS MOlKeT ;l\octhratb OKOJO100 Kr., a B ronax cnaóoro QBe- TeRHJ KOJO 40 ar, 3aTO MeAolPOl\YKTHBHOCTbe1KeBHKH OTHOCHTeJbHO- OKOJO 25 Kr H OKOJO6 Kr. 144
NECTAR SECRETON AND HONEY YELDS OF RASPBERRY (RVBVS DAEVS L.) AND BLACKBERRES (RVBVS FRVTCOSVS L.) N THE FOREST - ENVRONMENT K. S z k l a n o w s k a Summary n the years 1964-1968, the nectar secretion and honey yield of the raspberry (Rubus idaeus L.) and the blackberries (Rubus fruticosus L.) were investigated in the forests within the province of Lublin. t was found that the blooming periods of raspberries and blackberries generally started in early June, and lasted approximately three weeks- raspberries being a few days ahead of blackberries. Both species were blooming alternately and their blossoms were 2-3 times more abundant every second year. Nectar secretion in raspberries and blackberries was more abundant during sunny and moderately humid weather. However, the secretion of the raspberry was not affected by lower temperatures. The highest nec tar secretion in both species always folowed chilly nights. The averagę quantities of sugar from flower s each day were about 27 mg, in the raspberry and about 15 mg in the blackberries. The honey yield of the raspberry, per hectare of forest, varied between 40 and 100 kg, whereas that of the blackberries varied between 6 and 25 kg. 10 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe