18 ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, R. SASS SERIA G, T., z., 1 PRODUKCJA I DOCHODY GOSPODARSTW ROLNYCH W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM PO AKCESJI POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ Roman Sass Kujawsko-Pomorski Oœrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie Katedra Ekonomiki i Doradztwa w Agrobiznesie Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy Kierownik Katedry: prof. dr hab. S³awomir Zawisza S³owa kluczowe: produkcja, dochody gospodarstw, koszty i intensywnoœæ produkcji, typ rolniczy gospodarstwa, inwestycje brutto i netto Key words: production, incomes of farms, costs and intensity of production, agrarian farm s type, gross and net investments S y n o p s i s. W artykule zaprezentowano wyniki badañ przeprowadzonych w gospodarstwach rolnych z województwa kujawsko-pomorskiego, które nieprzerwanie prowadzi³y rachunkowoœæ Polski FADN w latach -. Analizowano sytuacjê produkcyjnodochodow¹ oraz mo liwoœci rozwoju gospodarstw zakwalifikowanych do nastêpuj¹cych typów rolniczych: uprawy polowe, krowy mleczne, zwierzêta ywione systemem wypasowym, trzoda chlewna i gospodarstwa mieszane. Z przeprowadzonych badañ wynika, e najwiêksze dochody uzyska³y gospodarstwa trzodowe. We wszystkich analizowanych typach gospodarstw wskaÿnik przyrostu œrodków trwa³ych by³ dodatni i wynosi³ œrednio %, najwy szy by³ w gospodarstwach utrzymuj¹cych krowy mleczne (%), a najni szy w gospodarstwach utrzymuj¹cych zwierzêta w systemie wypasowym (,%). Wyniki przeprowadzonych badañ wykaza³y ponadto, e analizowane gospodarstwa mo na zaliczyæ do gospodarstw rozwojowych. WSTÊP W Polsce od pocz¹tku lat. XX w. rolnicy podejmuj¹ dzia³ania dostosowawcze, wywo³ane przywróceniem gospodarki rynkowej i integracj¹ europejsk¹ [Mañko, Sass, Sobczyñski a]. Coraz wyraÿniej wyodrêbnia siê grupa gospodarstw towarowych [Karwat- WoŸniak ]. Rolnicy z tych gospodarstw, wykorzystuj¹c g³ównie œrodki finansowe oferowane w ramach funduszy strukturalnych, staraj¹ siê inwestowaæ, powiêkszaj¹ obszar gospodarstw, unowoczeœniaj¹ technologiê i zwiêkszaj¹ skalê produkcji, aby podnosiæ jakoœæ i konkurencyjnoœæ produkcji, postêpuje te specjalizacja gospodarstw. Ta grupa rolników przez dzia³ania dostosowawcze d¹ y do osi¹gniêcia trwa³ej poprawy sytuacji ekonomicznej oraz uzyskania i utrzymania zdolnoœci do rozwoju, a tak e oczekuje, e gospodarstwo rolnicze bêdzie g³ównym Ÿród³em dochodów rodziny [Józwiak ].
PRODUKCJA I DOCHODY GOSPODARSTW ROLNYCH... 1 Gospodarstwo rolnicze przestaje byæ miejscem egzystencji rodziny rolniczej, a staje siê przedsiêwziêciem gospodarczym, które ma zapewniæ odpowiednie dochody, bêd¹ce nie tylko godziw¹ op³at¹ pracy rolnika i jego rodziny, lecz tak e generuj¹ce nadwy kê finansow¹, umo liwiaj¹c¹ finansowanie rozwoju gospodarstwa [Mañko, Sass, Sobczyñski b, Mañko, Sass, Sobczyñski c, Sass ]. Niestety gospodarstw takich jest bardzo ma³o; z badañ prowadzonych przez IERiG -PIB wynika, e dopiero gospodarstwa o wielkoœci ekonomicznej ponad 1 ESU wyró nia³a ponadparytetowa op³ata pracy w³asnej i rozszerzona reprodukcja maj¹tku trwa³ego, co zdaniem Wojciecha Józwiaka [] wskazuje na ich aktualn¹ i przysz³¹ zdolnoœæ konkurencyjn¹. W roku tylko tys. gospodarstw (,1%) o wielkoœci ekonomicznej 1 i wiêcej ESU wyró nia³o siê zdolnoœci¹ rozwojow¹. Na tym tle zdecydowanie lepiej wypadaj¹ gospodarstwa rolne w województwie kujawsko-pomorskim: na ogóln¹ liczbê 11 gospodarstw, które z³o y³y wnioski o p³atnoœci obszarowe w roku, gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej powy ej 1 ESU by³o, co stanowi³o 1,8%. Interesuj¹ce jest zatem zbadanie tego, jak po wst¹pieniu do Unii Europejskiej kszta³tuje siê sytuacja produkcyjno-dochodowa oraz mo liwoœci rozwojowe gospodarstw rolnych w województwie kujawsko-pomorskim, które bez w¹tpienia zliczyæ mo na do czo³ówki rolnictwa w Polsce. MATERIA I METODA Badaniami objêto gospodarstwa z województwa kujawsko-pomorskiego, które nieprzerwanie prowadzi³y rachunkowoœæ Polski FADN w latach -. Ogó³em badaniami objêto gospodarstw z podzia³em na nastêpuj¹ce typy rolnicze: uprawy polowe, krowy mleczne, zwierzêta ywione systemem wypasowym, trzoda chlewna, mieszane [Bocian, Malinowska 1 s. 1]. Badaniami nie objêto gospodarstw ogrodniczych i upraw trwa³ych. Ograniczenie to wynika³o z faktu, i gospodarstw takich by³o mniej ni 1, co stanowi podstawowy warunek minimalnej liczebnoœci obiektów w wyodrêbnionych klasach. Ponadto, w typie rolniczym zwierzêta ziarno erne pominiêto gospodarstwa z drobiem, których by³o bardzo ma³o, a z kolei du e znaczenie trzody chlewnej w analizowanym województwie uzasadnia wydzielenie gospodarstw z trzod¹ chlewn¹ (typ szczegó³owy 1) i analizowanie tych gospodarstw na tle innych typów rolniczych. Wyniki gospodarstw tylko z jednego województwa ograniczaj¹ wnioskowanie tylko do danej grupy gospodarstw, co wynika z zasad doboru gospodarstw do prowadzenia rachunkowoœci FADN, poniewa reprezentacja gospodarstw zachowana jest na poziomie regionalnym i ogólnopolskim, a nie wojewódzkim. Do oceny sytuacji ekonomicznej analizowanych gospodarstw wykorzystano dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego (SE) oraz dochód w przeliczeniu na osobê pe³nozatrudnion¹ rodziny (SE/SE1). Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego jest t¹ kategori¹, która stanowi op³atê za w³asne czynniki wytwórcze (praca, ziemia i kapita³) zaanga owane do dzia³alnoœci operacyjnej gospodarstwa rolnego oraz ryzyko podejmowane przez prowadz¹cego gospodarstwo rolne w roku obrachunkowym. Ponadto ocenê sytuacji ekonomicznej gospodarstw prowadzono, wykorzystuj¹c: produktywnoœæ ziemi wartoœæ produkcji ogó³em na ha u ytków rolnych (UR), ekonomiczn¹ wydajnoœæ pracy wartoœæ produkcji ogó³em na AWU, produktywnoœæ aktywów wartoœæ produkcji ogó³em na 1 z³ aktywów, koszty wytworzenia 1 z³ produkcji,
R. SASS koszty ogó³em na ha UR (intensywnoœæ produkcji), koszty bezpoœrednie na ha UR, wartoœæ inwestycji brutto i netto w z³, wskaÿnik odtworzenia œrodków trwa³ych inwestycje brutto/aktywa trwa³e, wskaÿnik przyrostu œrodków trwa³ych inwestycje netto/aktywa trwa³e. WYNIKI BADAÑ Przeciêtny obszar badanych gospodarstw wynosi³, ha i by³y to gospodarstwa zdecydowanie wiêksze ni œrednie gospodarstwo w województwie kujawsko-pomorskim, którego obszar wynosi³ oko³o 1 ha UR. W latach - systematycznie wzrasta³a powierzchnia gospodarstwa, wzrost ten wyniós³ ha UR. W zale noœci od kierunku produkcji obszar by³ zró nicowany, najwiêksz¹ powierzchni¹ charakteryzowa³y siê gospodarstwa o kierunku uprawy polowe, a najmniejsz¹ utrzymuj¹ce krowy mleczne. Ró nica na korzyœæ gospodarstw polowych wynosi³a 1 ha UR. Bardzo zbli one pod wzglêdem obszaru by³y gospodarstwa trzodowe, mieszane i utrzymuj¹ce zwierzêta ywione w systemie wypasowym (tab.1.). Badane gospodarstwa by³y jeszcze bardziej zró nicowane pod wzglêdem wielkoœci ekonomicznej (tab.1.), przy œredniej wielkoœci ekonomicznej ESU za lata -. Wielkoœæ ekonomiczna w du ym stopniu zale y od kierunku produkcji. Gospodarstwa trzodowe, które pod wzglêdem powierzchni UR by³y zbli one do gospodarstw o kierunku mieszanym i gospodarstw utrzymuj¹cych zwierzêta w systemie wypasowym, by³y zdecydowanie wiêksze pod wzglêdem wielkoœci ekonomicznej. Œrednia wielkoœæ ekonomiczna gospodarstw trzodowych wynosi³a, ESU i by³a o ponad % wiêksza od gospodarstw o tych dwóch kierunkach produkcji. Natomiast w porównaniu do gospodarstw polowych i utrzymuj¹cych krowy mleczne ró nica na korzyœæ gospodarstw trzodowych by³a jeszcze wiêksza i wynosi³a ponad 1%. Przeciêtny poziom zatrudnienia w analizowanych gospodarstwach wynosi³ osoby pe³nozatrudnionej (AWU) na 1 ha UR. Najwiêksze zatrudnienie wystêpowa³o w gospodarstwach nastawionych na produkcjê mleka i wynosi³o 8, AWU/1 ha UR, by³o to o % wiêcej ni œrednio w badanej populacji gospodarstw. W pozosta³ych grupach gospodarstw poziom zatrudnienia jest bardzo zbli ony (1- AWU/1 ha UR), jedynie w gospodarstwach mieszanych zatrudnienie by³o nieco ni sze. We wszystkich grupach gospodarstw zaobserwowano spadek zatrudnienia, przy czym najwiêkszy wyst¹pi³ w grupie gospodarstw nastawionych na produkcjê mleka, w której zatrudnienie w roku w stosunku do roku zmniejszy³o siê o jednego pe³nozatrudnionego (AWU). Poziom zainwestowania mierzony wartoœci¹ aktywów na 1 ha UR by³ zró nicowany w zale noœci od kierunku produkcji. Œrednia wartoœæ aktywów w ca³ej populacji gospodarstw wynosi³a 8 z³ i wykazywa³a tendencjê wzrostow¹. Wartoœæ aktywów na 1 ha UR w roku w stosunku do roku wzros³a o 11,%. Nie we wszystkich grupach gospodarstw wystêpowa³a jednak tendencja wzrostowa, w grupie gospodarstw nastawionych na produkcjê mleka i chów trzody chlewnej odnotowano nieznaczny spadek, przy czym w tych gospodarstwach poziom zainwestowania by³ najwy szy i przekracza³ ponad 1 tys. z³ na ha UR. Pod tym wzglêdem gospodarstwa te znacznie odbiega³y od pozosta³ych grup gospodarstw.
PRODUKCJA I DOCHODY GOSPODARSTW ROLNYCH... 1 Lata Tabela 1. Powierzchnia, wielkoœæ Ogó³e m gospodarstwa ekonomiczna, zatrudnienie i maj¹tek gospodarstw w latach - wed³ug kierunków produkcji uprawy polowe Wielkoœci w gospodarstwach o kierunku krowy mleczne Liczba gospodarstw w próbie zwierzêta ywio- ne w systemie wypasowym trzoda chlewna mieszan e - 1 8 1 1 Wielkoœæ ekonomiczna [ESU], 18, 1,,,,, 1 1, 8 1, 1,,, 1 1, 18,,,, 8, 18,,, 8 18,,, 8,, - 18, 18,,,, Powierzchnia u ytków rolnych [ha], 8, 1,,, 8,, 8,,,, 8,,,,,,,,,,,,,, 1,,,,, 8 -,,,,,, Liczba zatrudnionych AWU na 1 ha UR 1,, 8,, 1 8, 1, 8,,, 8 8,,, - 8, 1, Aktywa na 1 ha UR [z³] 11 1 18 18 1 1 81 18 8 1 8 8 8 8 1 18 8 1 8 8 8 1 1 8 8 8 1 88 1 818 8 8 8-8 8 1 1 11 1 88 Aktywa na 1 pe³nozatrudnionego [z³/awu] 88 1 1 8 1 1 1 1 8 8 8 1 8 8 1 8 8 1 8 8 18 88-81 8 8 8 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie bazy danych Polski FADN.
R. SASS Pod wzglêdem technicznego uzbrojenia pracy (wartoœæ aktywów na osobê pe³nozatrudnion¹ AWU) gospodarstwa trzodowe odbiega³y znacznie od pozosta³ych grup gospodarstw. Wartoœæ aktywów na osobê pe³nozatrudnion¹ wynosi³a ponad tys. z³, by³o to ponad % wiêcej ni œrednio w analizowanej grupie gospodarstw. W odró nieniu od poziomu zainwestowania, poziom technicznego uzbrojenia pracy wykazywa³ we wszystkich grupach gospodarstw tendencjê wzrostow¹. W ca³ej analizowanej populacji gospodarstw wartoœæ aktywów na osobê pe³nozatrudnion¹ wzros³a w roku w stosunku do roku o ponad tys. z³, tj. o,%. Spoœród analizowanych gospodarstw najwiêkszy wzrost poziomu technicznego uzbrojenia pracy wyst¹pi³ w gospodarstwach utrzymuj¹cych krowy mleczne. W roku w stosunku do roku w tych gospodarstwach wartoœæ aktywów na osobê pe³nozatrudnion¹ wzros³a o %. Zwi¹zane to jest z tym, e byd³o mleczne nale y do najbardziej pracoch³onnych kierunków produkcji, a z kolei w tej grupie gospodarstw mia³ miejsce najwiêkszy spadek zatrudnienia. Zatem w gospodarstwach ukierunkowanych na produkcjê mleka mia³a miejsce substytucja pracy ywej technicznymi œrodkami pracy. Wyró nia³y siê tak e pod tym wzglêdem gospodarstwa o kierunku mieszanym, które z pewnoœci¹ mo na zaliczyæ do grupy gospodarstw cechuj¹cych siê wiêksz¹ pracoch³onnoœci¹ produkcji. W tabeli. przedstawiono wybrane elementy organizacji produkcji, g³ównie produkcji roœlinnej i obsady zwierz¹t. Udzia³ zbó i roœlin pastewnych w strukturze u ytków rolnych zale y od kierunku produkcji. Udzia³ zbó zdecydowanie dominowa³ w gospodarstwach nastawionych na chów trzody chlewnej (ponad 8% w strukturze UR) oraz mieszanych (œrednio,%) i polowych (,1%). Z kolei w grupie gospodarstw utrzymuj¹cych prze uwacze, udzia³ zbó wynosi³ -8,%. Odwrotn¹ sytuacjê obserwowano w przypadku udzia³u roœlin pastewnych w strukturze u ytków rolnych. W gospodarstwach utrzymuj¹cych prze uwacze, roœliny pastewne stanowi³y,-,%. Najmniejszy udzia³ pastewnych wystêpowa³ w gospodarstwach trzodowych (, %) i polowych (, %). Obsada zwierz¹t wyra ona w sztukach przeliczeniowych (LU) na 1 ha UR by³a zró nicowana w zale noœci od kierunku produkcji i roku badañ. Zdecydowanie najwy sza obsada wystêpowa³a w gospodarstwach trzodowych, œrednio w badanym okresie wynosi³a, LU/1 ha UR, przy czym w tej grupie gospodarstw wystêpowa³a wyraÿna tendencja spadkowa obsady wywo³ana spadkiem pog³owia. W roku obsada zwierz¹t w grupie gospodarstw trzodowych wynosi³a 18 LU/1 ha UR, a w roku, który charakteryzowa³ siê najwy sz¹ obsad¹, LU na 1 ha UR, by³ to spadek o,8%. Tak du y spadek obsady wynika ze znacznego spadku cen trzody chlewnej, co skutkowa³o pogorszeniem op³acalnoœci, a w konsekwencji ograniczeniem produkcji. Z kolei w przypadku krów mlecznych wystêpowa³ wzrost obsady, który szczególnie zauwa alny by³ w roku, analogiczna sytuacja wystêpowa³a w gospodarstwach utrzymuj¹cych zwierzêta ywione systemem wypasowym. Produktywnoœæ ziemi (wartoœæ produkcji ogó³em na 1 ha UR) by³a wyraÿnie zró nicowana i zale a³a od kierunku produkcji. W analizowanym okresie najwy sza produktywnoœæ ziemi wystêpowa³a w gospodarstwach utrzymuj¹cych trzodê chlewn¹ 8 18 z³/ha UR. By³a to, w stosunku do gospodarstw polowych, wartoœæ produkcji z hektara u ytków rolnych wy sza o %. Równie w stosunku do gospodarstw utrzymuj¹cych krowy mleczne, gospodarstwa trzodowe mia³y o 1,% wy sz¹ produktywnoœæ ziemi (tab..). Analizuj¹c lata -, mo na zauwa yæ nastêpuj¹c¹ zale noœæ: wartoœæ produkcji na hektar u ytków rolnych by³a stosunkowo wysoka w roku. By³ to pierwszy rok cz³onkostwa Polski w UE, który charakteryzowa³ siê znacznym wzrostem cen, co skutkowa³o wy sz¹ wartoœci¹ produkcji. Drugim okresem wysokiej produkcji by³ rok, który charakteryzo-
PRODUKCJA I DOCHODY GOSPODARSTW ROLNYCH... Lata Tabela. Organizacja produkcji roœlinnej i obsada zwierz¹t badanych gospodarstw w latach - wed³ug kierunków produkcji Ogó³e m gospodarstwa uprawy polowe Wielkoœci w gospodarstwach o kierunku krowy mleczne Udzia³ zbó w powierzchni UR [%] zwierzêta ywio- ne w systemie wypasowym trzoda chlewna mieszane, 8,, 8, 8, 1,, 1,, 8, 8,, 1, 1, 8, 8,,, 8, 8, 8 81,, 1,,,, 8,, - 1,, 1 8, 8,, Udzia³ roœlin pastewnych w powierzchni UR [%] 1,,,,, 1, 8 1,, 1, 8,, 1, 1, 8,, 8,, 1, 1 1,, 1,, 1, 1,,, 1,, 1, 8-1, 1,,,, 1, Obsada zwierz¹t [LU/1 ha UR] 1, 1, 8 1, 8 111, 8,, 8 11, 18, 1, 11, 8, 1 111, 1, 8 11, 8 11, 8 1, 1, 11, 1, 1, 11, 1,, 1 11, 11, 18 88, - 1, 1, 1, 8 11,, ród³o: opracowanie w³asne na podstawie bazy danych Polski FADN. wa³ siê korzystnymi cenami produktów rolniczych. W roku produkcja ogó³em i produktywnoœæ ziemi by³y ni sze ni w roku, ale wy sza ni w latach - (tab..). Produkcja ogó³em na jednego pe³nozatrudnionego (AWU) jest miar¹ ekonomicznej wydajnoœci pracy. Je eli chodzi o relacje wydajnoœci pracy pomiêdzy gospodarstwami o ró nych kierunkach produkcji jak i o tendencje w latach -, to mo na zauwa yæ te same zale noœci jak w przypadku produktywnoœci ziemi. Najwy sz¹ wydajnoœæ pracy osi¹ga³y gospodarstwa trzodowe, œrednia wartoœæ produkcji w latach - wynosi³a 1 z³ na AWU. Natomiast najni sz¹ wydajnoœæ pracy osi¹ga³y gospodarstwa polowe by³o to o,8% mniej ni w gospodarstwach trzodowych. Na uwagê zas³uguje najwy sza po gospodarstwach trzodowych wydajnoœæ pracy w grupie gospodarstwa mieszanych ( 1 z³/awu), pomimo najni szej produktywnoœci ziemi w tej grupie gospodarstw. Stosunkowo wysoka wydajnoœæ pracy wynika z tego, e zatrudnienie w gospodarstwach mieszanych by³o najni sze spoœród wszystkich analizowanych typów gospodarstw (tab..). Gospodarstwa trzodowe charakteryzowa³y siê najwy sz¹ produktywnoœci¹ aktywów. W latach - œrednia wartoœæ produkcji na 1 z³ aktywów wynosi³a, z³ i by³a
R. SASS Lata Tabela. Produkcja i produktywnoœæ czynników produkcji badanych gospodarstw w latach - wed³ug kierunków produkcji Ogó³e m gospodarstwa uprawy polowe Wielkoœci w gospodarstwach o kierunku krowy mleczne Produkcja ogó³em [z³/gospodarstwo] zwierzêta ywio- ne w systemie wypasowym trzoda chlewna mieszane 188 1 1 1 11 1 8 18 1 1 1 18 1 1 1 1 8 1 11 1 8 18 1 1 1 1 11 8 1 1 1 1 8 18 18 8 8 1-18 18 8 18 11 1 8 Produkcja ogó³em na 1 ha UR [z³/ha] 8 8 8 8 1 88 88 8 8 8 8 18 8 1 1 8 8 8 8-81 818 18 Produkcja ogó³em na 1 pe³nozatrudnionego [z³/awu] 1 1 88 8 1 8 8 8 8 8 8 8 1 118 8 1 88 81 8 1 1 88 1 111 8 8 11 1 18 1 1 1 1 8 8 8 1 1-1 8 81 11 1 1 Produkcja ogó³em na 1 z³/aktywów, 8 1,,, 1,,,,, 1,,, 8,,, 1 8,,,, 8,,,,,, 8,, 1, -,,, 1,,, 8 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie bazy danych Polski FADN. wy sza o 1, % od ogó³u gospodarstw. Zbli ona produktywnoœæ aktywów wystêpowa³a w gospodarstwach utrzymuj¹cych krowy mleczne, mieszanych i utrzymuj¹cych zwierzêta w systemie wypasowym, zaœ najni sza by³a w grupie gospodarstw polowych. Wielkoœæ i zró nicowanie kosztów ogó³em na 1 ha UR, koresponduje z wielkoœci¹ i zró nicowaniem produktywnoœci ziemi. Intensywnoœæ produkcji, mierzona wysokoœci¹ kosztów ogó³em w przeliczeniu na 1 ha u ytków rolnych, podobnie jak produktywnoœæ
PRODUKCJA I DOCHODY GOSPODARSTW ROLNYCH... ziemi, by³a najwy sza w gospodarstwach trzodowych 1 z³/ha UR, a nastêpnie w gospodarstwach utrzymuj¹cych krowy mleczne i zwierzêta ywione systemem wypasowym (tab..). Najni sza intensywnoœæ produkcji wystêpowa³a w gospodarstwach polowych. Jeszcze wiêksze zró nicowanie ni w kosztach ogó³em zanotowano pomiêdzy badanymi gospodarstwami w odniesieniu do kosztów bezpoœrednich, które na 1 ha UR by³y o 188,% wy sze w gospodarstwach trzodowych ni w gospodarstwach polowych i o 8-1% wy sze w stosunku do pozosta³ych kierunków produkcji. By³o to spowodowane du ym udzia³em pasz z zakupu w tej grupie gospodarstw. Koszty nawo enia i ochrony Lata Tabela. Koszty produkcji ogó³em i koszty bezpoœrednie badanych gospodarstw w latach - wed³ug kierunków produkcji Ogó³e m gospodarstwa uprawy polowe Wielkoœci w gospodarstwach o kierunku krowy mleczne zwierzêta ywio- ne w systemie wypasowym Koszt wytworzenia 1 z³ produkcji [z³] trzoda chlewna mieszane 1,,,, 8 1, 8 1,, 8,, 1,, 8,,,, 1,,,, 1,, 8,, 8, 8, 8, 1 8, 8, 1 8, 8 -, 1 8,,,, Koszty ogó³em na 1 ha UR [z³/ha] 18 18 818 8 1 1 8 1 8 1 1 8 1 8 8 111 8 8 1 8 11-1 1 8 Koszty bezpoœrednie w z³ na 1 ha UR 1 11 8 1818 1 1 1 188 81 8 1 1 188 1 1 188 88 88 18 1 8-18 8 1 Koszty nawo enia i œrodków ochrony roœlin w z³ na 1 ha UR 1 8 8 88 1 8 1 18 1 8 88 1-11 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie bazy danych Polski FADN.
R. SASS roœlin w gospodarstwach trzodowych by³y ni sze ni w gospodarstwach polowych i utrzymywa³y siê na poziomie zbli onym do gospodarstw o kierunku mieszanym. Pomimo e intensywnoœæ produkcji w gospodarstwach trzodowych by³a najwy sza, to koszty wytworzenia 1 z³ produkcji, chocia wy sze w tej grupie gospodarstw, nie odbiega³y znacznie od pozosta³ych grup gospodarstw (tab..). Przewy sza³y tylko o % koszty produkcji w grupie gospodarstw mieszanych, o % w gospodarstwach polowych i o oko³o 1% w gospodarstwach utrzymuj¹cych krowy i zwierzêta ywione w systemie wypasowym. Dochód z gospodarstwa zale y od kierunku produkcji, chocia zró nicowanie dochodu by³o ni sze ni zró nicowanie produkcji. Wynika³o to z tego, e wy sza produkcja osi¹gana by³a przy znacznie wy szych kosztach. W latach - najwy szy dochód na gospodarstwo osi¹gnê³y gospodarstwa trzodowe ( z³), ale by³ on tylko o % wy szy dochód ni w gospodarstwach polowych i o,% wy szy w stosunku do gospodarstw utrzymuj¹cych zwierzêta w systemie wypasowym. Spoœród analizowanych grup gospodarstw najni sze dochody osi¹ga³y gospodarstwa o kierunku mieszanym: o 1,% ni sze w porównaniu do gospodarstw trzodowych, ale tylko o,8% ni sze w stosunku do gospodarstw utrzymuj¹cych krowy mleczne. Za lata - najwy sze dochody, analogicznie jak i produkcjê, osi¹gniêto w roku. W roku dochód by³ o 1% ni szy ni w roku, ale jednoczeœnie by³ on wy szy ni w latach -. Z kolei dochód w przeliczeniu na 1 ha u ytków rolnych (dochodowoœæ ziemi) by³ najwy szy w gospodarstwach utrzymuj¹cych krowy mleczne. w latach - w tej grupie gospodarstw wartoœæ dochodu na 1 ha UR wynosi³a 11 z³ i by³a wy sza o % od dochodu dla ca³ej populacji analizowanych gospodarstw. Dochody polskich gospodarstw rolnych w coraz wiêkszym stopniu zale ¹ od udzia³u dop³at bezpoœrednich. Œredni udzia³ dop³at bezpoœrednich w ca³ej badanej populacji gospodarstw wynosi³,1%, wykazuj¹c przy tym wyraÿn¹ tendencjê wzrostow¹. W roku udzia³ dop³at w wiêkszoœci analizowanych typów gospodarstw przekracza³ %. Najwy szy by³ w gospodarstwach mieszanych (8%), a najni szy w gospodarstwach trzodowych (8,1%). Dochód z gospodarstwa rolniczego powinien zapewniæ nie tylko op³atê pracy rolnika i jego rodziny, ale tak e wynagrodzenie za zaanga owany kapita³ w³asny oraz ryzyko zwi¹zane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Dlatego te ekonomiœci rolni w uzasadnionych sytuacjach pos³uguj¹ siê kategori¹ kosztów ekonomicznych, w których oprócz rzeczywistych kosztów ponoszonych przez gospodarstwo rolne, uwzglêdniaj¹ koszty alternatywne obejmuj¹ce oszacowane koszty pracy w³asnej i oprocentowanie kapita³u w³asnego, w tym umown¹ wartoœæ czynszu za w³asne grunty [Mañko, Sass, Sobczyñski b, Sass ]. W tabeli. przedstawiono dochód na pe³nozatrudnionego cz³onka rodziny (FWU) oraz relacje dochodu do œredniej p³acy netto w gospodarce narodowej. Najwy szy dochód na cz³onka rodziny by³ w gospodarstwach polowych, œrednio za lata - wynosi³ 81 z³. W gospodarstwach utrzymuj¹cych krowy mleczne, zwierzêta ywione systemem wypasowym i gospodarstwach o kierunku produkcji mieszanym, dochód na cz³onka rodziny wynosi³ oko³o tys. z³. Z kolei w gospodarstwach trzodowych, które charakteryzowa³y siê najwy sz¹ produkcj¹ i najwy szym dochodem z gospodarstwa, dochód na cz³onka rodziny w latach - by³ ni szy od notowanego w gospodarstwach polowych o,8%. Z relacji dochodu do œredniej p³acy w gospodarce narodowej wynika jednoznacznie, e w badanych gospodarstwach dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w pe³ni pokrywa³ op³atê pracy rolnika i jego rodziny. W latach - dochód z gospodarstwa przewy sza³ p³ace w gospodarce narodowej œrednio o,1%, przy zró nicowaniu od,% w grupie gospodarstw utrzy-
PRODUKCJA I DOCHODY GOSPODARSTW ROLNYCH... Lata Tabela. Dochody gospodarstw, udzia³ dop³at w dochodzie, op³ata pracy badanych gospodarstw w latach - wed³ug kierunków produkcji Ogó³e m gospodarstwa uprawy polowe Wielkoœci w gospodarstwach o kierunku krowy mleczne Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego [z³] zwierzêta ywione w systemie wypasowym trzoda chlewna mieszane 8 8 8 8 1 8 8 8 11 1 8 8 1 8 81 1 8 8-18 8 1 Dochód z rodzinnego gospodarstwa w z³ na 1 ha UR 1881 1 1 1 1 1 1 11 8 18 18 1 18 181 18 11 8 1 8 1 1 18 1 1-18 1 11 8 88 1 Udzia³ dop³at bezpoœrednich w dochodzie z gospodarstwa rolnego [%] 1, 8 1, 1, 1, 1, 1, 8, 1,, 1, 8, 1,, 8, 1 8,,, 1,,,,,,, 8, 8, 1 8, -, 1,,,, Dochód z gospodarstwa rolnego na osobê pe³nozatrudnion¹ rodziny [z³/fwu] 1 8 1 1 8 8 1 1 8 8 8 1 1-8 81 8 Relacja dochodu z gospodarstwa do œredniej p³acy netto w gospodarce [%] 18, 1, 11, 1, 1 1, 1, 188, 11, 1, 1, 1, 1, 1 1, 1 1, 1 1,, 8,, 8, 18,, 18, 8 1, 1, 18 1, 1-1, 1 1 1, 1, 1, 1 1, Relacja dochodu skorygowanego do œredniej p³acy netto [%] 1, 1 1, 1, 1,, 1, 111,, 1 1 18, 1 8, 1, 1, 8 1, 1, 1, 1 11, 1 1,, 8 18, 1 1 18, 1,,, 1, 8, 8,, - 18, 1 1, 1, 1 1 1 1, ród³o: opracowanie w³asne na podstawie bazy danych Polski FADN.
8 R. SASS muj¹cych zwierzêta w systemie wypasowym do 11% w gospodarstwach o kierunku polowym (tab..). W badanych gospodarstwach pozostawa³a jeszcze nadwy ka œrodków na op³acenie zaanga owanego kapita³u w³asnego i w³asnych gruntów. Sytuacja dochodowa gospodarstw po wst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej by³a na tyle korzystna, e uzyskane dochody umo liwia³y rolnikom realizacjê inwestycji na poziomie przewy szaj¹cym wartoœæ œrodków trwa³ych zu ytych w procesie produkcji. W latach - œrednia wartoœæ inwestycji brutto wynosi³a 1 z³ na gospodarstwo, przy zró nicowaniu od tys. z³ w gospodarstwach utrzymuj¹cych zwierzêta w systemie wypasowym do tys. z³ w grupie gospodarstw o kierunku polowym (tab..). Natomiast wartoœæ Lata Tabela. Inwestycje i odtworzenie œrodków trwa³ych badanych gospodarstw w latach - wed³ug kierunków produkcji Ogó³e m gospodarstwa uprawy polowe Wielkoœci w gospodarstwach o kierunku krowy mleczne Inwestycje brutto [z³] zwierzêta ywio- ne w systemie wypasowym trzoda chlewna mieszane 8 8 18 1 1 18 81 1 8 1 8 88 1 8 8 8 1 1 88 8 8 81-1 1 8 WskaŸnik odtworzenia œrodków trwa³ych [%], 11, 8,,,,, 1, 8,, 11,, 1,, 8 1 11, 1, 1 11, 1, 11, 1 1,,, - 8,, 1 1,, 1 8,, Inwestycje netto [z³] 1 81 11 1 1 8 88 1 1 8 1 8 1 1 8 18 8 8 1 8 8 88 8 8 1 1 1-1 8 1-18 1 18 8 1 1 1 1 1 8 WskaŸnik przyrostu œrodków trwa³ych [%],, 1, 1,,, 1, 1 1,,,, 8,,,, 8,,,, 1, 1, 1 1, -, 1,, 1 -,,,,, ród³o: opracowanie w³asne na podstawie bazy danych Polski FADN.
PRODUKCJA I DOCHODY GOSPODARSTW ROLNYCH... inwestycji netto wynosi³a œrednio 18 1 z³ na gospodarstwo, przy czym najwiêksze inwestycje netto realizowa³y gospodarstwa utrzymuj¹ce krowy mleczne, œrednio w analizowanym okresie z³. Szczególnie du e inwestycje realizowane by³y w tych gospodarstwach w latach -, ponad tys. z³ rocznie (tab..). Jedynie w gospodarstwach utrzymuj¹cych zwierzêta w systemie wypasowym w roku wartoœæ inwestycji netto by³a ujemna (-1 z³). W analizowanej populacji gospodarstw zanotowano zwiêkszenie wartoœci œrodków trwa³ych, czyli by³y to inwestycje rozwojowe. WskaŸnik przyrostu œrodków trwa³ych wynosi³ œrednio %. Najwy szy przyrost maj¹tku zaobserwowano w gospodarstwach utrzymuj¹cych krowy (%), a najni szy w grupie gospodarstw utrzymuj¹cych zwierzêta w systemie wypasowym (,%). PODSUMOWANIE Badane gospodarstwa mo na zaliczyæ do grupy gospodarstw o wiêkszym potencjale produkcyjnym, bowiem by³y one obszarowo wiêksze od przeciêtnego gospodarstwa w województwie kujawsko-pomorskim, a ich wielkoœæ ekonomiczna prawie czterokrotnie przewy sza œredni¹ wielkoœæ gospodarstwa w województwie. Dziêki wysokiej intensywnoœci produkcji gospodarstwa te uzyska³y wysok¹ produkcjê i dochody. W latach - najwy szy dochód gospodarstwa osi¹gnê³y w roku, a nastêpnie w roku. W roku dochody by³y ni sze w porównaniu z rokiem, ale wy sze ni w latach -. Spoœród analizowanych typów rolniczych najwy sze dochody osi¹gnê³y gospodarstwa trzodowe. W pozosta³ych grupach gospodarstw dochody by³y nieco ni sze, wyrównane na podobnym poziomie. Na sytuacjê dochodow¹ gospodarstw po wst¹pieniu do UE coraz wiêkszy wp³yw maj¹ dop³aty bezpoœrednie. W roku udzia³ dop³at w dochodzie wynosi³ œrednio,% i waha³ siê od 8% w gospodarstwach trzodowych do % w gospodarstwach utrzymuj¹cych zwierzêta w systemie wypasowym. Wysoki dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego zapewnia³ ponadparytetow¹ op³atê pracy rolnika i cz³onków rodziny. W analizowanych gospodarstwach dochód przewy sza³ o,1% œredni¹ p³acê netto w gospodarce narodowej. W tej sytuacji gospodarstwa te mog³y przeznaczyæ wolne œrodki finansowe na realizacjê inwestycji odtworzeniowych oraz rozwojowych. W latach - przyrost wartoœci œrodków trwa³ych wynosi³ œrednio % i waha³ siê od,% w grupie gospodarstw utrzymuj¹cych zwierzêta w systemie wypasowym do % w gospodarstwach z krowami. Z przeprowadzonych badañ wynika jednoznacznie, e analizowane gospodarstwa mo na zaliczyæ do rozwojowych. Niestety nawet w województwie kujawsko-pomorskim, które charakteryzuje siê dobrze rozwiniêtym rolnictwem, gospodarstwa rozwojowe stanowi¹ oko³o 1% ogó³u gospodarstw. Jest to zdecydowanie wiêcej ni w ca³ej Polsce, ale gospodarstw, które maj¹ ograniczone mo liwoœci rozwoju lub nie maj¹ szans na rozwój, jest zdecydowanie wiêcej, bo ponad 8%. Stanowi to zatem olbrzymi problem nie tylko ekonomiczny, lecz tak e spo³eczny.
R. SASS LITERATURA Bocian M., Malinowska B. 1: Wyniki standardowe uzyskane przez indywidualne gospodarstwa rolne uczestnicz¹ce w Polskim FADN w roku, czêœæ I. Wyniki standardowe, IERiG -PIB Warszawa, s.1. Józwiak W. : Konkurencyjnoœæ polskich gospodarstw, Nowe ycie Gospodarcze, nr -, s.-. JóŸwiak W. : Dochody ró nych grup polskich gospodarstw na tle dochodów gospodarstw starej Unii, [w]: Sytuacja ekonomiczna i aktywnoœæ gospodarstw ró nych grup polskich gospodarstw rodzinnych. Wstêpne wyniki badañ, IERiG -PIB. Zeszyt nr, Warszawa, s. 1-. Karwat-WoŸniak B. : Mo liwoœci rozwojowe ch³opskiego rolnictwa na przyk³adzie gospodarstw wysokotowarowych. Ekonomiczne i spo³eczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki ywnoœciowej po wst¹pieniu do Unii Europejskiej, IERiG -PIB. Zeszyt nr 1, Warszawa, s.1-1. Mañko S., Sass R., Sobczyñski T. a: Sytuacja ekonomiczna gospodarstw korzystaj¹cych z kredytów preferencyjnych MR, [w:] Gospodarstwa niekonwencjonalne na tle bazy produkcyjnej rolnictwa w Polsce, Urz¹d Statystyczny w Kielcach. Kielce, s. -. Mañko S., Sass R., Sobczyñski T. b: Dochody z tytu³u zarz¹dzania i ryzyka wybranych typów rolniczych gospodarstw w zale noœci od skali produkcji, Zeszyty Naukowe BTN, Prace Komisji Nauk Rolniczych i Biologicznych, XLIV, Seria B Nr 8. Bydgoszcz, s. -. Mañko S., Sass R., Sobczyñski T. c: Organizacja i wyniki gospodarstw bydlêcych i trzodowych, Prace Naukowe nr 1 AE Wroc³aw, t., -. Sass R. : Sytuacja ekonomiczna gospodarstw specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka, Roczniki Naukowe SERiA, t. VI, z. 1, s.18-1. Sass R. : Wielkoœæ stada a dochód z zarz¹dzania w gospodarstwach wyspecjalizowanych w chowie byd³a mlecznego, Roczniki Nauk Rolniczyc., Seria G, t., z., s.1-8. Roman Sass PRODUCTION AND INCOMES OF FARMS IN THE KUJAVIAN-POMERANIAN PROVINCE AFTER POLAD S ACCESSION TO THE EUROPEAN UNION Summary The paper aims to analyze how, after the accession to the European Union, the production and income situation of farms as well as the development opportunities of farms in the Kujavian-Pomeranian province developed after the accession to the European Union. In the article, there are presented results of studies of farms that ceaselessly run accountancy in frames of Polish FADN in the years -. There are analyzed production and income activity and the development opportunities of farms classified to the following agrarian types: agriculture, milk cows., animals fed with pasturing system, pigs and mixed farms. From the conducted studies it results, that swine farms gained the highest incomes. Moreover, in all the analyzed types of farms the rate of fixed assets increment was positive and amounted on average,%. The highest one was at farms breeding milk cows (%), and the lowest at farms breeding animals in pasturing system (,%). The results of the conducted studies showed, that the analyzed farms may be rated among the developing farms. Adres do korespondencji: dr in. Roman Sass Kujawsko-Pomorski Oœrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie 8-1 Minikowo tel. 8 11 e-mail: roman.sass@kpodr.pl