Edward Majewski*, Adam W¹s*, Waldemar Guba** Graham Dalton***

Transkrypt

1 98 ROCZNIKI E. NAUK MAJEWSKI, ROLNICZYCH, A. W S, W. SERIA GUBA, G, T. G. 93, DALTON z. 2, 2007 OSZACOWANIE RYZYKA DOCHODÓW ROLNICZYCH W GOSPODARSTWACH MLECZNYCH W POLSCE NA TLE GOSPODARSTW INNYCH KIERUNKÓW PRODUKCJI W WARUNKACH RÓ NYCH SCENARIUSZY POLITYKI ROLNEJ Edward Majewski*, Adam W¹s*, Waldemar Guba** Graham Dalton*** * Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW w Warszawie Kierownik Katedry: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara ** Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi *** Dalton Associates (Szkocja) S³owa kluczowe: dzia³alnoœci rolniczej, wahania dochodów, reforma WPR, model symulacyjny gospodarstwa Key words: farm risk, income volatility, CAP reform, farm simulation model S y n o p s i s: W opracowaniu oszacowano niskich dochodów w wybranych typach gospodarstw rolniczych dla ró nych scenariuszy polityki rolnej w perspektywie lat Analizê przeprowadzono za pomoc¹ symulacji metod¹ Monte Carlo z wykorzystaniem modelu symulacyjnego gospodarstwa. Wyniki symulacji wykaza³y, e w Polsce niskich dochodów rolniczych w latach nie bêdzie wy sze ni w 2004 roku, pomimo przewidywanej liberalizacji handlu na rynkach rolnych i polityki rolnej UE. Gospodarstwa mleczne, szczególnie z wiêksz¹ skal¹ produkcji, cechuje wy sza stabilnoœæ dochodów w porównaniu do gospodarstw z innych typów produkcyjnych. WPROWADZENIE Istnieje wiele Ÿróde³ ryzyka, na które nara one s¹ gospodarstwa rolnicze, jak np.: personalne, niskich plonów, cenowe, instytucjonalne i finansowe [Hardaker, Huirne, Anderson 1997, EC Working Document 2001]. O ile produkcyjne w rolnictwie wynika g³ównie z biologicznego charakteru produkcji, której powodzenie zale y m.in. od czynników pogodowych, stanu upraw oraz zdrowego wzrostu zwierz¹t, to cenowe pochodzi z rynku i wi¹ e siê przede wszystkim ze zmiennoœci¹ cen produktów rolniczych i œrodków do produkcji. Ponadto, zale noœæ rolników europejskich od transferów w ramach Wspólnej Polityki Rolnej oznacza dodatkowe dla przysz³ych dochodów rolniczych zwi¹zane z mo liwymi reformami WPR. Ewentualne reformy, wynikaj¹ce m.in. z negocjacji w ramach Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO) mog¹ skutkowaæ obni eniem wsparcia cen i zwiêkszon¹ ekspozycj¹ na zmiennoœæ cen œwiatowych. Opracowanie dotyczy oceny ryzyka dochodów w gospodarstwach mlecznych w perspektywie roku 2013 i przy za³o eniu ró nych scenariuszy polityki rolnej, od których bêd¹ zale eæ zarówno poziom, jak i zmiennoœæ cen oraz kosztów, a w rezultacie dochody rolników.

2 OSZACOWANIE RYZYKA DOCHODÓW ROLNICZYCH W GOSPODARSTWACH MLECZNYCH METODYKA Poziom zmiennoœci dochodów rolniczych zosta³ oszacowany przy u yciu symulacji metod¹ Monte Carlo. W tym celu skonstruowano model symulacyjny gospodarstwa rolniczego z wykorzystaniem Model ma charakter statyczny nie uwzglêdnia on mo liwych zmian struktury produkcji, ani te innych dostosowañ, np. inwestycji. Symulacjê przeprowadzono dla wybranych typów gospodarstw zgodnie z metodologi¹ stosowan¹ w systemie rachunkowoœci rolnej FADN [2005] wg klasyfikacji 14. Gospodarstwa podzielono na grupy wed³ug wielkoœci ekonomicznej z zastosowaniem nastêpuj¹cych przedzia³ów:,, -100 i powy ej 100 ESU. Z analizy zosta³y wykluczone typy gospodarstw, dla których ze wzglêdu na niedostateczn¹ liczebnoœæ reprezentantów w systemie FADN nie mo na by³o ustaliæ wiarygodnych parametrów modelu. Skonstruowano nastêpuj¹ce scenariusze polityki rolnej: bazowy 2004 (referencyjny), WPR 2013 kontynuacja obecnej polityki rolnej, z uwzglêdnieniem wdro enia reform zapocz¹tkowanych w latach oraz zmian w systemie p³atnoœci do 2013 roku (phasing-in), WPR kontynuacja obecnych reform polityki rolnej, liberalizacja WPR wraz z za³o eniem wdro enia prawdopodobnych postanowieñ Rundy WTO DOHA, protekcjonistyczny powrót do systemu wsparcia wg zasad WPR obowi¹zuj¹cych w UE sprzed 2004 roku, zwiêkszony poziom ochrony rynków i wsparcia cen produktów rolniczych. W modelu symulacyjnym gospodarstwa wyró niæ mo na cztery zasadnicze elementy, zawieraj¹ce parametry modelu. W syntetycznym ujêciu przedstawiono sposób oszacowania tych parametrów. I. Zmienne strukturalne. Dotycz¹ podstawowej charakterystyki gospodarstw modelowych, która obejmuje wykorzystanie podstawowych zasobów gospodarstwa ziemi i stanowisk inwentarskich. Z danych FADN za lata dla poszczególnych typów gospodarstw przyjêto œrednie wartoœci powierzchni roœlin w uprawie oraz liczebnoœæ inwentarza ywego. Zmienne strukturalne stanowi³y podstawê symulacji zarówno w scenariuszu bazowym, jak i w pozosta³ych scenariuszach polityki rolnej bez zmiany ich wartoœci. II. Wartoœæ i koszty produkcji. Jako wartoœci œrednie w typach gospodarstw na podstawie danych FADN okreœlono nastêpuj¹ce zmienne: wydajnoœci jednostkowe, ceny sprzeda y produktów oraz nak³ady i koszty produkcji. W wysokoœci ustalonej dla lat wykorzystano te zmienne w scenariuszu bazowym dla 2004 roku. Dla przysz³ych scenariuszy polityki rolnej na lata 2013 i poziom odpowiednich zmiennych oszacowano wed³ug nastêpuj¹cych zasad: poziom plonów roœlin i wydajnoœci w produkcji zwierzêcej zosta³y oszacowane przez ekstrapolacje trendów d³ugoterminowych, ceny produktów rolniczych do scenariusza WPR 2013 (kontynuacja obecnej polityki rolnej) przyjêto wed³ug prognozy OECD [2007]; w scenariuszu WPR prognozowane ceny zosta³y zmodyfikowane, przy za³o eniu odchyleñ od podstawowych projekcji, które nast¹piæ mog¹ w wyniku dalszej liberalizacji WPR, 1 Wykorzystano dane FADN z 2004 roku i dane zebrane przez IERiG zgodnie z metodyk¹ stosowan¹ w FADN w latach

3 100 E. MAJEWSKI, A. W S, W. GUBA, G. DALTON nak³ady, ceny œrodków do produkcji i kosztów w latach przysz³ych zosta³y oszacowane metod¹ eksperck¹. Za³o enia przyjête przy ustalaniu zmian poziomu kosztów uwzglêdnia³y miêdzy innymi mo liwe zmiany parametrów makroekonomicznych (np. prawdopodobny wzrost cen energii, wzrost cen us³ug, wzrost kosztów si³y roboczej itp.) wp³ywaj¹cych na ceny poszczególnych nak³adów. III. Odchylenia standardowe dla parametrów modelu. Zmiennoœæ cen zosta³a w modelu wyra ona wielkoœci¹ odchylenia standardowego. Do modelu bazowego przyjêto poziom zmiennoœci cen i plonów w analizowanych typach gospodarstw w latach Oszacowanie odchyleñ standardowych przeprowadzono dla po³¹czonej zbiorowoœci gospodarstw z Systemu Rachunkowoœci Rolnej prowadzonej przez IERiG (dla lat ) oraz z FADN ( ). W celu unikniêcia nadreprezentacji danych z systemu FADN pod uwagê wziêto wszystkie dostêpne obserwacje z Systemu Rachunkowoœci Rolnej oraz 10% losowo wy³onionych gospodarstw FADN. W modelach dla przysz³ych scenariuszy polityki rolnej przyjêto za³o enie, i wraz ze wzrastaj¹cym poziomem liberalizacji WPR nastêpowaæ bêdzie zwiêkszenie zmiennoœci cen do poziomu, jaki mo na zaobserwowaæ analizuj¹c historyczne ceny na rynku œwiatowym. Do takiego za³o enia uprawnia przeprowadzona analiza historycznych szeregów czasowych dla rynków unijnych i œwiatowych. Kieruj¹c siê jej wynikami w poszczególnych modelach odpowiednio skorygowano wyjœciowy poziom zmiennoœci. Opisuj¹c zmienne modelu przez odpowiednie parametry rozk³adu prawdopodobieñstwa (œrednia i odchylenie standardowe) w celu uproszczenia modelu za- ³o ono, i wszystkie parametry cechuje rozk³ad normalny. W przypadku plonów i wydajnoœci za³o ono odciêcie rozk³adu dla wartoœci mniejszych ni 0. Na- Tabela 1. Przyk³adowe za³o enia cenowe dla wybranych produktów indeksy w cenach nominalnych (scenariusz bazowy 2004 = 100) Produkt WPR 2013 Wielkoœciw scenariuszuwpr WPR protekcjonistyczny Pszenica 99, 2 99, 0 110, 3 Rzepak 98, 9 100, 1 110, 1 Burakicukrowe 56, 3 56, 3 100, 0 Mleko 83, 3 84, 1 104, 9 ród³o: obliczenia w³asne na podstawie OECD Tabela 2. Oszacowane iza³o one ceny pszenicy orazichzmiennoœæ dla typugospodarstw mlecznych( Wielkoœæ ekonomiczna w ESU * poziomy tabeli1. ród³o: kalkulacje Parametr Wielkoœciw scenariuszu bazowy 2004 WPR 2013 WPR ) protekcjonistyczny cena* [z³/dt] 49, 2 48, 8 48, 7 54, 3 odchylenie standardowe 7, 7 8, 0 8, 4 6, 4 15, 7 16, 4 17, 2 11, 8 cena* [z³/dt] 46, 9 46, 5 46, 4 51, 7 odchylenie standardowe 6, 8 7, 1 7, 4 5, 6 14, 5 15, 3 15, 9 10, 8 cendla przysz³ychscenariuszy zosta³y skalkulowane zzastosowaniemów cennominalnychz w³asne na podstawie danychfadn orazprognozoecd.

4 OSZACOWANIE RYZYKA DOCHODÓW ROLNICZYCH W GOSPODARSTWACH MLECZNYCH tomiast rozk³ady cen odciêto dla wartoœci mniejszych ni : 0, cena interwencyjna, b¹dÿ cena œrednia pomniejszona o dwa odchylenia standardowe, w zale noœci od tego, która z tych trzech cen by³a najwy sza. Uzyskano tym samym rozk³ad zbli ony do rozk³adu asymetrycznego. IV. Korelacje pomiêdzy parametrami modelu: zwi¹zane z typem gospodarstwa (nak³ad-produkt, nak³ad-nak³ad) oszacowano na podstawie danych historycznych z gospodarstw, wynikaj¹ce z sytuacji na rynku (cena-cena, cena-plon, plon-plon), oszacowano na podstawie danych statystycznych za ubieg³e lata. Ze wzglêdu na ograniczon¹ dostêpnoœæ danych (w systemie FADN nak³ady nie s¹ alokowane na poszczególne uprawy) korelacje nak³ad-produkt nie zosta³y zastosowane w odniesieniu do produkcji roœlinnej. Przyk³ady poszczególnych zmian obrazuj¹cych zmiany parametrów modelu dla zak³adanych scenariuszy polityki rolnej przedstawiono w tabelach 1-4. Tabela 3. Za³o enia zmian wysokoœci wybranych sk³adników kosztów produkcji (bazowy 2004 = 100%) R odzaje kosztów Wielkoœci w scenariuszu [%] WPR 2013 WPR protekcjonistyczny Nawozy iœrodkiochrony roœlin Nasiona Pasze treœciwe zzakupuiw³asne towarowe Energia Koszt dzier awy ziemi Praca najemna Dochody spoza gospodarstwa ród³o: kalkulacje w³asne. Tabela 4. Za³o one poziomy wydajnoœcijednostkowychdla wybranychdzia³alnoœciprodukcyjnychna lata 2013 i Dzia³alnoœæ Roczna stopa wzrostuplonów w latach [%] Za³o ona stopa wzrostuplonów dla lat [%] Plony [dt/ha] œrednio 2013 yto 0,85 0,90 24, 5 26, 6 27, 8 Jêczmieñjary 1,34 1,30 31, 7 35, 6 38, 0 Kukurydza 4,13 1, 57, 1 65, 3 70, 4 Ziemniaki 1,84 2,00 189, 3 226, 3 249, 8 Burakicukrowe 2,60 2,00 427, 0 510, 3 563, 4 Rzepak 0,55 0, 23, 5 24, 6 25, 2 Mleko [l/krowê] 3,17 2, 27, , , 8 ród³o: kalkulacje w³asne oparte o statystykê krajow¹.

5 102 E. MAJEWSKI, A. W S, W. GUBA, G. DALTON WYNIKI BADAÑ Zasadniczym rezultatem symulacji by³y œrednie wartoœci oraz rozk³ady dochodu rolniczego i zysku netto dla reprezentowanych w modelu typów gospodarstw. Miar¹ ryzyka jest procentowy udzia³ gospodarstw w populacji osi¹gaj¹cych dochody mniejsze od poziomu, poni ej którego ekonomiczna ywotnoœæ gospodarstw zostaje zagro ona. Wszystkie gospodarstwa w analizowanej próbie ze wzglêdu na wielkoœæ ekonomiczn¹ powy ej 8 ESU mog¹ zostaæ zakwalifikowane do grupy gospodarstw towarowych. Podstawowe dane dotycz¹ce wybranych typów gospodarstw, dla których przeprowadzono symulacjê dochodu rolniczego przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5. Charakterystyka badanych typów gospodarstw Typ gospodarstwa 14 Wielkoœæ w ESU Powierzchnia u ytków rolnych [ha] Œrednia wielkoœæ w ESU Œrednia liczba SD Liczba krów 13* 51, 7 12, 3 2, 7 0, , 3 25, 7 3, 5 0, 4 22, 1 11, 8 21, 8 15, 9 38, 5 22, 1 38, 5 28, 1 15, 6 12, 7 23, 2 0, 4 27, 6 26, 5 49, 0 0, , 2 11, 5 14, 7 3, , 6 25, 0 31, 8 5, , 0 11, 3 9, 8 2, 5 60, 8 21, 8 18, 9 3, , 6 11, 2 17, 9 7, , 9 22, 9 35, 3 15, 7 * wgtypologiifadn Byd³o mleczne, 13 Zbo a oleiste istr¹czkowe, Zwierzêta ywione paszamitreœciwymi(zwy³¹czeniemdrobiu) 60 Uprawy polowe, ogrodnicze itrwa³e ³¹cznie, 71 Ró ne zwierzêta, zprzewag¹ ywionychw systemie wypasowym, Ró ne uprawy izwierzêta ³¹cznie [FADN 2005]. ród³o: obliczenia w³asne na podstawie danychfadn. Tabela 6. Dochód od scenariusza Scenariusz azowy B WPR 2013 WPR Protekcjo- nistyczny rolniczy poszczególnychtypów gospodarstw o wielkoœciekonomicznej ESU w zale noœci Nazwa a Typy gospodarstw , 7 12, 2 12, 4 1, 1 2, 8 52, 7 24, 0 52, 6 93, 3 75, 8 64, , 0 10, 8 15, 4 0, 4 2, 7 51, 9 17, 9 48, 9 98, 4 75, 0 71, , 0 11, 9 11, 8 0, 4 1, 8, 6 17, 9 52, 4 96, 7 67, 1 67, , 0 9, 9 4, 3 0, 0 0, 6 11, 6 9, 1 47, 1 82, 9 32, 0 39, 6 * odsetek gospodarstw nale ¹cych do danej osi¹gniêciemujemnego wyniku finansowego. ród³o: obliczenia w³asne. grupy (wed³ug typu produkcyjnego iwielkoœci) zagro onych

6 OSZACOWANIE RYZYKA DOCHODÓW ROLNICZYCH W GOSPODARSTWACH MLECZNYCH Tabela 7. Dochód rolniczy poszczególnych typów gospodarstw o w zale noœci od scenariusza Scenariusz Bazowy 2004 WPR 2013 WPR Gospodarstwa wszystkich porównywanych typów œrednio przynosi³y dodatnie dochody rolnicze niezale nie od scenariusza. Ze wzglêdu na mniejsz¹ skalê produkcji rolniczy w gospodarstwach o wielkoœci ekonomicznej ESU by³ wyraÿnie ni szy w porównaniu do gospodarstw z przedzia³u ESU. Na tle innych typów gospodarstwa mleczne ( ) osi¹ga³y dochody przeciêtnie na ni szym poziomie ni gospodarstwa roœlinne i mieszane, a porównywalne z gospodarstwami trzodowymi ( ). Nale y podkreœliæ, e nominalne dochody rolnicze we wszystkich typach gospodarstw osi¹ga³y wy szy poziom w za³o eniach polityki rolnej dla scenariuszy na lata 2013 i. Jest to przede wszystkim efektem dochodzenia do pe³nej stawki p³atnoœci bezpoœrednich w 2013 roku (w analizowanych typach gospodarstw nie ujawni³ siê jeszcze wp³yw zak³adanej modulacji), a tak e przyjêtych za³o eñ co do wzrostu wydajnoœci jednostkowych. Pomimo przewi- Protekcjonistyczny Nazwa a wielkoœci ekonomicznej ESU Typy gospodarstw , 2 9, 1 4, 3 0, 8 0, 1 21, 0 21, 1 27, 4 54, 6 43, 4 3, , 9 9, 5 2, 9 0, 8 0, 0 24, 9 17, 8 28, 9 61, 9 44, 7 3, , 8 7, 1 4, 0 0, 5 0, 1 15, 5 16, 7 26, 7 61, 0 36, 8 4, , 4 6, 4 0, 7 0, 0 0, 0 2, 0 9, 0 21, 8 23, 9 7, 7 2, 0 * odsetek gospodarstw nale ¹cych do danej osi¹gniêciemujemnego wyniku finansowego. ród³o: obliczenia w³asne. grupy (wed³ug typu produkcyjnego iwielkoœci) zagro onych W analizie ograniczono siê do typów gospodarstw o wielkoœci ekonomicznej ESU oraz ESU. Wynika to z tego, e w zbiorowoœci FADN próba gospodarstw mlecznych, które stanowi³y g³ówny obiekt analizy, o wielkoœci ekonomicznej powy ej ESU by³a zbyt ma³a, aby mo liwe by³o oszacowanie dla nich parametrów zmiennoœci. Wyniki symulacji przedstawiono w tabelach 6 i 7. PODSUMOWANIE

7 104 E. MAJEWSKI, A. W S, W. GUBA, G. DALTON dywanego wzrostu kosztów produkcji, rolnicze terms of trade nie ulegaj¹ znacz¹cemu pogorszeniu w objêtym analiz¹ okresie ze wzglêdu na stosunkowo korzystne prognozy cenowe, os³abiaj¹ce efekt liberalizacji na rynkach rolnych i prawdopodobny wzrost kosztów produkcji. Jednoczeœnie, zmiennoœæ dochodu rolniczego ( zmiennoœci odchylenia standardowego) w gospodarstwach mlecznych z klasy wielkoœci ekonomicznej ESU by³a najni sza, a w klasie ESU porównywalna z typem gospodarstw mieszanych ( 81-82). Niski poziom zmiennoœci dochodu rolniczego w gospodarstwach nastawionych na produkcjê mleka wynika z relatywnie wysokiej stabilnoœci cen mleka, a tak e zdecydowanie ni szych, w porównaniu do produkcji roœlinnej, wahañ wydajnoœci jednostkowych. Do oceny ryzyka z rozk³adu symulowanych dochodów rolniczych i zysków netto ( rolniczy pomniejszony o szacunkowy koszt pracy w³asnej i kapita³u 2 ) wyodrêbniono odsetek gospodarstw zagro onych osi¹gniêciem ujemnych wartoœci dochodu lub zysku. Ogólne spostrze enie wynikaj¹ce z analizy wyników symulacji (tab. 6 i 7) to stosunkowo niski poziom ryzyka osi¹gniêcia dochodu rolniczego poni ej zera. Dotyczy to wszystkich rozwa anych scenariuszy i wiêkszoœci typów gospodarstw. Poziom ryzyka dochodowego przeciêtnie jest najni szy w gospodarstwach mlecznych ( ), podobnie kszta³tuje siê te w innych typach gospodarstw (71 oraz 81-82), w których wystêpuje produkcja mleka, a krowy mleczne maj¹ du y udzia³ w strukturze obsady zwierz¹t. Potwierdza siê zatem, i produkcja mleka jest dzia³alnoœci¹ produkcyjn¹ znacz¹co stabilizuj¹c¹ dochody rolnicze. Najwy sze dochodowe cechuje gospodarstwa trzodowe ( ). Gospodarstwa roœlinne ( 13 i 60) charakteryzuje œredni poziom ryzyka, przy czym w przypadku gospodarstw wyspecjalizowanych ( 13) mimo osi¹gania najwy szych przeciêtnych wartoœci, osi¹gniêcia dochodu rolniczego poni ej zera jest nieco wy sze. Podobnie relacje miêdzy typami produkcyjnymi gospodarstw kszta³tuj¹ siê w odniesieniu do ryzyka osi¹gniêcia straty, z tym, e tutaj korzystniej wypadaj¹ gospodarstwa roœlinne ( 13), g³ównie ze wzglêdu na niskie nak³ady i koszty pracy w³asnej. WyraŸnie ni szy poziom ryzyka dochodowego cechuje gospodarstwa o wielkoœci ekonomicznej ESU w porównaniu do tych samych typów produkcyjnych z przedzia³u 8-16 ESU. W gospodarstwach bez wyraÿnej specjalizacji ( 60, 71, 81-82) w klasie wielkoœci ekonomicznej ESU poziom ryzyka zysku jest najwy szy. Wyniki te wskazuj¹ na znaczenie procesów koncentracji i specjalizacji w rolnictwie. WyraŸnie ujawniaj¹ siê tu zró nicowanie, pozytywne skutki ekonomii skali, wyra aj¹ce siê nie tylko wzrostem bezwzglêdnych dochodów (zysku), ale równie zmniejszeniem ryzyka dochodowego. Do istotnych wniosków prowadzi te porównanie wyników symulacji pomiêdzy rozwa- anymi scenariuszami. W warunkach okreœlonych przyjêtymi za³o eniami i w analizowanym horyzoncie czasowym przewidywana liberalizacja na rynkach rolnych i obni enie wsparcia w ramach polityki rolnej nie powinny negatywnie wp³yn¹æ na sytuacjê dochodow¹ gospodarstw rolniczych w Polsce, w tym poziom ryzyka. Za³o ony wzrost wydajnoœci i optymistyczne prognozy cenowe, przy rosn¹cych p³atnoœciach bezpoœrednich wystarczaj¹co kompensuj¹ przewidywany wzrost kosztów produkcji tak, e mo liwy jest nawet nieznaczny wzrost dochodów rolniczych. Jednoczeœnie, pomimo zak³adanej wy szej zmiennoœci cen na bardziej liberalnych rynkach produktów rolnych, w scenariuszach WPR 2013 i WPR nie zmienia siê istotnie poziom ryzyka niskich dochodów. Istotnym czynnikiem stabi- 2 Wartoœæ kapita³u w³asnego ustalono na podstawie danych FADN (zmienna SE1, tj. kapita³ w³asny = aktywa ogó³em SE 436 zobowi¹zania ogó³em SE 485); koszt kapita³u w³asnego przyjêto na poziomie 4% rocznie.

8 OSZACOWANIE RYZYKA DOCHODÓW ROLNICZYCH W GOSPODARSTWACH MLECZNYCH lizuj¹cym dochody rolnicze pozostaj¹ p³atnoœci bezpoœrednie, których udzia³ w dochodzie rolniczym w 2013 roku kszta³tuje siê w wiêkszoœci przypadków w granicach -60%. Najni - szy udzia³ dop³at w dochodzie wystêpuje w gospodarstwach trzodowych z przedzia³u ESU (27%). W hipotetycznym scenariuszu protekcjonistycznym, który w przyjêtych za³o- eniach nawi¹zuje do poziomu wsparcia rolnictwa na poziomie Agendy 2000, bezwzglêdne dochody rolnicze oszacowane w drodze symulacji s¹ wyraÿnie korzystniejsze ni w porównywalnym, bardziej liberalnym scenariuszu WPR. Na zdecydowanie ni szym poziomie kszta³tuje siê natomiast niskich dochodów. WNIOSKI Przebieg dyskusji nad kszta³tem przysz³ej polityki rolnej Unii Europejskiej, uwzglêdniaj¹c przede wszystkim potencjalne uzgodnienia w tocz¹cych siê w Œwiatowej Organizacji Handlu negocjacjach aktualnej rundy DOHA, wskazuje na nieuniknione zmiany, prowadz¹ce do obni enia poziomu wsparcia dla sektora rolnictwa i dalszej liberalizacji handlu produktami rolnymi. Jednym z prawdopodobnych skutków tych zmian dla rolnictwa w krajach UE bêdzie wzrost zmiennoœci cen produktów rolnych. Ceny te, zbli aj¹c siê do poziomu cen œwiatowych bêd¹ poddawane silniejszym wahaniom, tak jak wskazuje na to porównanie historycznych szeregów czasowych dla silnie chronionych wczeœniej rynków unijnych i bardziej liberalnych rynków œwiatowych. W nastêpstwie, mo liwy jest wzrost ryzyka niskich dochodów w gospodarstwach rolniczych. W warunkach polskiego rolnictwa niekorzystne, z punktu widzenia dochodów rolniczych, zmiany polityki rolnej i prawdopodobny wzrost kosztów produkcji bêd¹ znacz¹co kompensowane m.in. nastêpuj¹cymi czynnikami: wzrostem p³atnoœci bezpoœrednich (w okresie do 2103 roku) w zwi¹zku z dochodzeniem do maksymalnej wielkoœci dop³at; niezale nie od wp³ywu na bezwzglêdn¹ wielkoœæ dochodów p³atnoœci s¹ czynnikiem istotnie stabilizuj¹cym dochody rolnicze, wzrostem wydajnoœci jednostkowych, je eli kontynuowany bêdzie d³ugookresowy trend, a jednoczeœnie utrzyma siê co najmniej obecny popyt na produkty rolnicze; takie za³o enie mo na oceniæ jako realistyczne, mimo spodziewanego zwiêkszenia eksportu z krajów s³abiej rozwiniêtych na rynki krajów Unii Europejskiej w wyniku liberalizacji handlu produktami rolniczymi; wsparciem tej tezy jest niezaspokojony popyt na ywnoœæ w skali globalnej oraz rosn¹ce zaanga owanie sektora rolnictwa w produkcjê bioenergii, relatywnie wysokim poziomem cen produktów rolniczych, tak jak wskazuj¹ d³ugoterminowe projekcje. Rozwi¹zania modeli symulacyjnych wskazuj¹ na specyficzny charakter produkcji mleka. Gospodarstwa mleczne ( ) oraz mieszane ze znacznym udzia³em byd³a mlecznego w obsadzie ( 71 i 81-82) nie osi¹gaj¹ najwy szych wartoœci dochodu rolniczego i zysku w porównaniu z innymi typami gospodarstw, natomiast odznaczaj¹ siê niewielkim ryzykiem osi¹gniêcia zerowego dochodu. Uwzglêdnienie w rachunku kosztów pracy i kapita³u powoduje znacz¹cy wzrost ryzyka poniesienia straty. Daje to podstawy do wnioskowania, i produkcja mleka w gospodarstwach rodzinnych zapewnia relatywnie stabilny rolnikowi i jego rodzinie, nie zapewniaj¹c jednak takiego wynagrodzenia pracy i kapita³u jaki jest mo liwy do osi¹gniêcia w sprzyjaj¹cych warunkach w gospodarstwach roœlinnych.

9 106 E. MAJEWSKI, A. W S, W. GUBA, G. DALTON LITERATURA EC Working Document 2001: Risk Management Tools for EU Agriculture. European Commission, Agriculture Directorate-General. Hardaker J.B., Huirne R.B.M., Anderson J.R.1997: Coping with Risk in Agriculture. CAB International, Oxon, United Kingdom. ISBN X. OECD 2007: OECD-FAO Agricultural Outlook Paris, Rome. Wyniki standardowe uzyskane przez indywidualne gospodarstwa rolne prowadz¹ce rachunkowoœæ w 2004 roku (FADN). 2005: Zak³ad Rachunkowoœci Rolnej IERiG. Edward Majewski, Adam W¹s, Waldemar Guba ASSESSMENT OF FARM INCOME RISK IN DAIRY FARMS IN POLAND IN COMPARISON TO FARMS OF OTHER PRODUCTION TYPES UNDER DIFFERENT AGRICULTURAL POLICY SCENARIOS Summary In the paper, the risk of low Farm Incomes in the selected farm types for different Agricultural Policy scenarios for the years 2013 and was assessed. The analysis was performed with the use of Monte Carlo simulation method. The simulation s results show that in Polish farms the risk of low incomes will not be higher than in the base year of 2004, even though gradual liberalization of trade on agricultural markets and liberalization of the common agricultural policy of the EU is assumed. Dairy farms, especially those with a higher scale of production have a greater stability of farm incomes when compared to other farm types. Adres do korespondencji dr hab. Edward Majewski Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych ul. Nowoursynowska Warszawa Tel. (0 22) Edward_majewski@sggw.pl