WYCHOWANIE FIZYCZNE I SPORT PHYSICAL EDUCATION AND SPORT

59 WYCHOWANIE FIZYCZNE I SPORT PHYSICAL EDUCATION AND SPORT Kwartalnik Tom 57 56, Zeszyt 21 2012 Quarterly Volume 56, 57, Issue 12 2012 Indeksowane w: Indexed in: Index Copernicus, SportDiscus Liczba punktów za publikację: 6 AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO W WARSZAWIE THE JÓZEF PIŁSUDSKI UNIVERSITY OF PHYSICAL EDUCATION IN WARSAW

60 WYCHOWANIE FIZYCZNE I SPORT KWARTALNIK PHYSICAL EDUCATION AND SPORT A QUARTERLY JOURNAL OF PHYSICAL EDUCATION AND PHYSICAL ACTIVITY SCIENCES Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief Prof. Krzysztof Mazurek Redaktor Naukowy / Managing Editor Prof. Jan Gajewski Sekretarz Redakcji / Associate Editor Dr Paweł Tomaszewski Redaktor Techniczny / Technical Editor Mirosława Frąc Asystent Redaktora / Assistant Editor Michał Obukowicz Redaktor Językowy / Language Editor Doug Willcox, TransAtlatntic Communications Redaktor Statystyczny / Statistics Editor Dr Paweł Tomaszewski Redaktorzy Tematyczni / Section Editors Nauki medyczne / Medical Sciences Prof. Krzysztof Klukowski, Military University of Technology, Warsaw, Poland Nauki społeczne / Social Sciences Prof. Jolanta Żyśko, The Józef Piłsudski University of Physical Education, Warsaw, Poland Redaktorzy-Korespondenci Corresponding Editors Prof. Herman van Coppenolle, Catholic University, Leuven, Belgium Prof. Estélio Dantas, Castelo Branco University, Brazil Prof. Adrian Lees, John Moores University, Liverpool, UK Prof. Raziyegül T. Sönmez, City University of New York, USA Komitet Redakcyjny / Editorial Board Prof. Michał Bronikowski, University School of Physical Education, Poznań, Poland Prof. Jadwiga Charzewska, The Józef Piłsudski University of Physical Education, Warsaw, Poland Prof. Jan Chmura, Academy of Physical Education, Wrocław, Poland Prof. Wojtek Chodzko-Zajko, University of Illinois at Urbana-Champaign, USA Prof. Ronald S. Feingold, Adelphi University, Garden City NY, USA Prof. Uri Goldbourt, Tel Aviv University, Israel Prof. Monika Guszkowska, The Józef Piłsudski University of Physical Education, Warsaw, Poland Prof. Anthony C. Hackney, University of North Carolina, USA Prof. Elżbieta Hübner-Woźniak, The Józef Piłsudski University of Physical Education, Warsaw, Poland Prof. Toivo Jürimäe, Tartu University, Tartu, Estonia Prof. Roman M. Kalina, The Jerzy Kukuczka Academy of Physical Education, Katowice, Poland Prof. Barbara Kłapcińska, The Jerzy Kukuczka Academy of Physical Education, Katowice, Poland Jadwiga Kłodecka-Różalska, M.S., Institute of Sport, Warsaw, Poland Prof. Joanna Komorowski, Concordia University, Montreal, Canada Prof. Krzysztof Mazurek, The Józef Piłsudski University of Physical Education, Warsaw, Poland Prof. Krystyna Nazar, Medical Research Center, Polish Academy of Sciences, Warsaw, Poland Prof. Henryk Norkowski, The Józef Piłsudski University of Physical Education, Warsaw, Poland Prof. Wiesław Osiński, University School of Physical Education, Poznań, Poland Prof. Alicja Przyłuska-Fiszer, The Józef Piłsudski University of Physical Education, Warsaw, Poland Prof. Elżbieta Rutkowska, Faculty of Physical Education and Sport, Biała Podlaska, Poland Prof. József Tihanyi, Semmelweis University, Budapest, Hungary Prof. Walter Tokarski, Deutsche Sporthochschule, Cologne, Germany Prof. František Vaverka, Palacky University, Olomouc, Czech Republic Prof. Andreas Wielgosz, The Ottawa Hospital, Ottawa, Canada Copyright by The Józef Piłsudski University of Physical Education in Warsaw Wydanie publikacji dofinansowało Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Adres Redakcji Wychowanie Fizyczne i Sport Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie Marymoncka 34 01-968 Warszawa 45, skr.poczt. 55 Wydawnictwo AWF Warszawa Nakład 250 egz.

WYCHOWANIE FIZYCZNE I SPORT PHYSICAL EDUCATION AND SPORT 61 Tom 56 7 Numer 21 Marzec 2012 Volume 56 7 Issue 21 March 2012 Spis treści / Contents Strona Page Artykuły oryginalne / Original Papers Joanna Burdzicka-Wołowik Selected aspects of the temperament of women practicing masculine sports 63 Andrzej Ostrowski, Mirosław Juszkiewicz, Marek Strzała, Dariusz Mucha, Arkadiusz Stanula Analiza rekordów świata we freedivingu jako wskaźnika potencjału adaptacyjnego człowieka do nurkowania z zatrzymanym oddechem 69 Gabriela Jednorał, Zofia Ignasiak Ocena rozwoju morfofunkcjonalnego młodzieży z regionu ekologicznie zagrożonego w aspekcie wybranych czynników społeczno-ekonomicznych 85 Małgorzata Bronikowska Zabawa jako fenomen kultury wybrane przykłady różnych metodologii badawczych 95 Helena Mroczkowska Motywacyjna orientacja młodzieży trenującej sporty walki a uleganie pokusie dopingu 105 Marzena Tomczak, Elżbieta Hornowska Stan optymalnego zaangażowania (flow) a style radzenia sobie w sytuacjach stresowych u osób uprawiających sport 111 Michał Obukowicz, Jan Gajewski, Edyta Sienkiewicz-Dianzenza, Uta Kühn Sprawność pływacka młodzieży szkolnej pływającej rekreacyjnie 119 Otwarte forum / Open forum Grzegorz Chruściński Hokej na lodzie w Polsce dlaczego tak słabo? 125

Artykuł oryginalny. Wychowanie Fizyczne i i Sport, 5657 (1), (2) 569-83, 10, 2012 69 Analiza rekordów świata we freedivingu jako wskaźnika potencjału adaptacyjnego człowieka do nurkowania z zatrzymanym oddechem Andrzej Ostrowski 1, Mirosław Juszkiewicz 1, Marek Strzała 1, Dariusz Mucha 1, Arkadiusz Stanula 2 1 Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, 2 Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach w Katowicach Streszczenie Freediving (ang. nurkowanie swobodne) to dyscyplina sportowa polegająca na jak najdłuższym nurkowaniu z zatrzymanym oddechem. O sukcesie nurkującego decydujące znaczenie mają przede wszystkim: czas wstrzymania oddechu, odporność na ciśnienie wody i zmęczenie. Celem niniejszej pracy jest analiza zmian rekordów świata we freedivingu wyrażających potencjał adaptacyjny człowieka do nurkowania z zatrzymanym oddechem w zakresie czasu wstrzymania oddechu, odporności na ciśnienie, a także wysiłek fizyczny w wodzie. Częste poprawianie wyników rekordowych w ostatnim piętnastoleciu świadczyć może z jednej strony o postępach w nurkowaniu z zatrzymanym oddechem, z drugiej zróżnicowane ich tempo w poszczególnych konkurencjach, wskazywać na rezerwy przystosowawcze układu krążeniowego i oddechowego człowieka, umożliwiające osiąganie jeszcze lepszych rezultatów. Analiza postępów w ekstremalnym nurkowaniu z zatrzymanym oddechem wśród kobiet i mężczyzn z podziałem konkurencji zależnych od tych trzech uwarunkowań. Materiał do przeprowadzonej analizy stanowiły wyniki rekordów świata we freedivingu, w latach 1993 2009 z których wybrano te, które obowiązywały co 5 lat, czyli w 1994, 1999, 2004 oraz 2009 roku, w kategorii kobiet i mężczyzn, uwzględniających 8 konkurencji. Poszczególne konkurencje analizowano wg możliwości adaptacyjnych człowieka w zakresie czasu wstrzymania powietrza, ciśnienia wody i wysiłku fizycznego w wodzie. Rekordy świata we freedivingu były wielokrotnie poprawiane we wszystkich przedstawionych konkurencjach. Mężczyźni osiągali lepsze rezultaty niż kobiety, u nich też w większości przypadków występowały większe poprawy osiągnięć. Analiza wyników wskazuje, że największy potencjał adaptacyjny człowieka występuje w możliwościach wstrzymania powietrza z równoczesnym wysiłkiem fizycznym, a najmniejszy w pokonywaniu występującego wraz ze zwiększającą sie głębokością ciśnienia wody. Słowa kluczowe: freediving rekordy możliwości adaptacyjne człowieka Wstęp Freediving (ang. nurkowanie swobodne) to dyscyplina sportowa polegająca na jak najdłuższym nurkowaniu z zatrzymanym oddechem. Dzieli się na konkurencje, w których celem jest pokonanie jak największej głębokości, odległości lub jak najdłuższe wstrzymanie oddechu będąc twarzą w wodzie. Istotą freedivingu jest nurkowanie z zatrzymanym oddechem po wcześniejszym zaczerpnięciu powietrza na powierzchni wody. W niektórych konkurencjach dodatkowo można wspomagać się płetwami, liną opustową, windą, dodatkowym balastem, balonem umożliwiając szybsze osiągnięcie planowanej głębokości i wynurzanie się [36]. Podstawowy czynnik warunkujący osiąganie zamierzonych wyników w freedivingu to ograniczenia czasowe. Z powodu braku możliwości wymiany powietrza z otoczeniem i występujących w tym czasie przemian metabolicznych zmniejsza się w organizmie nurka zawartość tlenu, a zwiększa dwutlenku węgla. Przemiany te następują znacznie szybciej w czasie wykonywania wysiłku fizycznego. Nie bez znaczenia jest też zmieniające się wraz z głębokością ciśnienie wody, zmniejszające lub zwiększające wypór ciała i wysiłek fizyczny. Dlatego też można uznać, że czynniki ograniczające wynik w freedivingu mogą występować: pojedynczo decydujące znaczenie ma czas wstrzymania oddechu, podwójnie decydujące znaczenie ma czas wstrzymania oddechu równoczesną zmianą ciśnienia wody lub czas wstrzymania oddechu z równoczesnym wysiłkiem fizycznym, Adres autora: Dr Andrzej Ostrowski, Zakład Teorii i Metodyki Sportów Wodnych, Akademia Wychowania Fizycznego im Bronisława Czecha w Krakowie, al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków, andrzejostrowski@poczta.fm

70 A. Ostrowski i wsp. potrójnie gdzie o sukcesie nurka decyduje czas wstrzymania oddechu występujący równocześnie z wysiłkiem fizycznym i zmianą ciśnienia wody. Podstawowym mechanizmem obronnym u człowieka przebywającego pod wodą z zatrzymanym oddechem jest adaptacja układu krążeniowego, chroniąca przed istotnymi zmianami w gazometrii krwi tętniczej [11,14]. Dodatkowe stymulacje do ośrodkowego układu nerwowego za pośrednictwem centralnego i obwodowego mechanizmu chemoreflex powodują zjawiska hipoksemii [15,32] i hiperkapnii [50]. Możliwości adaptacji układu krążeniowo-oddechowego na niedotlenienie w czasie uprawiania freedivingu zależne są od wielu czynników, do których zalicza się przede wszystkim predyspozycje fizyczne, psychiczne i specjalistyczny trening. Zmniejszona zawartość tlenu w układzie krwionośnym w wyniku wstrzymania oddechu powodująca bradykardię, skurcz obwodowych naczyń krwionośnych jako nazywana jest odruchem nurkowym [26]. Powtarzające się niedotlenienia zwiększają mobilizację organizmu poprzez wzrost aktywności układu nerwowego współczulnego i wykorzystanie wolnych kwasów tłuszczowych, w wyniku czego oszczędza się zapasy glikogenu w mięśniach i zmniejsza produkcję kwasu mlekowego [21,56]. Zmiany te zwiększają tolerancję na niedobór tlenu i nadmiar dwutlenku węgla w organizmie. Czołowi freediverzy są w stanie wytrzymać pod wodą z zatrzymanym oddechem bardzo długi okres czasu. Nasycenie kwi tlenem może zmniejszyć się u nich do 50%, przy równoczesnym, wyraźnym wzroście ciśnienia parcjalnego dwutlenku węgla [12]. Świadczy to o rozwoju mechanizmów ochronnych przed niedotlenieniem, a także mechanizmów zwalniających zużywanie tlenu [23], co zabezpiecza nurkującego przed uszkodzeniem mózgu czy wystąpieniem omdlenia [11,14,49]. Historia freedivingu Nie wiadomo, kiedy przedstawiciel rodzaju ludzkiego po raz pierwszy zanurzył się pod wodę. Archeolodzy twierdzą, że już człowiek neandertalski nurkował w celu zdobycia pożywienia. Powyższe stwierdzenie jest jak najbardziej zrozumiałe, gdyż ludzie od zawsze egzystowali w bezpośrednim sąsiedztwie wody. Pierwsze dowody podwodnej działalności człowieka datuje się na około 4500 lat p.n.e. Było to związane z połowem muszli i pereł, co szczególnie intensywnie praktykowano już od czasów starożytnej Grecji, a nurkowanie z zatrzymanym oddechem w poszukiwaniu gąbek trwało aż do XIX wieku, tj. do czasu wynalezienia klasycznego skafandra nurkowego [25]. Specyficzną formą nurkowania z zatrzymanym oddechem zajmowały się japońskie i koreańskie kobiety zwane Ama, o których pierwsze wzmianki datuje się na rok około 268 p.n.e. Celem poławiaczek było zdobycie pożywienia, takiego jak glony, ośmiornice, homary, krewetki, ostrygi, uchowce i wiele innych przysmaków. Tradycja nurkowania przekazywana była z pokolenia na pokolenie i przetrwała wieki, aż do czasów współczesnych. Obecnie w Japonii, będącej synonimem nowoczesności i rozwoju technologii, kobiety morza nadal nie używają sprzętu powietrznego, nurkując na wstrzymanym oddechu. W zależności od regionu, używają masek, płetw, a także skafandrów neoprenowych. Tam, gdzie zawód Ama uprawiany jest jako atrakcja turystyczna, jedynym wyposażeniem jest półprzezroczysta jedwabna przepaska i chusta na głowie. Nurkujące Ama nadal są popularne, lecz głównym ich trofeum już nie są owoce morza, lecz perły. Wyławianie naturalnych pereł z wykorzystaniem aparatów powietrznych doprowadziłoby do szybkiej degradacji środowiska i rząd Japonii zabronił tego typu połowów już w latach 60 ubiegłego stulecia [55]. W poszukiwaniu pereł, przy użyciu jedynie masek, poławiaczki osiągają głębokość około 25 m [24]. Odnotowane w literaturze ekstremalne nurkowanie z zatrzymanym oddechem miało miejsce w 1913 r., kiedy to grecki rybak i poławiacz gąbek Haggi Statti kilkakrotnie zanurkował na głębokość 76 m w celu rozplatania utkniętej na dnie morza kotwicy, używając jako balastu ciężkiego kamienia [35]. Jednak dopiero wraz z rozwojem techniki zaczęto traktować nurkowanie z zatrzymanym oddechem jako dyscyplinę sportową nazywając ją freedivingiem, wyłączając jej użytkowy charakter. Pierwszym zanotowanym rekordem świata było osiągniecie głębokości 30 m w 1949 r. przez Włocha węgierskiego pochodzenia, Raimondo Buchera [25]. Używał on do nurkowania sprzętu ABC, jednak jego właściwości techniczne daleko odbiegały od współczesnych. W kolejnych latach rekord ten był poprawiany zarówno przez Buchera, jak też przez innych (Włosi: Nenio Falco, Alberto Novelli w 1951 r. 35 m, w 1956 r. 41 m, Brazylijczyk Americo Santerelli w 1961 r. 45 m). W 1961r. po raz pierwszy pokonano barierę głębokości 50 m, co według ówczesnej wiedzy z zakresu medycyny powinno doprowadzić do śmierci nurkującego. Dokonał tego Włoch Enzo Maiorca [37]. Od tego czasu rozpoczęła się nowa era nurkowania z zatrzymanym oddechem era freedivingu, czyli bicia kolejnych rekordów głębokości i długości czasu przebywania pod wodą. To także początek trwającej 20 lat rywalizacji między dwoma najwybitniejszymi freediverami tamtych czasów, wspomnianym Enzo Maiorcą i Jacquesem Mayolem. Współzawodnictwo to doprowadziło do przekroczenia magicznej granicy 100 m. Rekord ten ustanowił w 1976 r. Jacques Mayol, by w 1983 r. poprawić go jeszcze o 5 m i zakończyć sportową karierę. Enzo Maiorca uzyskał głębokość 101 m w 1988 r., po czym również zdecydował się na wycofanie ze współzawodnictwa w głębokości nurkowania. Pod koniec lat 80 ubiegłego wieku pojawiły się następne wybitne postaci freedivingu: Kubańczyk Francisco Pipin Ferreras oraz Włoch Umberto Pelizzari, a 10 lat później do rywalizacji nurków dołączył Francuz Loic Leferme, pokonując w 2004 r. barierę 171 m. Jednakże to rok 2005 okazał się przełomo-

Analiza rekordów świata we freedivingu 71 wym w nurkowaniu z zatrzymanym oddechem. Za sprawą mało znanego wcześniej belgijskiego nurka Patricka Musimu zostało zburzone dotychczasowe wyobrażenie na temat możliwości ludzkiego ciała. W ciągu zaledwie ośmiu miesięcy rekord w konkurencji No Limits, gdzie nurek zanurza się za pomocą windy i wynurza przy pomocy balonu, został przesunięty na nieprawdopodobną głębokość 209,6 m. Poprzez swój rekord Patrick Musimu udowodnił, że człowiek ma zdolności adaptacyjne dla coraz większych, ekstremalnych obciążeń i wyzwań. Uważa się, że barierę dla nowych rekordów stanowią w większym stopniu ograniczenia umysłowe niż cechy fizyczne nurka [25]. Charakterystyka konkurencji we freedivingu W wyniku dynamicznego rozwoju freedivingu powołano w 1992 r. międzynarodową organizację zrzeszającą osoby nurkujące z zatrzymanym oddechem Association for Development Apnea (AIDA International Międzynarodowe Stowarzyszenie dla Rozwoju Nurkowania Bezdechowego). AIDA koordynuje wszelkie sprawy związane z freedivingiem, nadzoruje uznawalność rekordów, organizuje zawody i wyznacza standardy związane z edukacją freedivingu. W okresie od 1993 do 31.12. 2009 r. AIDA International zatwierdziła 220 rekordów świata. We freedivingu wyróżnione jest osiem konkurencji, które zostały podzielone na głębokościowe oraz organizowane na pływalni, tzw. basenowe. Warunkiem zatwierdzenia wyniku jest utrzymanie przez nurkującego pełnej świadomości po wynurzeniu. Do konkurencji zależnej od czasu wstrzymania oddechu zalicza się: STA (Static Apnea), czyli statyczne wstrzymanie oddechu, gdzie nurek wstrzymuje oddech będąc w bezruchu z twarzą zanurzoną w wodzie. Rekordy świata: mężczyźni 11 min. 35 sek. Stephane Mifsud (Francja) 2009 r.; kobiety 8 min. 23 sek. Natalia Molchanova (Rosja) 2009 r. Do konkurencji zależnej od czasu wstrzymania oddechu i wysiłku fizycznego należą: DNF (Dynamic Without Fins), czyli nurkowanie na odległość bez płetw, gdzie nurek ma za zadanie przepłynąć pod powierzchnią wody na wstrzymanym oddechu jak najdłuższy dystans bez płetw. Dyscyplina odbywa się na basenie o długości minimum 25 metrów. Rekordy świata: mężczyźni 213 m, Dave Mullins (Nowa Zelandia) 2008 r.; kobiety 160 m, Natalia Molchanova (Rosja) 2009 r. DYN (Dynamic With Fins), czyli nurkowanie w płetwach, gdzie nurek ma za zadanie przepłynąć pod powierzchnią wody na wstrzymanym oddechu jak najdłuższy dystans, wspomagając się napędem płetw bądź monopłetwy. Dyscyplina odbywa się na basenie o długości minimum 25 m. Rekordy świata: mężczyźni 250 m, Alexey Molchanov (Rosja) 2008 r.; kobiety 214 m, Natalia Molchanova (Rosja) 2008 r. Do konkurencji zależnej od czasu wstrzymania oddechu i ciśnienia wody należy: NLT (No Limits), czyli nieograniczone nurkowanie, w którym celem jest osiągnięcie maksymalnej głębokości za pomocą wszelkich możliwych środków. Do zanurzania używa się najczęściej specjalnej windy, a do wynurzania, by jak najszybciej wrócić na powierzchnię, balonu z powietrzem. Rekordy świata: mężczyźni 214 m, Herbert Nitsch (Austria) 2007 r.; kobiety 160 m, Tanya Steeter (USA) 2002 r. Do konkurencji zależnej od czasu wstrzymania oddechu, ciśnienia wody i wysiłku fizycznego należą: CNF (Constant Weight Without Fins), czyli nurkowanie ze stałym balastem bez płetw, gdzie nurek zanurza się i wynurza pracując kończynami górnymi i dolnymi, bez użycia sprzętu i bez podciągania za linę opustową. Linę można chwycić tylko na deklarowanej głębokości w celu obrócenia się w kierunku wynurzenia. Konkurencja ta jest uważana za najtrudniejszą wśród głębokościowych. Rekordy świata: mężczyźni 90 m, William Trubridge (Nowa Zelandia) 2009 r.; kobiety 62 m, Natalia Molchanova (Rosja) 2009 r. FIM (Free Immersion), czyli swobodne zanurzenie, gdzie nurek bez płetw zanurza się i wynurza ciągnąc się za linę opustową. Rekordy świata: mężczyźni 112 m, Herbert Nitsch (Austria), 2009 r.; kobiety 90 m Natalia Molchanova, 2009 r. CWT (Constant Weight), czyli nurkowanie ze stałym balastem, gdzie nurek zanurza się i wynurza używając płetw bądź monopłetwy, ewentualnie wiosłując kończynami górnymi, jednak bez podciągania się za linę. Jedyny kontakt z liną jest dopuszczalny w momencie zakończenia zanurzania i rozpoczęcia wynurzania. Rekordy świata: mężczyźni 123 m, Herbert Nitsch (Austria) 2009 r.; kobiety 101 m, Natalia Molchanova (Rosja) 2009 r. VWT (Variable Weight), czyli nurkowanie ze zmiennym balastem, gdzie nurek zanurza się z dodatkowym balastem, który pozostawia na wyznaczonej głębokości by wynurzyć się o własnych siłach, wykorzystując płetwy i linę opustową. Rekordy świata: mężczyźni 142 m, Herbert Nitsch (Austria) 2009 r.; kobiety 122 m, Tanya Streeter (USA) 1996 r. [54].

72 A. Ostrowski i wsp. Adaptacja układu krążeniowego i oddechowego do nurkowania z zatrzymanym oddechem Adaptacja układu krążeniowego w czasie narastającego niedotlenienia polega na reakcji układu nerwowego współczulnego i przywspółczulnego, powodując bradykardię, czyli obniżenie tętna, zmniejszenie rzutu serca, skurcz naczyń obwodowych, zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi [7,27,31,51]. Występuje też skurcz śledziony [19]. Obniżenie tętna poprzedzone jest wzrostem ciśnienia tętniczego [30]. Sugeruje to, że wzrost ciśnienia tętniczego w wyniku aktywacji baroreceptorów ma wpływ na rozwój bradykardii i może stymulować reakcje chemoreceptorów podczas niedotlenienia, szczególnie w końcowych fazach wstrzymywania oddechu [28,29]. Występujący w wyniku odruchów nurkowych skurcz naczyń obwodowych powoduje mniejszy dopływ krwi do mięśni, przez co zmniejsza się w nich metabolizm glikolizy, ograniczający produkcję mleczanu [3]. Reakcje układu sercowo-naczyniowego wzrastają w ciągu 30 s po zatrzymaniu oddechu [43] i są do pewnego stopnia kształtowane przez specjalistyczny trening [44]. Dostosowania układu krążeniowego umożliwiają więc funkcjonowanie organizmu przy wydłużającym się czasie wstrzymania powietrza, powodując w konsekwencji obniżenie zawartości tlenu w tkankach obwodowych, a przez to wystarczające zaopatrzenie w tlen ważnych dla życia narządów tj. mózgu i serca [11,13]. Dodatkowo, mimo zmniejszenia nasycenia krwi tętniczej w tlen w wyniku długiego okresu wstrzymania oddechu, występuje kompensacyjne nasilenie przepływu mózgowego, co może potencjalnie zrekompensować zmniejszone nasycenie krwi tętniczej tlenem, pozwalając na odpowiednie utrzymanie natlenowania tkanek mózgu [10]. W wyniku nurkowania z zatrzymanym oddechem, oprócz reakcji układu krążeniowego, występuje dodatkowo skurcz śledziony, który może być dodatkowo związany z reakcją humoralną, czyli reakcją na podwyższony poziom katecholamin w osoczu lub kombinacją czynników nerwowych i humoralnych [46,53]. Śledziona jest miedzy innymi rezerwuarem erytrocytów, które zawierają hemoglobinę czerwony barwnik krwi transportujący tlen. W trakcie wstrzymania oddechu, w tym samym stopniu, bez względu czy na powierzchni, czy pod wodą, śledziona kurczy się wpompowując do układu krwionośnego krew, a zatem i zgromadzone w niej erytrocyty [2,45,47]. Typowy wyrzut krwi przechowywanej w śledzionie u ludzi z 5 l objętości krwi tętniczej może zwiększyć zawartość tlenu o 2.8 9.6% [40,52]. Zwiększone funkcjonowanie śledziony zauważalne jest szczególnie przy powtarzających się po sobie nurkowaniach z zatrzymanym oddechem, powodując zwiększenie we krwi ilość krążącego hematokrytu i stężenie hemoglobiny [9,39,47]. U nurków Ama po 3-godzinnym nurkowaniu stwierdzono spadek o 20% zawartości erytrocytów w śledzionie powodujący wzrost o 10% hematokrytu i 9% hemoglobiny we krwi [18]. Adaptacja układu oddechowego w nurkowaniu z zatrzymanym oddechem związana jest z opóźnianiem i przezwyciężaniem reakcji odruchowej do wykonania wymiany powietrza, jak też z dostosowaniem się klatki piersiowej i płuc do zmieniającego się ciśnienia wody. Oddychanie u ludzi następuje w wyniku samoistnego pobudzenia powstającego w ośrodku wdechu, które może być modulowane, a więc oddechy przyspieszają się i są pogłębione lub zwalniają się i spłycają na skutek impulsów wysyłanych przez chemoreceptory kłębuszków szyjnych oraz kłębków aortowych i odbierane są przez chemodetektory neuronów wdechowych. Bodźcem drażniącym chemoreceptory jest nieznaczne zwiększenie ciśnienia parcjalnego dwutlenku węgla i koncentracji jonów wodorowych lub znaczne zmniejszenie ciśnienia cząstkowego tlenu we krwi tętniczej. Maksymalnie długie wstrzymanie powietrza przez freediverów jest podzielone na dwie fazy: fazę łatwą (easy-going phase), która trwa do fizjologicznego punktu przełamania, kiedy to wysoki poziom dwutlenku węgla pobudza czynność ośrodka oddechowego [16,27]; fazę walki (strugle phase), podczas której występują stopniowe mimowolne ruchy oddechowe [38,44]. Ruchy te poprzez skurcze przepony wywołują nacisk na narządy w klatce piersiowej, w tym serce, powodując wyższe ciśnienie krwi, poprawę przepływ krwi żylnej z naczyń obwodowych do żyły głównej, co prowadzi do zwiększenia objętości wyrzutowej serca i normalizacji stężenia dwutlenku węgla [34]. W fazie łatwej zmiany w układzie krążenia są charakterystyczne do odruchów na nurkowanie, natomiast w fazie walki, w wyniku zwiększonej aktywności układu nerwowego współczulnego następuje nagły i duży wzrost ciśnienia krwi jako reakcja obronna, zmniejszająca skutki niedotlenienia i ochronę przed utratą przytomności [17]. Mimowolne ruchy oddechowe występujące wcześniej niż wzrost ciśnienia tętniczego w fazie walki wspomagają przepływ krwi, a przez to wysycenie krwi tętniczej tlenem i zwiększony metabolizm mózgu [10,34]. Mimowolne ruchy oddechowe oprócz redystrybucji krwi do centralnego układu nerwowego [17] mogą mieć wpływ na reakcje hemodynamiczne poprzez utrzymanie odpowiedniego poziomu stężenia dwutlenku węgla, które powoduje rozszerzenie naczyń mózgowych, a to z kolei doprowadza do zwiększenia objętości krwi w mózgu. Przypuszcza się, że mimowolne ruchy oddechowe, wraz z skurczem naczyń obwodowych i stopniowym rozszerzeniu się naczyń krwionośnych w mózgu w wyniku hiperkapnii, przyczyniają się do centralizacji krwi, utrzymując w ten sposób dotlenienie mózgu podczas długotrwałego okresu wstrzymywania powietrza [10]. Jeszcze niedawno uważano, że maksymalna głębokość zanurzenia z zatrzymanym oddechem zależna jest od pojemności życiowej i objętości zalegającej płuc. Pojemność życiowa płuc nie mogła się zmniejszyć poniżej

Analiza rekordów świata we freedivingu 73 zalegającej, gdyż mogłoby dojść do zgniecenia płuc [1]. Badania Craiga [6] wskazały, że istnieją fizjologiczne mechanizmy kompensacyjne chroniące płuca przed zgnieceniem. Stwierdził on, że do klatki piersiowej dopływa, kosztem naczyń odwodowych, zwiększona ilość krwi. Zjawisko to nazywa się blood shift (cofnięcie krwi). Powstaje ono po wytworzeniu się różnicy ciśnień w poszczególnych partiach ciała reagujących w odmienny sposób na ciśnienie wody. Zwężanie się obwodowych naczyń krwionośnych zwiększających transport krwi do centrum ciała spowodowane jest aktywacją nerwowego układu współczulnego [11,13]. Wzrastające w czasie zanurzania się ciśnienie wody jest równoważone przez ciśnienie powietrza w płucach oraz siłę oporu wynikającej ze sprężystości klatki piersiowej. Oznacza to, że w płucach stale utrzymuje się pewne niewielkie podciśnienie. Aby skompensować to podciśnienie, do naczyń krwionośnych klatki piersiowej przetłaczana jest krew z naczyń obwodowych, powodując zwiększenie ilości krwi przede wszystkim w płucach. Dodatkowym efektem wspomagającym zjawisko blood shift jest stopniowe przemieszczanie się narządów wewnętrznych z jamy brzusznej do klatki piersiowej, uwarunkowany elastycznością przepony. Zjawiska te powodują, że klatka piersiowa wypełnia się krwią i organami wewnętrznymi, które w odróżnieniu od znajdującego się w płucach powietrza są nieściśliwe przez co chronią żebra przed połamaniem. Schaeffer i wsp. [41] stwierdzili, że na głębokości 40 m do naczyń krwionośnych płuc dostaje się dodatkowo 850 ml krwi. Naczynia krążenia płucnego są bardzo elastyczne i posiadają zdolność do nawet dziesięciokrotnego zwiększania swojej średnicy, dlatego są w stanie pomieścić dodatkowo nawet do 1,5 litra krwi, która może zapełnić przestrzeń powstającą w wyniku ściskania płuc. Mechanizm tych reakcji został częściowo wyjaśniony już wcześniej przez Irvinga [20], Scholandera [48], a ostatnio przez Schagatay i Anderssona [42]. U nurkujących z zatrzymanym oddechem w wyniku długotrwałego treningu przy krótkich powtarzanych zanurzeniach dochodzi do dostosowania się niektórych reakcji metabolicznych, powodujących zmniejszenie stresu oksydacyjnego oraz kwasicy mleczanowej. Mała ilości kwasu mlekowego we krwi u dobrze wytrenowanych nurków może świadczyć o zmniejszonej produkcji mleczanów lub zwiększonym katabolizmie [22]. W przewlekłym niedotlenieniu osób dochodzi do spadku uwalniania się kwasu mlekowego, ale mechanizm tego zjawiska nie jest w pełni poznany [4]. Może to wynikać z obniżonej produkcji i podwyższonego usuwania kwasu mlekowego w niedotlenionych mięśniach, jak też oszczędzania w nich zapasów glikogenu, a tym samym obniżaniu produkcji kwasu mlekowego [21,56]. Podczas ekstremalnych nurkowań z zatrzymanym oddechem do przemian metabolicznych, oprócz glikolizy, niezwykle ważny zdaje się być katabolizm białka jako źródło energii powstałe w wyniku przemian beztlenowych. Wykorzystanie tego źródła zależy od wielkości niedotlenienia oraz wysiłku [8]. Cel pracy Celem niniejszej pracy jest analiza zmian rekordów świata we freedivingu wyrażających potencjał adaptacyjny człowieka do nurkowania z zatrzymanym oddechem w zakresie czasu wstrzymania oddechu, odporności na ciśnienie, a także wysiłek fizyczny w wodzie. Częste poprawianie wyników rekordowych w ostatnim piętnastoleciu świadczyć może z jednej strony o postępach w technice i technologii nurkowania z zatrzymanym oddechem, z drugiej zróżnicowane ich tempo w poszczególnych konkurencjach wskazuje, że występują rezerwy przystosowawcze układu krążeniowego i oddechowego człowieka, umożliwiające osiąganie jeszcze lepszych rezultatów. Analiza postępów w ekstremalnym nurkowaniu z zatrzymanym oddechem kobiet i mężczyzn, z podziałem konkurencji na zależne od określonych uwarunkowań, wskazywać może te z nich, w których mechanizmy adaptacyjne człowieka mają największe możliwości przystosowawcze. Materiał i metody Materiał do pracy stanowiły wyniki rekordów świata we freedivingu, umieszczone w dniu 31.12.2009 r. na stronie internetowej AIDA International, w zakładce competitive/worlds-records [54]. Z wielu rekordowych wyników uzyskanych w latach 1993 2009 wybrano te, które odnotowano w odstępach 5 letnich, czyli w 1994, 1999, 2004 oraz 2009 r., w kategorii kobiet i mężczyzn, uwzględniających 8 konkurencji. Są to oficjalne konkurencje zatwierdzone przez AIDA International, w których notowane są rekordy świata. Poszczególne konkurencje analizowano wg możliwości adaptacyjnych człowieka do: czasu wstrzymania oddechu bez wysiłku fizycznego STA, czasu wstrzymania oddechu powiązanego z wysiłkiem fizycznym DNF, DYN, czasu wstrzymania oddechu powiązanego z ciśnieniem wody NLT, czasu wstrzymania oddechu powiązanego z ciśnieniem wody i wysiłkiem fizycznym CNF, CWT, FIM, VWT. Zebrane wyniki umieszczono na rycinach, prezentując w danej konkurencji wyniki bezwzględne i przyrosty wartości w procentach pomiędzy kolejnymi okresami 5-letnimi. Obliczono też różnice w liczbach bezwzględnych i w procentach pomiędzy rekordem najstarszym, a obowiązującym 31.12.2009 r., co przedstawia tabela 1. We wszystkich prowadzonych statystykach obliczano różnice międzypłciowe. Wskazanie największych przy-

74 A. Ostrowski i wsp. rostów w wartościach procentowych, z podziałem na jakość i ilość czynników oddziaływających na nurka, pozwoliło na określenie konkurencji z największymi i najmniejszymi zmianami wyników. Wyniki Konkurencja uwarunkowana czasem wstrzymania oddechu bez wysiłku fizycznego STA (Static Apnea) W konkurencji tej, odbywającej się na pływalni lub jeziorze, zadaniem rywalizujących zawodników jest jak najdłuższe przebywanie z twarzą zanurzoną w wodzie. Wynik jest uznany, jeśli zawodnik nie straci przytomności i będąc twarzą we wodzie nie wypuści z układu oddechowego powietrza. W konkurencji STA rekordy świata kobiet notowane są od 1998 r. Pierwszy wynosił 5,23 min. i był poprawiany 12 razy. Rekord świata kobiet w konkurencji STA ustanowiony w 2009 r. wynosił 8,23 min. Rekordy świata mężczyzn w tej samej kategorii notowane są od 1994 r. Pierwszy wynosił 6,48 min. i był poprawiany 14 razy. Rekord świata mężczyzn w konkurencji STA ustanowiony w 2009 r. wynosił 11,35 min. Dynamikę zmian rekordów świata w przedziałach 5-letnich przedstawia rycina 1. Rycina 1 wskazuje, że rekord świata mężczyzn w 1994 r. w konkurencji STA wynosił 7,06 min. i przez okres 15 lat został poprawiony o 4,29 min., czyli o 63,14%. Przyrosty rekordowych wyników były coraz większe i wynosiły 10,68% w latach 1994 1999 i 29,18% w latach 2004 2009. Rekord świata kobiet pierwszy raz był notowany w 1999 r. i wynosił 6,02 min. Przyrosty rekordowych wyników w pierwszym okresie pięcioletnim były niewielkie (o 8,01%), bardziej znaczące natomiast w okresie od 2004 do 2009 r. (o 28,64% w odniesieniu do wcześniejszych). Ogólnie, od 1999 do 2009 r. rekord świata kobiet w kategorii STA został poprawiony o 38,95% i wynosił 8,23 min. Mężczyźni w stosunku do kobiet we wszystkich badanych przedziałach czasu uzyskiwali lepsze wyniki (od 25,69% do 38,17%), które w kolejnych latach wyraźniej różnicowały badanych. Także bezwzględny przyrost wyników u mężczyzn był o 52,41% wyższy w stosunku do kobiet. Konkurencje uwarunkowane czasem wstrzymania oddechu i wysiłkiem fizycznym W konkurencjach tych, odbywających się na pływalni, zawodnicy mają za zadanie pokonanie jak najdłuższego dystansu bez płetw konkurencja DNF lub w płetwach DYN. W konkurencji DNF rekordy świata mężczyzn notowane są od 1993 r. Pierwszy wynosił 125 m i był poprawiany 12 razy. Rekord świata mężczyzn w konkurencji DNF obowiązujący w 2009 r. wynosił 213 m i był ustanowiony rok wcześniej. Rekordy świata kobiet notowane są od 1998 roku. Pierwszy wynosił 67 m i był poprawiany 14 razy. Rekord świata kobiet w konkurencji DNF ustanowiony w 2009 roku wynosił 160 m. Dynamikę zmian rekordów świata w konkurencji DNF w odstępach 5-letnich przedstawia rycina 2. Wyniki przedstawione na rycinie 2 wskazują, że rekord świata mężczyzn w 1994 r. w konkurencji DNF wynosił 125 m i przez okres 15 lat został poprawiony o 88 m, czyli o 70,40%. W pierwszym 5-letnim okresie nie udało się żadnemu zawodnikowi poprawić rekordu świata. W następnych okresach, czyli w latach 1999 2009 przy- Ryc. 1. Dynamika zmian rekordów świata w konkurencji STA (Static Apnea). Źródło: Statystyki historii rekordów świata AIDA International 31.12.2009 r. (www.aida-international.org)

Analiza rekordów świata we freedivingu 75 Ryc. 2. Dynamika zmian rekordów świata w konkurencji DNF (Dynamic Without Fins). Źródło: Statystyki historii rekordów świata AIDA International 31.12.2009 r. (www.aida-international.org) rosty były dość znaczne i wynosiły od 28,31 do 32,80%. Rekord świata kobiet w 1999 r. w konkurencji DNF wynosił 94 m i przez okres 10 lat został poprawiony o 66 m, czyli o 70,21%. Przyrosty rekordów świata kobiet w pierwszym okresie 5-letnim były nieznaczne (o 11,06%), w drugim zaś bardzo duże, wynoszące 53,84%. Rekordy świata mężczyzn były notowane 5 lat wcześniej niż kobiet. Mężczyźni we wszystkich badanych przedziałach czasu uzyskiwali od 32,97% do 59,61% lepsze wyniki niż kobiety. Także bezwzględny przyrost wyników w całym badanym okresie u mężczyzn był o 33,33% wyższy w stosunku do kobiet. W konkurencji DYN rekordy świata mężczyzn notowane są od 1995 r. Pierwszy wynosił 140 m i był poprawiany 15 razy. Obowiązujący w 2009 r. rekord świata mężczyzn w konkurencji DYN wynosił 250 m i był ustanowiony rok wcześniej. W tej samej kategorii rekordy świata kobiet notowane są od 1996 r. Pierwszy wynosił 125 m i był poprawiany 11 razy. Obowiązujący w 2009 r. rekord świata kobiet w konkurencji DYN ustanowiony został w 2008 r. i wynosił 214 m. Dynamikę zmian rekordów świata w konkurencji DYN w przedziałach 5- letnich przedstawia rycina 3. Z analizy wyników umieszczonych na rycinie 3 wynika, że rekord świata mężczyzn w 1994 r. w konkurencji DYN nie był notowany, natomiast w 1999 r. wynosił 164 m i przez okres 10 lat został poprawiony o 86 m, czyli o 52,43%. Dynamika zmian rekordów świata była dość stabilna i wynosiła w okresach 5-letnich od 21,95% do 25,00%. Rekord świata kobiet w 1999 r. w konkurencji DYN wynosił 150 m i przez okres 10 lat został poprawiony 64 m, czyli o 42,66%. Przyrosty rekordów świata kobiet w pierwszym okresie 5-letnim wynosiły tylko 3,33%, natomiast w ostatnim, czyli w latach 2004 2009 znacznie wzrosły, osiągając 38,06%. Rekordy świata mężczyzn były notowane od 1995 roku, a kobiet od 1996 roku, dlatego też brak wyników na rok 1994. Mężczyźni we wszystkich badanych przedziałach czasu uzyskiwali lepsze wyniki niż kobiety, szczególnie o 29,03% w 2004 r. Także bezwzględny przyrost wyników w całym badanym okresie u mężczyzn był o 34,37% wyższy niż do kobiet. Konkurencja uwarunkowana czasem wstrzymania oddechu i ciśnieniem wody Konkurencją, w której czynnikiem decydującym o wyniku jest tolerancja na czas wstrzymanego oddechu i ciśnienie wody jest NLT. Odbywa się ona najczęściej w wodach morskich i polega na jak najgłębszym zanurkowaniu przy wykorzystaniu dowolnego sprzętu wspomagającego, najczęściej specjalnej windy do zanurzenia i balonu do wynurzenia. W konkurencji NLT rekordy świata mężczyzn notowane są od 1993 r. Pierwszy wynosił 123 m i był poprawiany 18 razy. Obowiązujący w 2009 r. rekord świata mężczyzn w konkurencji NLT wynosił 214 m i był ustanowiony dwa lata wcześniej. W tej samej kategorii rekordy świata kobiet notowane są od 1996 r. Pierwszy wynosił 110 m i był poprawiany 4 razy. Obowiązujący w 2009 r. świata kobiet w konkurencji NLT ustanowiony został w 2002 roku i wynosił 160 m. Dynamikę zmian rekordów świata w konkurencji NLT w przedziałach 5-letnich przedstawia rycina 4. Wyniki przedstawione na rycinie 4 wskazują, że rekord świata mężczyzn w 1999 r. w konkurencji NLT wynosił 127 m i przez okres 15 lat został poprawiony o 87 m, czyli o 68,50%. Dynamika zmian rekordów świata była zmienna i wynosiła w pierwszym okresie 5-letnim 18,11% a w drugim tylko 8,00%. Wyraźny przyrost wyników, wynoszący 32,09% nastąpił w ostatnim okresie,

76 A. Ostrowski i wsp. Ryc. 3. Dynamika zmian rekordów świata w konkurencji DYN (Dynamic With Fins). Źródło: Statystyki historii rekordów świata AIDA International 31.12.2009 r. (www.aida-international.org) Ryc. 4. Dynamika zmian rekordów świata w konkurencji NLT (No Limits). Źródło: Statystyki historii rekordów świata AIDA International 31.12.2009 r. (www.aida-international.org) czyli w latach 2004 2009. Rekord świata kobiet w konkurencji NLT w 1994 r. nie był notowany. W 1999 r. wynosił 110 m i przez okres 10 lat został poprawiony 40 m, czyli o 42,66%. Przyrosty rekordów świata kobiet w pierwszym okresie 5-letnim wynosiły tylko 3,33%, natomiast w ostatnim, czyli w latach 2004 2009 duże, wynoszące 38,06%. Rekordy świata w konkurencji NLT mężczyzn były notowane od 1995 r. a kobiet od 1996 r., dlatego też brak wyników na rok 1994. Mężczyźni we wszystkich badanych przedziałach czasu uzyskiwali lepsze wyniki niż kobiety, szczególnie o 29,03% w 2004 r. Także bezwzględny przyrost wyników w całym badanym okresie u mężczyzn był o 34,37% wyższy w stosunku do kobiet. Konkurencje uwarunkowane czasem wstrzymania oddechu, ciśnieniem wodyi wysiłkiem fizycznym Do konkurencji, w których czynnikiem decydującym o wyniku jest tolerancja organizmu na czas wstrzymanego oddechu, ciśnienie wody i wysiłek fizyczny należą: CNF, czyli nurkowanie ze stałym balastem z napędem kończynami górnymi i dolnymi; FIM, czyli nurkowanie ze stałym balastem z napędem kończynami górnymi i dolnymi z możliwością podciągania się za linę; CWT,

Analiza rekordów świata we freedivingu 77 czyli nurkowanie ze stałym balastem, używając płetw, bądź monopłetwy oraz VWT, czyli nurkowanie ze zmiennym balastem, gdzie nurek zanurza się z dodatkowym balastem, a wynurza bez niego używając płetw i podciągając się za linę. Konkurencje te odbywają się najczęściej w wodach morskich i polegają na jak najgłębszym zanurkowaniu zgodnie z przewidzianymi dla danej konkurencji przepisami. Kolejność analizy tych konkurencji przedstawiono zgodnie z osiąganymi wynikami od najniższych (90 m) występującymi w CNF do najwyższych (142 m) występującymi w VWT. W konkurencji CNF rekordy świata mężczyzn notowane są od 2003 r. Pierwszy wynosił 33 m i był poprawiany 14 razy. Obowiązujący w 2009 r. rekord świata mężczyzn w konkurencji CNF wynosił 90 m. W tej samej konkurencji, rekordy świata kobiet notowane są także od 2003 r. Pierwszy wynosił 35 m (świadczący, że w 2003 r. wyniki kobiet były lepsze od mężczyzn o 2 m) i był poprawiany 9 razy. Obowiązujący w 2009 r. rekord świata kobiet w konkurencji CNF wynosił 62 m. Dynamikę zmian rekordów świata konkurencji CNF w przedziałach 5-letnich przedstawia rycina 5. Wyniki przedstawione na rycinie 4 wskazują, że rekordy świata mężczyzn do 1999 r. w konkurencji CNF nie były notowane, natomiast w 2004 r. najlepszy wynik wynosił 66 m i przez okres 5 lat został poprawiony o 24 m, czyli o 36,36%. Rekordy świata kobiet w konkurencji CNF także nie były notowane w 1994 i 1999 r. W 2004 r. wynosił 42 m i przez okres kolejnych 5 lat został poprawiony o 20 m, czyli o 47,61%. Mężczyźni we wszystkich badanych przedziałach czasu uzyskiwali lepsze wyniki niż kobiety, o 57,14% w 2004 roku i o 45,16% w 2009 r. Także bezwzględny przyrost wyników w całym badanym okresie u mężczyzn był o 20,00% wyższy niż kobiet. W konkurencji FIM rekordy świata mężczyzn notowane są od 1999 r. Pierwszy wynosił 72 m i był poprawiany 15 razy. Obowiązujący w 2009 r. rekord świata mężczyzn w konkurencji FIM wynosił 112 m. W tej samej kategorii rekordy świata kobiet notowane są od 2001 roku. Pierwszy wynosił 70 m i był poprawiany 9 razy. Obowiązujący w 2009 r. rekord świata kobiet w konkurencji FIM wynosił 90 m. Dynamikę zmian rekordów świata konkurencji FIM w przedziałach 5-letnich przedstawia rycina 6. Wyniki umieszczone na rycinie 6 wskazują, że rekord świata mężczyzn w 1994 r. w konkurencji FIM nie był notowany, natomiast w 1999 r. wynosił 72 m i przez okres 10 lat został poprawiony o 40 m, czyli o 55,55%. Dynamika zmian rekordów świata szczególnie wysoka była w latach 1999 2004 i wynosiła 41,66%. W późniejszym okresie przyrosty były zdecydowanie niższe i wynosiły 9,80%. Rekord świata kobiet w konkurencji w FIM nie był notowany w 1994 i 1999 r. W 2004 r. wynosił 71 m i przez okres 5 lat został poprawiony o 19 m, czyli o 26,76%. Mężczyźni uzyskiwali lepsze wyniki niż kobiety, o 43,66 % w 2004 r. i o 22,22% w 2009 r. W konkurencji tej bezwzględny przyrost wyników w całym badanym okresie był bardzo wyskoki u mężczyzn o 110,52% wyższy w stosunku do kobiet. W konkurencji CWT rekordy świata mężczyzn notowane są od 1995 r. Pierwszy wynosił 72 m i był poprawiany 26 razy. Obowiązujący w 2009 r. rekord świata mężczyzn w konkurencji CWT wynosił 123 m. W tej samej konkurencji rekordy świata kobiet notowane są od 1994 roku. Pierwszy wynosił 61 m i był poprawiany 12 razy. Obowiązujący w 2009 r. rekord świata kobiet w konkurencji CWT wynosił 101 m. Dynamikę zmian Ryc. 5. Dynamika zmian rekordów świata w konkurencji CNF (Constant Weight Without Fins). Źródło: Statystyki historii rekordów świata AIDA International 31.12. 2009 r. (www.aida-international.org)

78 A. Ostrowski i wsp. Ryc. 6. Dynamika zmian rekordów świata w konkurencji FIM (Free Immersion). Źródło: Statystyki historii rekordów świata AIDA International 31.12.2009 r. (www.aida-international.org) Ryc. 7. Dynamika zmian rekordów świata w konkurencji CWT (Constant Weight). Źródło: Statystyki historii rekordów świata AIDA International 31.12.2009 r. (www.aida-international.org) rekordów świata w konkurencji CWT w przedziałach 5-letnich przedstawia rycina 7. Wyniki umieszczone na rycinie 7 świadczą, że rekord świata mężczyzn w 1994 r. w konkurencji CWT nie był notowany, natomiast w 1999 r. wynosił 81 m i przez okres 10 lat został poprawiony o 44 m, czyli o 51,85%. Dynamika zmian rekordów świata nieco wyższa była w latach 1999 2004 i wynosiła 27,16%. W późniejszym okresie przyrosty były niższe i wynosiły 19,41%. Rekord świata kobiet w konkurencji w CWT w 1994 r. wynosił 61 m i przez okres 15 lat został poprawiony 40 m, czyli o 65,57%. Mężczyźni uzyskiwali lepsze wyniki niż kobiety, o około 20% w skrajnych badanych okresach i o 32,05% w 2004 r. W konkurencji tej bezwzględny przyrost wyników w całym badanym okresie był o 10,00% wyższy u mężczyzn niż u kobiet. W konkurencji VWT rekordy świata mężczyzn notowane są od 1994 r. Pierwszy wynosił 101 m i był poprawiany 11 razy. Obowiązujący w 2009 r. rekord świata mężczyzn w konkurencji VWT wynosił 142 m. W tej samej kategorii, rekordy świata kobiet notowane są od 1995 roku. Pierwszy wynosił 85 m i był popra-

Analiza rekordów świata we freedivingu 79 Ryc. 8. Dynamika zmian rekordów świata w konkurencji VWT (Variable Weight). Źródło: Statystyki historii rekordów świata AIDA International 31.12.2009 r. (www.aida-international.org) wiany 4 razy. Obowiązujący w 2009 r. rekord świata kobiet w konkurencji VWT ustanowiony został w 2003 r. i wynosił 122 m. Dynamikę zmian rekordów świata konkurencji CWT w przedziałach 5-letnich przedstawia rycina 8. Wyniki przedstawione na rycinie 8 wskazują, że rekord świata mężczyzn w 1994 r. w konkurencji VWT wynosił 101 m i przez okres 15 lat został poprawiony o 41 m, czyli o 40,59%. Dynamika zmian rekordów świata była najwyższa w latach 1999 2004 i wynosiła 17,39%. We wcześniejszym okresie przyrosty były niższe (o 13,86%). Rekord świata kobiet w konkurencji w VWT w 1994 r. nie był notowany, natomiast w 1999 r. wynosił 90 m i przez okres 10 lat został poprawiony o 32 m, czyli o 35,55%. Mężczyźni uzyskiwali lepsze wyniki niż kobiety, o 27,77% w pierwszym badanym i od 10,65% do 16,39% w pozostałych okresach. W konkurencji tej bezwzględny przyrost wyników w całym badanym okresie był o 28,12% wyższy u mężczyzn niż u kobiet. Dyskusja Dyscyplina sportowa jaką jest freediving jest jedną z najmłodszych, o czym świadczy utworzenie dopiero w 1992 roku AIDA International stowarzyszenia zajmującego się między innymi organizacją zawodów i rejestracją rekordów świata. Mimo krótkiego okresu działania w dyscyplinie tej ustanowiono wiele rekordów świata, potwierdzających jej potencjał i perspektywy dalszego rozwoju. Świadczyć to może o rozpowszechnianiu się tej formy rywalizacji sportowej, jak też o wprowadzaniu do treningu sportowców współczesnych osiągnięć wiedzy medycznej i technicznej. Pokonywane przez freediverów kolejne bariery świadczyć mogą przede wszystkim o ogromnym potencjale adaptacyjnym człowieka do przebywania z zatrzymanym oddechem w środowisku wodnym. Potencjał ten podatny jest na specjalistyczny trening. Joulia i współautorzy twierdzą [23], że u wytrenowanych freediverów występuje większy dopływ krwi do mózgu niż u nie trenujących, co jest interpretowane jako ochrona mózgu przed zbyt niską zawartością tlenu we krwi. Wzrost ilości krwi w mózgu w czasie długotrwałego nurkowania z zatrzymanym oddechem może być wynikiem zwiększonej gęstości naczyń włosowatych w mózgu, powstałych w wyniku treningów bezdechowych [5]. Wyniki te sugerują, że trening bezdechowy zwiększa tolerancję na niedotlenienie [23]. U wybitnie wytrenowanych freediverów w czasie wydłużonego przebywania pod wodą z zatrzymanym oddechem, gdzie zmniejsza się nasycenie tlenu dochodzące do 78%, wyraźnie wzrasta wraz z ciśnieniem krwi aktywność mięśni współczulnego układu nerwowego. Dodać należy, że aktywność układu współczulnego u wybitnych freediverów w wyniku specjalistycznego treningu rządzi się innymi mechanizmami odruchowymi niż w innych grupach ludzi [17]. Długoterminowy trening bezdechowy poprawia także zdolności wysiłkowe. Po 3 miesięcznym treningu wzrasta stężenie hemoglobiny z jednoczesnym wzrostem maksymalnego poboru tlenu, nasycenia krwi tlenem [26]. Poza tym długotrwały trening oddechowy powoduje zwiększenie parametrów charakteryzujących układ oddechowy, co w konsekwencji opóźnia zmęczenie mięśni oddechowych w czasie długotrwałego nurkowania z zatrzymanym oddechem [33].

80 A. Ostrowski i wsp. Zmiany rekordów świata w freedivingu występowały we wszystkich konkurencjach. W celu zbadania, które z wyróżnionych czynniki świadczących o potencjale adaptacyjnym człowieka do nurkowania z zatrzymanym oddechem odgrywały największą rolę dokonano poniższego zestawienia, przedstawionego w tabeli 1. Analiza dynamiki zmian rekordów świata w freedivingu wg wybranych czynników oddziaływujących na organizm nurka w okresie od początku ich rejestracji do 31.12.2009 r. umieszczonych w tabeli 1 wskazuje, że wśród mężczyzn i kobiet rekordy świata były poprawiane we wszystkich konkurencjach. U mężczyzn zmiany te były w przedziale od 25,14% do 172,72%, a u kobiet od 28,57% do 138,80%. Wśród mężczyzn największy przyrost wyników zanotowano w konkurencji CNF o 172,72%. Jest to konkurencja, gdzie nurek nie korzystając z płetw i innych urządzeń zanurza i wynurza się relatywnie wolno, a przez to płytko i osiąga mniejszą głębokość. Można więc przypuszczać, że czynniki te mogły mieć znaczenie w wielkości osiąganych rekordów świata. Przeciwieństwem jest konkurencja NLT, w której wyniki zostały poprawione tylko o 25,14%. Tak mały przyrost wyników może świadczyć o problemach adaptacyjnych organizmu do bardzo wysokiego ciśnienia wody. Na uwagę zasługują też rekordy świata poprawiane o ponad 70% przez mężczyzn w nurkowaniu statycznym (STA) i dynamicznym na odległość (DNF, DYN), co sugerować może o potencjalnych możliwościach adaptacyjnych układu krążeniowego i oddechowego do wstrzymania powietrza pod warunkiem, że nie występuje czynnik związany z ciśnieniem wody. U kobiet w wielu przypadkach największe zmiany rekordów świata odnotowywane były w tych samych konkurencjach, co mężczyzn nurkowanie dynamiczne na odległość (DYN, DNF) i ze stałym balastem bez płetw (CNF). Także wolniejsze przyrosty rekordowych wyników dotyczyły tych samych konkurencji (FIM, NLT, VWT). Prowadzone analizy świadczą o dużych rezerwach adaptacyjnych układu krążeniowego i oddechowego do przebywania w wodzie z zatrzymanym oddychaniem. Mężczyźni i kobiety byli w stanie znacznie bardziej poprawiać wyniki w konkurencjach, gdzie decydującym o sukcesie czynnikiem był wysiłek fizyczny, przy osiąganiu stosunkowo niewielkiej głębokości, natomiast mieli problemy z poprawianiem wyników w nurkowaniu przy równoczesnym oddziaływaniu dużego ciśnienia wody, czego dowodem były niewielkie przyrosty wyników w konkurencji NLT. Wnioski 1. Od chwili powołania w 1962 roku AIDA International do końca 2009 roku zawodnicy we freedivingu ustanowili 220 rekordów świata, wskazując na ogromny potencjał i perspektywy rozwoju tej dyscypliny. 2. Rekordy świata we freedivingu były poprawiane we wszystkich 8 konkurencjach, a mężczyźni osiągali lepsze wyniki niż kobiety. U mężczyzn zmiany te były w przedziale od 25,14% do 172,72%, a u kobiet od 28,57% do 138,80%. 3. Wśród mężczyzn największy przyrost wyników zanotowano w konkurencji CNF, gdzie nurek poprzez ograniczenia przepisów osiąga relatywnie małą głę- Tabela 1. Dynamika zmian rekordów świata w freedivingu wg wybranych czynników oddziaływujących na organizm nurka w okresie od początku ich rejestracji do 31.12.2009 r. Czynniki Wstrzymany oddech bez wysiłku fizycznego Wstrzymany oddech, Wysiłek fizyczny Wstrzymany oddech, Ciśnienie wody Wstrzymany oddech, Ciśnienie wody, Wysiłek fizyczny Konkurencja Min max Mężczyźni Przyrost % Min max Kobiety Przyrost % STA [min.] 6,48 11,35 70,34 5,23 8,23 55,72 DNF [m] 125 213 70,40 67 160 138,80 DYN [m] 140 250 78,57 125 214 71,20 NLT [m] 171 214 25,14 110 160 45,45 CNF [m] 33 90 172,72 35 60 71,42 FIM [m] 72 112 55,55 70 90 28,57 CWT [m] 72 123 70,83 61 101 65,57 VWT [m] 101 142 40,59 85 122 43,52 Źródło: Statystyki historii rekordów świata AIDA International 31.12.2009 r. (www.aida-international.org)