Jan Szostak ARCHIWALIA DOWÓDZTWA WOJSK LOTNICZYCH 1945 1949 1. Zarys organizacyjny Dynamiczny rozwój i wejście do działań bojowych w połowie 1944 roku oddziałów i związków taktycznych lotnictwa WP sprawiły, że konieczne stało się powołanie organu kierowniczego nad całością sił powietrznych. Na bazie dowództwa radzieckiej 6 armii lotniczej odkomenderowanej do dyspozycji NDWP, w październiku 1944 roku sformowano Dowództwo Lotnictwa Wojska Polskiego 1. Nowoutworzona instytucja posiadała w swej strukturze podstawowe komórki organizacyjne 2, niezbędne do kierowania procesem przygotowania lotnictwa do działań bojowych, jak i samymi działaniami na froncie. Kapitulacja Niemiec i zakończenie działań wojennych w Europie postawiły przed NDWP sprawę reorganizacji wojska i jego przejście na stopę pokojową. Proces ten formalnie zapoczątkowany został rozkazem dowódcy WP z 18 sierpnia 1945 1 Sformowanie nastąpiło na podstawie rozkazu NDWP nr 50 z 10.10. 1944 r. uzupełnionym rozkazem NDWP nr 91 z 31.10.1944 r. CAW, III-1-303, k. 100 i 127. K. F r o n t c z a k, Siły Zbrojne Polski Ludowej. Przejście na stopę pokojową 1945 1947, Warszawa 1974 r. w przypisie nr 4 na str. 168 powołuje się tylko na rozkaz nr 91 przesuwając tym samym moment powołania dowództwa o 21 dni. Jeśli zaś chodzi o nazwę, to pierwotnie, dopóki istniała koncepcja utworzenia Frontu Polskiego brzmiała ona: Dowództwo Lotnictwa Frontu WP. Również po wojnie przez pierwsze miesiące używano tej nazwy. Najczęściej jednak w dokumentach używano nazwy: Dowództwo Lotnictwa WP, aż do marca 1947 r., kiedy to przy kolejnej zmianie etatu wprowadzono nazwę Dowództwo Wojsk Lotniczych. 2 Patrz etat nr 015/467. CAW, spis 761/61, t. 242.
roku 3, opartym na wcześniejszym dekrecie rządu z 10 sierpnia 1945 roku o częściowej demobilizacji żołnierzy armii czynnej 4. W praktyce jednak prace przygotowawcze do demobilizacji rozpoczęto już w lipcu 1945 roku, kiedy to powołano specjalną komisję, która miała przygotować odpowiednie materiały do demobilizacji 5. Dowództwo Lotnictwa, podobnie jak inne dowództwa rodzajów wojsk, opracowało plan przedsięwzięć organizacyjnych, ustalając tryb i sposób przechodzenia lotnictwa WP na stopę pokojową. Plan ten zakładał przeprowadzenie do 1 lutego 1946 roku takich reorganizacji i rozformowań, aby przez uproszczenie struktury organizacyjnej uzyskać oszczędności etatowe 6. Ogólnej reorganizacji wojsk lotniczych 7 towarzyszyły również zmiany strukturalno-organizacyjne i etatowe ich dowództwa. Rozkaz NDWP nr 0170/org. z 11 lipca 1945 roku 8 przenosił Dowództwo Lotnictwa WP z etatu wojennego nr 015/467 na etat pokojowy nr 6/12 9. Nowy etat czasu pokojowego zakładał obsadę personalną Dowództwa Lotnictwa w ilości 499 osób, w tym: 6 generałów, 245 oficerów, 135 podoficerów, 78 szeregowców i 35 pracowników cywilnych 10. Dowództwo Lotnictwa w swojej strukturze posiadało następujące piony organizacyjne: dowództwo, inspektorat, wydział wyszkolenia wojskowych zakładów naukowych, sztab, wydział personalny, zarząd polityczno-wychowawczy, służba kwatermistrzowska, służba inżynieryjno-lotnicza, wydział służby zdrowia i wydział finansowy 11. Przeformowanie Dowództwa Lotnictwa na etat pokojowy kończyło wstępny 3 CAW, III-2-336, k. 39 40. 4 Dziennik Ustaw RP, nr 31, 1945 r. 5 J. J a w o r s k i, Organizacja Ludowego Lotnictwa Polskiego 1945 1949, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 4/1979, s. 11. 6 CAW, III-263-7, k. 740; K. F r o n t c z a k, Siły zbrojne..., s. 173. 7 Termin wojska lotnicze wprowadzono do obiegu służbowego rozkazem MON nr 0271/org. z 29.11.1947 r. Rozkaz ten dokonywał podziału sił zbrojnych na 3 rodzaje wojsk: lądowe, lotnicze i marynarkę wojenną. CAW, spis 1545/73, t. 18, k. 272. Wcześniej 13.03.1947 r. przy zmianie etatu Dowództwa Lotnictwa dokonano zmiany jego nazwy na Dowództwo Wojsk Lotniczych (rozkaz MON nr 084/org. z 13.03.1947 r.), co dało podstawę do wcześniejszego używania w rozkazodawstwie terminu wojska lotnicze. 8 CAW, spis 1545/73, t. 6, k. 359. 9 CAW, spis 1545/73, t. 135. 10 Tamże. 11 Tamże.
etap prac związanych z przejściem wojsk lotniczych na stopę pokojową. Występując zaś od sierpnia 1945 roku w nowej strukturze organizacyjnej przystąpiło ono do zasadniczych przedsięwzięć związanych z reorganizacją podległych sobie jednostek. Trudna sytuacja ekonomiczna kraju i wynikające z niej trudności utrzymania wojska na dotychczasowym poziomie dyktowały potrzebę dalszej redukcji ilościowej wojsk lotniczych, w tym i samego dowództwa. Rozkaz organizacyjny NDWP nr 018/org. z 14 stycznia 1946 roku 12 przenosił Dowództwo Lotnictwa z etatu nr 6/12 na etat 6/38 o stanie 311 osób, w tym: 6 generałów, 126 oficerów, 58 podoficerów, 69 szeregowców i 52 pracowników cywilnych 13. Nowy etat nie wprowadzał zasadniczych zmian, a ogólna struktura dowództwa przedstawiała się następująco: dowództwo, sztab, zarząd politycznowychowawczy, służba kwatermistrzowska, sekcja finansowa, służba inżynieryjnolotnicza, służba zdrowia i komenda ochrony 14. Z przedstawionej wyżej struktury wynika, że w etacie 6/38 zabrakło takich komórek organizacyjnych, jak: inspektorat, wydział wyszkolenia wojskowych zakładów naukowych, wydział personalny 15, które zlikwidowano, a ich kompetencje przejęły inne wydziały. Dalsze zmiany organizacyjne nastąpiły w pierwszym kwartale 1947 roku. Rozkaz MON nr 084/org. z 13 marca 1947 roku 16 przenosił Dowództwo Lotnictwa WP, z jednoczesną zmianą nazwy na Dowództwo Wojsk Lotniczych, z etatu 6/38 na etat 6/67 o stanie 240 osób, w tym: 4 generałów, 140 oficerów, 40 podoficerów, 6 szeregowców i 50 pracowników cywilnych 17. Dowództwo Wojsk Lotniczych posiadało następujące piony organizacyjne: dowództwo, sztab, zarząd polityczno-wychowawczy, wydział pracy z instruktorami armii radzieckiej, służba inżynieryjno-lotnicza, służba zaopatrzenia materiałowo- 12 CAW, spis 1445/73, t. 10, k. 40. 13 CAW, spis 1544/73, t. 623. 14 Tamże. 15 Likwidacja nastąpiła na podstawie rozkazu NDWP nr 187/org. z 11.11.1946 r., a jego kompetencje przejął Wydział II Departamentu Personalnego MON. 16 CAW, spis 1545/73, t. 17, k. 8 9. 17 CAW, spis 1544/73, t. 1245.
technicznego (kwatermistrzostwo) oraz służba zdrowia. W okresie obowiązywania etatu wyłączono z przedstawionej wyżej struktury wydział pracy z instruktorami armii radzieckiej, a reaktywowano wydział personalny oraz wprowadzono komórkę pod nazwą dowództwa dywizji lotniczych 18. Niższy szczebel struktury DWLot. przedstawiał się następująco: Sztab, jako organ wykonawczy, dzielił się na siedem wydziałów: operacyjno-wywiadowczy, wyszkolenia bojowego, organizacyjnomobilizacyjny, łączności specjalnej, planowania, administracyjno-gospodarczy oraz kancelarię ogólną. Zarząd polityczno-wychowawczy posiadał następujące wydziały: organizacyjno-instruktorski, propagandy, personalny, pracy z oficerami; sekcje: ewidencji, organizacyjnej i młodzieżową oraz kancelarię i świetlicę. Służba inżynieryjno-lotnicza dzieliła się na trzy wydziały: eksploatacyjny, remontu samolotów, silników, uzbrojenia lotniczego i przyrządów oraz nadzoru technicznego. W skład służby zaopatrzenia materiałowo-technicznego wchodziły wydziały: organizacji i planowania, zaopatrzenia technicznego, odbioru technicznego, lotniskowy, materiałów pędnych i smarów oraz sekcje: samochodów specjalnych i finansowo-budżetową 19. Zmiany dokonane wiosną 1947 roku tak w dowództwie, jak i w podległych jednostkach, zamykały proces przechodzenia Wojsk Lotniczych na organizację pokojową. Struktura organizacyjna Dowództwa Wojsk Lotniczych wprowadzona etatem 6/67 przetrwała z drobnymi zmianami wprowadzanymi w trakcie obowiązywania etatu, do 28 czerwca 1950 roku, kiedy to dokonano kolejnej reorganizacji. Pierwszym dowódcą i organizatorem wojsk lotniczych był gen. bryg. Fiodor Połynin, który pozostawał na tym stanowisku do marca 1947 roku. Od kwietnia 1947 roku pełnił funkcję doradcy przy dowódcy wojsk lotniczych gen. bryg. Aleksandrze Romeyce 20. Reasumując powyższe rozważania należy stwierdzić, że kolejne zmiany organizacyjne przeprowadzone w latach 1945 1947, nie burząc zasadniczej struktury 18 Tamże. 19 Tamże. 20 K. F r o n t c z a k, Siły zbrojne..., s. 182; I. K o l i ń s k i, Regularne jednostki Wojska Polskiego (lotnictwo), Warszawa 1978, s. 211.
DWLot., spowodowały zmniejszenie stanu liczebnego dowództwa o ponad 50% w stosunku do punktu wyjściowego, dostosowując je zarazem do aktualnych potrzeb i możliwości. 2. Zawartość aktowa Archiwalia Dowództwa Wojsk Lotniczych przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym stanowią zespół otwarty, liczący 614 jednostek archiwalnych, ułożonych według komórek organizacyjnych zgodnie z obowiązującym etatem 6/67. Akta pochodzą z lat 1945 1949 i obrazują przechodzenie wojsk lotniczych na stopę pokojową oraz ich działalność w tym bardzo trudnym i złożonym politycznie okresie czasu. Z tego też względu są cennym materiałem poznawczym dla badaczy zajmujących się tym okresem historycznym. Dla lepszego przedstawienia treści akt, niezależnie od przyjętego podziału według struktury organizacyjnej, całość można podzielić na 7 grup rzeczowych 21 : 1) akta organizacyjno-mobilizacyjne 2) akta operacyjno-wyszkoleniowe 3) akta polityczne 4) akta służby inżynieryjno-lotniczej 5) akta kwatermistrzowskie 6) akta personalne 7) akta służby zdrowia. * Przechodzenie wojsk lotniczych z organizacji wojennej na pokojową wiązało się z koniecznością dokonania wielu przedsięwzięć organizacyjnych, których odbicie znajduje się w stosunkowo licznie zachowanych aktach organizacyjnych i 21 Kwestię podziału wojskowych materiałów archiwalnych omawia J. M a l c z e w s k i, O zawartości zasobu aktowego LWP z lat 1943 1945. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s. 52 53.
mobilizacyjnych. Są to przede wszystkim rozkazy i zarządzenia organizacyjne, etaty, sprawozdania, meldunki i korespondencja dotyczące stanu organizacyjnego DWLot. i jednostek mu podległych. Obok etatów i rozkazów, dokumentem o dużym znaczeniu jest Projekt instrukcji o organizacji i zakresie działania DWL 22, zawierający schemat organizacyjny, a także zakres kompetencji i podporządkowania dowództwa. Tendencje rozwojowe lotnictwa ukazują plany i protokoły posiedzeń Komisji Lotniczej przy Sztabie Generalnym 23. Z ważniejszych materiałów obrazujących stan organizacyjny szkolnictwa, zachowały się statuty Oficerskiej Szkoły Lotniczej i Technicznej Szkoły Lotniczej 24 oraz zarządzenia w sprawie naboru kandydatów do szkół oficerskich i podoficerskich. Wśród omawianej grupy archiwaliów ważną pozycję zajmują akta spraw demobilizacyjnych. W zespole znajdują się rozkazy dotyczące demobilizacji i uzupełnień jednostek wojsk lotniczych oraz sprawozdania o stanie liczebnym żołnierzy podległych demobilizacji. Stan ilościowy kadr radzieckich pełniących służbę w lotnictwie WP, oddają sprawozdania statystyczne oraz imienne wykazy oficerów i podoficerów radzieckich. Następną grupę stanowią akta operacyjno-szkoleniowe, takie jak: rozkazy, plany, programy, meldunki, sprawozdania i instrukcje. Ponadto, są tu referaty dotyczące różnych form użycia lotnictwa myśliwskiego i szturmowego 25 oraz korespondencja z PLL Lot i Aeroklubem PRL w sprawie działania linii lotniczych. Na uwagę zasługują też materiały określające warunki lądowania i kontroli samolotów zagranicznych i krajowych na lotniskach wojskowych 26. Ciekawe są też biuletyny informacyjne PLL Lot oraz charakterystyki nowych samolotów państw zachodnich z załączonymi fotografiami 27. Bogaty wachlarz informacji zawierają plany, programy i instrukcje dotyczące wyszkolenia bojowego. Na ich podstawie można odtworzyć warunki w jakich odbywało się szkolenie lotnicze w jednostkach oraz dokonać analizy realizacji 22 CAW, spis 45/53, t. 562. 23 CAW, spis 45/53, t. 568 oraz spis 4/53, t. 90. 24 CAW, spis 45/53, t. 563. 25 CAW, spis 45/53, t. 3194. 26 CAW, spis 45/53, t. 3309. 27 CAW, spis 45/53, t. 137.
programów szkoleniowych w praktyce. W aktach można odnaleźć wiele informacji dotyczących sprzętu, na którym odbywało się szkolenie pilotów, jak też przepisów odnoszących się do praktycznego wykonywania lotów. Na uwagę zasługuje Instrukcja pilotażu na samolocie PO-2 28, który był jednym z podstawowych typów samolotów do szkolenia lotniczego. W archiwaliach tej grupy znajduje odzwierciedlenie problem kształcenia oficerów lotnictwa w szkołach oficerskich. Zachowały się sprawozdania z wyszkolenia Oficerskiej Szkoły Lotniczej i Technicznej Szkoły Lotniczej 29. Liczne materiały ilustrują przebieg szkolenia specjalistycznego. Są to: plany, programy i sprawozdania z wyszkolenia spadochronowego, chemicznego i wychowania fizycznego. Bardzo cenną i stosunkowo liczną grupę stanowią akta wytworzone przez Zarząd Polityczno-Wychowawczy DWLot. Składają się na nią rozkazy, zarządzenia, plany pracy, programy, instrukcje i sprawozdania mówiące o całokształcie pracy polityczno-wychowawczej w wojskach lotniczych. Na szczególną uwagę zasługują sprawozdania i meldunki dotyczące stanu moralno-politycznego oraz dokumenty obrazujące proces kształtowania się modelu pracy partyjno-politycznej wśród stanu osobowego jednostek lotniczych. Złożone problemy politycznego życia kraju mają również swoje odbicie w archiwaliach tej grupy zespołu. Są to meldunki grup ochronno-propagandowych z okresu wyborów do Sejmu Ustawodawczego, zawierające ocenę nastrojów politycznych ludności wiejskiej, wzbogacone opisami walki z reakcyjnym podziemiem oraz omawiające przebieg samego głosowania 30. Należy również wskazać na materiały dotyczące pracy organizacji młodzieżowych. Otóż zachowały się zarządzenia i instrukcje w sprawie organizowania Kół Pracy Społecznej 31 i Związku Młodzieży Polskiej 32 oraz sprawozdania z pracy Przysposobienia Rolniczo- Wojskowego 33. Ponadto jest tu cenne opracowanie historii 1 Pomorskiej Mieszanej 28 CAW, spis 45/53, t. 1384. 29 CAW, spis 4/53, t. 593. 30 CAW, spis 4/53, t. 112. 31 CAW, spis 45/53, t. 2489. 32 CAW, spis 45/53, t. 2499. 33 CAW, spis 45/53, t. 2454.
Dywizji Lotniczej 34. Następną grupę, odmienną od poprzednich, stanowią akta wytworzone przez Służbę Inżynieryjno-Lotniczą DWLot., zajmującą się całokształtem spraw związanych z eksploatacją i utrzymaniem samolotów w gotowości bojowej. Archiwalia te mają duże znaczenie poznawcze dla badacza zajmującego się problematyką techniki lotniczej. Przeglądając zawartość poszczególnych teczek akt, rysuje się obraz warunków w jakich realizowano zadania związane z techniczną stroną zabezpieczenia procesu szkolenia lotniczego na bardzo już wysłużonych w czasie wojny samolotach. Widać wielkie zaangażowanie personelu technicznego, który pomimo braku rozwiniętej bazy remontowej i zaopatrzenia w części zamienne, czynił wszystko, żeby aktualnie posiadany sprzęt utrzymać w jak największej sprawności technicznej. Innym problemem znajdującym odbicie w aktach, są sprawy związane ze wznowieniem produkcji sprzętu lotniczego oraz uruchomieniem bazy remontowej. Na uwagę w tym względzie zasługują umowy zawarte z Zakładem Silników Lotniczych przy Szkole im. Wawelberga w sprawie produkcji silników lotniczych 35 oraz instrukcje i wytyczne w sprawie organizowania kierownictwa sieci remontowej DWLot. 36. Akta o charakterze kwatermistrzowskim zostały wytworzone przez wydziały: ogólny, zaopatrzenia technicznego, lotniskowy, materiałów pędnych i smarów oraz sekcje: samochodową, samochodów specjalnych, finansowo-budżetową i intendencką Kwatermistrzostwa DWLot. Jest tu różnego rodzaju dokumentacja archiwalna odzwierciedlająca proces zaopatrzenia wojsk lotniczych oraz informująca o przebiegu prac związanych z budową, eksploatacją i konserwacją lotnisk. Na czoło wybija się instrukcja szefa Służby Zaopatrzenia Materiałowo-Technicznego 37 (pierwotna nazwa kwatermistrzostwa) z marca 1947 roku, określająca kompetencje poszczególnych wydziałów i sekcji tej służby. Również interesująca jest instrukcja o zasadach prowadzenia gospodarki żywnościowo-mundurowej i taborowej w instytucjach i zakładach wojskowych przeniesionych na system gospodarki wydzielonej 38. Zaś z 34 CAW, spis 462/57, t. 1662, k. 190. 35 CAW, spis 462/57, t. 376. 36 CAW, spis 45/53, t. 3272. 37 CAW, spis 45/53, t. 1813. 38 CAW, spis 45/53, t. 1815.
dokumentów nieoczekiwanych w tym zespole, warto odnotować zarządzenie wojewodów dotyczące wywłaszczania na rzecz skarbu państwa i MON lotnisk byłej Luftwaffe 39, plan lokalizacji Nowej Huty 40, oraz spisy akt przekazanych do Archiwum Armii Radzieckiej w Buzułuku 41. Różnorodność występującej w tej grupie dokumentacji nie pozwala na wnikliwsze jej omówienie i zaprezentowanie. Należy jednak stwierdzić, że archiwalia te, w konfrontacji z innymi materiałami mogą posłużyć do sporządzenia interesujących analiz, obrazujących materiałowo-techniczne zabezpieczenie procesu szkolenia lotniczego. Kolejną, nieliczną grupę akt, stanowią materiały o charakterze personalnym. Są to: rozkazy personalne, zarządzenia i wytyczne w sprawach personalnych, plany pracy Oddziału Kadr WL, sprawozdania o niepełnej obsadzie etatowej stanowisk oficerskich w jednostkach oraz wykazy oficerów radzieckich pełniących służbę w polskich wojskach lotniczych. Powyższe materiały pozwalają na ustalenie obsady personalnej, a tym samym są niezbędne przy dokonywaniu analiz składu narodowościowego i socjalnego lotnictwa WP. Sprawy związane z działalnością służby zdrowia zawierają akta wytworzone przez Wydział Służby Zdrowia DWLot. Zachowały się: rozkazy, zarządzenia i instrukcje regulujące pracę organów służby zdrowia w jednostkach lotniczych. Na uwagę zasługują wytyczne określające organizację i zadania Służby Zdrowia Wojsk Lotniczych w czasie pokoju i na wypadek wojny 42, jak też sprawozdania obrazujące stan sanitarno-epidemiologiczny w podległych jednostkach oraz sprawozdanie z wyników badań personelu jednostek lotniczych prowadzonych przez Centralną Komisję Lekarską WL 43. Interesujące są też materiały dotyczące obsady etatowej służby zdrowia. Są to imienne wykazy podoficerów i oficerów służby zdrowia oraz korespondencja w sprawach personalnych. Reasumując, należy stwierdzić, że na podstawie omawianych akt można odtworzyć z dużym realizmem stan zdrowotności w wojskach lotniczych. 39 CAW, spis 45/53, t. 1774. 40 CAW, spis 462/57, t. 595. 41 CAW, spis 34/52, t. 773. 42 CAW, spis 45/53, t. 3234. 43 CAW, spis 34/52, t. 478.
* * * Dokonując charakterystyki zawartości materiałów archiwalnych, ograniczono się jedynie do zasygnalizowania najistotniejszych grup dokumentów, oddających specyfikę zespołu. Dokładne ich zaprezentowanie będzie możliwe po dokonaniu drobiazgowej analizy materiału źródłowego, co nastąpi na etapie sporządzenia pomocy archiwalnych wyższego rzędu.