Rozmieszczenie próchnicy w zębach mlecznych u wrocławskich dzieci w wieku miesięcy

PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2006, 43, 2, 215 221 ISSN 1644 387X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association IWONA GRZESIAK, URSZULA KACZMAREK Rozmieszczenie próchnicy w zębach mlecznych u wrocławskich dzieci w wieku 18 36 miesięcy Caries Location in Primary Teeth in Children Aged 18 36 Months Living in Wrocław City Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM we Wrocławiu Streszczenie Cel pracy. Ocena rozmieszczenia próchnicy z uwzględnieniem powierzchni w zębach mlecznych u dzieci z Wro cławia w wieku 18 36 miesięcy. Materiał i metody. Badaniem objęto 153 dzieci od 18 do 36 miesiąca życia (tj. w wieku 1,5 3 lat) uczęszczają cych do wybranych losowo trzech wrocławskich żłobków. Stan uzębienia oceniano według kryteriów Yagot et al. w modyfikacji własnej, uwzględniając zaawansowanie zmiany próchnicowej w 5 stadiach. Obliczono wartości wskaźników p/z i p/p. Uzyskane wyniki z badania klinicznego w odniesieniu do płci poddano analizie statystycz nej testem χ 2 i dwustronnym testem t Studenta dla zmiennych niepołączonych. Wyniki. Częstość występowania próchnicy u badanych dzieci wynosiła 55,6%. Najczęściej zmianami próchnico wymi były objęte zęby sieczne przyśrodkowe w szczęce 34%. Zmiany były umiejscowione najczęściej na po wierzchniach podniebiennych i wargowych zębów siecznych przyśrodkowych górnych 24,2%. Wniosek. Zmianami próchnicowymi były najczęściej dotknięte zęby sieczne przyśrodkowe górne, a zwłaszcza ich powierzchnie wargowe i podniebienne (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 2, 215 221). Słowa kluczowe: próchnica wczesna, zęby mleczne, epidemiologia próchnicy. Abstract Objectives. The aim of this study was to evaluate caries distribution in relation to surfaces of deciduous teeth in children from Wrocław. Material and Methods. The clinical examination comprised 153 children aged 18 36 months (i.e. 1.5 years old) attending to three randomly selected day nurseries in Wrocław. Dental condition was evaluated according to crite ria by Yagot et al. with some own modification taking into consideration advancing five stages progression of ca ries lesions. Mean values of d/t and d/s were calculated. The obtained data were analyzed by non parametric inde pendence test χ 2 and t Student test for unconnected variables depending on sex. Results. The caries prevalence was 55.6%. The most often first upper incisors teeth (34%) were involved by ca rious lesions. Predominantly, carious lesions were located on palatal and labial surfaces in first incisors 24.4%. Conclusions. The most often carious lesions were located on maxillary first incisors especially labial and palatal surfaces (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 2, 215 221). Key words: early childhood caries, deciduous teeth, epidemiology of caries. Próchnicę zębów wywołuje wiele czynników i jej złożony etiopatomechanizm nie został jeszcze ostatecznie wyjaśniony. Przyjmuje się, że zapo czątkowanie zmian próchnicowych jest rezultatem zakłócenia równowagi między naprzemiennie przebiegającymi procesami demineralizacyjnymi i remineralizacyjnymi w interfazie szkliwo/płyt ka/ślina. Występujące początkowo zmiany na po ziomie ultrastrukturalnym nie są klinicznie wykry wane, ale ich narastanie doprowadza do powstania dostrzegalnej zmiany w postaci plamy próchnico wej (caries incipiens, macula cariosa, early caries lesion, spot lesion, white spot), a następnie utraty twardych tkanek zęba [1]. W piśmiennictwie polskim brakuje precyzyj nego zdefiniowania terminu próchnicy wczesnej u dzieci (caries praecox). Określa się ją na ogół opisowo jako wcześnie pojawiające się, tuż po wy

216 rznięciu zębów mlecznych, zmiany próchnicowe na powierzchniach wargowych zębów przednich górnych w obrębie szyjki i na powierzchniach żu jących zębów trzonowych, obejmujące następnie inne powierzchnie [2]. Przednie zęby żuchwy rza dziej ulegają procesowi próchnicowemu ze wzglę du na ochronną rolę języka i śliny ze ślinianek pod językowych i podżuchwowych [3 5]. W próchnicy wczesnej podkreśla się gwałtowny przebieg zmian, doprowadzający w krótkim czasie do znacznej utraty korony zęba, chorób miazgi i tkanek około wierzchołkowych. Niekiedy uważa się ją za próch nicę występującą w uzębieniu dzieci w wieku do 1 1,5 [6] lub do 3. r. życia [7]. W literaturze zagranicznej próchnica wczesna zębów mlecznych jest określana różnymi termina mi, takimi jak bottle caries, nursing caries, nursing bottle caries, rampant caries, baby bottle syndrome, bottle mouth, infant feeding caries, które podkreśla ją udział przyczynowy sposobu karmienia w jej po wstawaniu. W 1994 r. Centrum Kontroli Chorób i Zapobiegania w USA (Centres for Disease Con trol and Prevention) [cyt. wg 8] zaproponowało dla próchnicy u dzieci nazwę próchnica wczesnego dzieciństwa early childhood caries jako termin bardziej prawidłowy niesugerujący jednego czynni ka przyczynowego. Według Towarzystwa Stomato logów Amerykańskich (ADA American Dental Association), Amerykańskiej Akademii Stomatolo gii Dziecięcej (AADP American Academy of Pe diatric Dentistry) próchnica wczesna jest definio wana jako obecność jednego lub więcej zębów mlecznych dotkniętych próchnicą, usuniętych z jej powodu lub wypełnionych u dzieci w wieku 71 miesięcy lub młodszych, a zatem dotyczy dzieci przed ukończeniem 6. r. życia, tj. do 5 lat i 11 mie sięcy. Wyróżnia się ponadto postać ciężką (S ECC severe early chlidhood caries) o nietypowym, progresywnym i ostrym przebiegu. Kryteria wystę powania tej postaci są zróżnicowane w zależności od wieku dziecka. U dzieci poniżej 3 lat każda oznaka próchnicy na powierzchniach gładkich wskazuje na S ECC, w wieku 3 lat świadczą o tym zmiany na przynajmniej czterech powierzchniach, w wieku 4 lat na 5 powierzchniach, a w wieku 5 lat na 6 i więcej powierzchniach zębów [9]. Przyjmuje się, że znaczny wzrost częstości występowania próchnicy u dzieci przypada na okres między 19. i 31. miesiącem życia i stanowi tzw. I okno infekcji. Drugi okres infekcji jest zwią zany z pojawieniem się zębów stałych i przypada między 6. a 12. r. życia [10]. Celem pracy była ocena rozmieszczenia próchnicy z uwzględnieniem powierzchni w zę bach mlecznych u wrocławskich dzieci w wieku 18 36 miesięcy. Materiał i metody Badaniem objęto 153 dzieci w wieku 18 36 miesięcy życia (tj. 1,5 3 lat) uczęszczających do wybranych losowo trzech wrocławskich żłobków, w tym: 70 dziewczynek (46%) i 83 chłopców (54%). Średni wiek badanych wynosił 30 ± 5,7 miesiąca. Badanie kliniczne dzieci przeprowadzo no za pomocą lusterka i zgłębnika. Stan uzębienia oceniano według kryteriów Yagot et al. [11] w mo dyfikacji własnej: 0 ząb klinicznie zdrowy, 1 początkowa zmiana próchnicowa: biała nieprzezroczysta plama demineralizacyjna umiesz czona przyszyjkowo lub stycznie, 2 powierzchowna/średnia zmiana: żółto brą zowe przebarwienie z powierzchowną utratą szkli wa umieszczone przyszyjkowo lub stycznie, 3 głęboka zmiana: ubytek szkliwa i zębiny, 4 bardzo głęboka zmiana: utrata dużej części szkliwa i zębiny, odłamanie korony, 5 próchnica zatrzymana: początkowa lub po wierzchowna zmiana barwy ciemnej, o twardej powierzchni. W analizie danych uwzględniono zaawanso wanie zmiany próchnicowej, przyjmując za jej występowanie obecność jednego z pięciu stadiów progresji. Ponieważ żadne dziecko nie miało wy pełnienia i nie utraciło zęba z powodu próchnicy, obliczono zatem wartości wskaźników p/z i p/p. Uzyskane wyniki w odniesieniu do płci poddano analizie statystycznej testem χ 2 i dwustronnym te stem t Studenta dla zmiennych niepołączonych. Wyniki i omówienie I. GRZESIAK, U. KACZMAREK Ocena uzębienia wykazała, że ogółem nie miało próchnicy 68 dzieci (44,4%), w tym 37 dziewczynek (52,9%) i 31 chłopców (37,4%). W tabeli 1. przedstawiono frekwencję próchnicy w badanej grupie dzieci w zależności od płci bada nych. W całej badanej grupie częstość występowa nia próchnicy wynosiła 55,6% i była nieco więk sza u chłopców (62,6%) niż u dziewczynek (47,1%). Analiza statystyczna za pomocą testu χ 2 nie wykazała istotnych różnic w odniesieniu do płci badanych. Uwzględniając stan zaawansowania próchnicy, stwierdzono, że najczęściej występowała próchni ca powierzchowna/średnia u 25,5% (39/153) dzieci określona kodem 2. Następnie obserwowano głębokie zmiany (kod 3) u 13,1% (20/153) dzieci, początkowe zmiany (kod 1) u 11,8% (18/153) i bardzo głębokie (kod 4) u 5,2% (8/153) bada nych. Nie zauważono zmian o cechach próchnicy zatrzymanej (tab. 2).

Rozmieszczenie próchnicy w zębach mlecznych 217 Tabela 1. Częstość występowania próchnicy w zależności od płci Table 1. The frequency of dental caries depending on sex Wiek (miesiące) Chłopcy Dziewczynki Razem Age (months) (Boys) (Girls) (Total) N/n częstość N/n częstość N/n częstość występowania występowania występowania (frequency) % (frequency) % (frequency) % 18 36 52/83 62,6 33/70 47,1 85/153 55,6 Tabela 2. Stan zaawansowania próchnicy Table 2. State of caries progression Stan Liczba dzieci z najwyższym % kliniczny kodem zaawansowania zmian zęba próchnicowych (Clinical (Number of children with tooth highest code of carious lesions condition) progression) 0 68 44,4 1 18 11,8 2 39 25,5 3 20 13,1 4 8 5,2 5 0 Razem (Total) 153 100 W tabeli 3. przedstawiono wartości badanych wskaźników. U ogółu zbadanych dzieci przecięt nie próchnicą było objętych 2,5 ± 3,2 zęba, przy czym więcej u chłopców (2,7 ± 3,2) niż u dziew czynek (2,2 ± 3,3). Średnia liczba powierzchni do tkniętych próchnicą (p/p) wynosiła 4,6 ± 7,8 i rów nież była większa u chłopców (5,3 ± 8,6) niż u dziewczynek (3,7 ± 6,8). Nie stwierdzono istot nych różnic w wartościach p/z i p/p w zależności % 40 35 30 25 20 34,0 22,40 od płci. Przeciętnie u ogółu zbadanych dzieci było 18,6 ± 2,4 wyrzniętych zębów, w tym procesem próchnicowym było objętych 13,1 ± 0,2% zębów. U dzieci z chorobą próchnicową wartości te były natomiast większe i wynosiły odpowiednio 19,3 ± ± 1,9 i 23,6 ± 0,2%. Zauważono nieco większą (ale nieistotną statystycznie) średnią liczbę wy rzniętych zębów u dzieci z chorobą próchnicową w porównaniu z dziećmi, u których próchnica nie występowała. Najwięcej zmian próchnicowych stwierdzono w zębach siecznych przyśrodkowych górnych (34%), których powierzchnie podniebienne i war gowe były podobnie często objęte zmianami. Na stępnie próchnicę obserwowano w zębach siecz nych bocznych w szczęce 22,4%. Najrzadziej na rażone na próchnicę były kły 0,3% i zęby sieczne 0,98% dolne. Częstość występowania zmian próchnicowych w poszczególnych zębach w szczę ce była następująca: zęby sieczne przyśrodkowe > zęby sieczne boczne > zęby pierwsze trzonowe > zęby drugie trzonowe > kły, w żuchwie natomiast: zęby drugie trzonowe > zęby pierwsze trzonowe > zęby sieczne > kły (ryc. 1). W zębach szczęki naj częściej dotkniętymi próchnicą powierzchniami zębów były w kolejności malejącej: podniebienne > styczne bliższe > policzkowe > żujące > styczne dalsze, w zębach żuchwy zaś: powierzchnie żujące 17,70 szczęka maxilla żuchwa jaw 18,90 19,30 15 10 5 0 0,98 sieczny przyśrodkowy first incisor 0,98 sieczny boczny second incisor 7,0 0,30 kieł canine pierwszy trzonowy first molar 11,40 drugi trzonowy second molar zęby mleczne primary teeth Ryc 1. Rozmieszczenie zmian próchnicowych w zębach mlecznych Fig 1. Distribution of caries lesions in particular deciduous teeth

218 I. GRZESIAK, U. KACZMAREK Tabela 3. Wartości badanych wskaźników w zależności od płci Table 3. Values of analyzed parameters depending on sex Płeć p/z p/p Liczba wyrzniętych Odsetek zębów (Sex) (d/t) (d/s) zębów dotkniętych próchnicą (No of erupted teeth) (Percentage of teeth affected by caries) x SD x SD x SD x SD Dzieci niemające próchnicy (Data calculated for caries free children) (N = 68) Dziewczynki 0 0 17,7 2,9 0 (Girls) (n = 37) Chłopcy 0 0 17,8 2,6 0 (Boys) (n = 31) Razem 0 0 17,7 2,7 0 (Total) (n = 68) Dzieci z próchnicą (Data calculated for children affected by caries) (N = 85) Dziewczynki 4,7 3,3 7,8 8,1 18,9 2,2 25,6 0,2 (Girls) (n = 33) Chłopcy 4,3 3,1 8,4 9,5 19,5 1,7 22,4 0,2 (Boys) (n = 52) Razem 4,4 3,2 8,2 9,0 19,3 1,9 23,6 0,2 (Total) (n = 85) Ogół badanych (All subjects) (N = 153) Dziewczynki 2,2 3,3 3,7 6,8 18,3 2,6 12,1 0,2 (Girls) (n = 70) Chłopcy 2,7 3,2 5,3 8,6 18,8 2,2 14,0 0,2 (Boys) (n = 83) Razem 2,5 3,2 4,6 7,8 18,6 2,4 13,1 0,2 (Total) (n = 153) w trzonowcach 17,6%, a najrzadziej powierzch nie styczne dalsze we wszystkich grupach zębów (tab. 4). Rozpatrując rozmieszczenie próchnicy w zależ ności od płci, stwierdzono, że zmiany próchnico we w szczęce obserwowano częściej u chłopców, a w żuchwie częściej u dziewczynek (ryc. 2). Częstość występowania próchnicy u dzieci we wczesnym okresie dzieciństwa wykazuje duże zróżnicowanie. U wszystkich zbadanych dzieci wrocławskich w wieku 18 36 miesięcy życia czę stość występowania próchnicy wynosiła 55,6%, przy czym była nieco większa u chłopców (62,6%) niż u dziewcząt (47,1%). Przeciętnie próchnicą było objętych 2,5 ± 3,2 zębów, przy czym nieco mniej u dziewcząt (2,2 ± 3,3) niż u chłopców (2,7 ± 3,2). Liczba powierzchni zębów dotkniętych zmianami wynosiła odpowiednio: 4,6 ± 7,8; 3,7 ± 6,8 i 5,3 ± 8,6. Z badań ogólnopol skich przeprowadzonych u dzieci w wieku 3 lat [12] wynika, że próchnica wystepuje u 56,2% dzieci, w tym u dziewczynek 56,6% i chłopców 43,4%. Proces próchnicowy obejmował prze ciętnie 2,9 spośród 19,9 zębów mlecznych (ok. 15%). U dzieci z województwa dolnośląskiego za chorowalność na próchnicę była większa wyno

Rozmieszczenie próchnicy w zębach mlecznych 219 Tabela 4. Rozmieszczenie zmian próchnicowych na poszczególnych powierzchniach zębów mlecznych u dzieci Table 4. Distribution of carious lesions change on particular surfaces of deciduous teeth in children Powierzchnia zęba Ząb sieczny Ząb sieczny Kieł Ząb trzonowy Ząb trzonowy (Surface of tooth) przyśrodkowy boczny (Canine) pierwszy drugi (First incisor) (Second incisor) (First molar) (Second molar) % Szczęka (Maxilla) Żująca 15,0 8,7 (Occlusal) Styczna bliższa 22,9 9,5 0,7 3,6 1,8 (Mesial proximal) Styczna dalsza 9,2 3,6 0,7 4,2 0,9 (Distal proximal) Wargowa/policzkowa 22,2 17,1 6,0 3,9 0,5 (Labial/buccal) Podniebienna 24,2 15,1 3,5 3,3 2,3 (Palatal) Żuchwa (Jaw) Żująca 17,6 17,5 (Occlusal) Styczna bliższa 0,3 3,6 0,4 (Mesial proximal) Styczna dalsza 2,6 (Distal proximal) Wargowa/policzkowa 1,0 1,0 0,4 2,9 0,4 (Labial/buccal) Językowa 0,3 1,6 (Lingual) % 45 40 35 55 54 53 52 51 61 62 63 64 65 chłopcy boys dziewczynki girls 30 szczęka maxilla 25 20 39,8 41,0 15 10 5 12,7 10,9 16,9 17,1 10,1 3,2 22,0 22,9 27,1 25,7 22,0 22,9 8,9 21,7 14,3 12,9 8,3 0 4,8 5 1,4 1,4 1,6 żuchwa jaw 10 15 15,4 19,1 18,1 18,6 20,5 18,6 17,6 22,4 20 25 85 84 83 82 81 71 72 73 74 75 Ryc. 2. Rozmieszczenie zmian próchnicowych w poszczególnych zębach mlecznych u chłopców i dziewcząt Fig. 2. Distribution of caries lesions in particular deciduous teeth in boys and girls

220 I. GRZESIAK, U. KACZMAREK siła 73,2%, a zmianami było objętych 4,3 zębów [12]. Opublikowane w 1997 r. dane dotyczące dzieci warszawskich do 3. roku życia wykazały znacznie większą niż w badaniach własnych inten sywność próchnicy 7,1 zębów [13]. Przeprowa dzone wcześniej badania 1 3 letnich dzieci łódz kich ujawniły w odniesieniu do danych własnych nieco mniejszą częstość występowania próchnicy 43,4%, ale podobnie jak w badaniach własnych nieco większą częstość i intensywność próchnicy u chłopców (47,1% i puw/z = 4,04) niż u dziew cząt (odpowiednio 40,3% i 3,76) [3]. Opublikowa ne niedawno badania z tego samego regionu doty czące dzieci w wieku 1 4 lat [14] wykazują znacz nie większą częstość występowania próchnicy (78,57%). Nieco odmienne wyniki otrzymały Proc i Filipińska Skąpska [15], oceniając dynamikę przebiegu próchnicy i wynikające z tego zapotrze bowanie na leczenie dzieci łódzkich w wieku 1 5 lat. W podgrupie dzieci w wieku 3 lat stwierdziły zbliżoną do badań sprzed około 20 lat [3] częstość występowania próchnicy 45,4%, ale około 2 krotnie mniejsze wartości puw/z 2,1. Dane dotyczące innych populacji sugerują znaczne zróżnicowanie w zachorowalności ma łych dzieci na próchnicę zębów. Z badań Milgrom et al. [16] wynika występowanie u 46,8% dzieci z USA w wieku 6 36 miesięcy początkowych zmian próchnicowych i u 39,1% ubytków twar dych tkanek. Douglass et al. [17] natomiast stwier dzili u dzieci w wieku do 34 36 miesięcy życia, pochodzących z Arizony, 25% częstość występo wania próchnicy. Populacjami o dużym ryzyku próchnicy wczesnej są w USA dzieci nowych emi grantów i rdzennych Amerykanów oraz dzieci z rodzin o niskim statusie socjoekonomicznym. Stwierdzono 43% częstość występowania próch nicy u dzieci pochodzenia meksykańskiego poni żej 5. r. życia [18] i 40 72% u rdzennych Amery kanów [19, 20]. Davies et al. [21], badając 3 letnie dzieci mie szkające w Manchesterze, wykazali 32% częstość występowania próchnicy i średnie wartości pw/z i pw/p wynoszące odpowiednio 1,4 i 2,8. Na inar et al. [22] przeprowadzili analizę częstości występowania próchnicy wczesnej u dzieci z róż nych krajów. Wynika z niej, że chorobą jest obję tych 0,5 2,0% dzieci w 1. roku życia, 7,7 26,6% w wieku 2 lat i 28 36,6% w wieku 3 lat. W porów naniu z tymi danymi u dzieci wrocławskich wystę puje znacznie wyższa zachorowalność na próchni cę; wynosiła ona 25% u dzieci do 2. roku życia i aż 62% w wieku 3 lat. Zbliżona zachorowalność na próchnicę występuje u dzieci bułgarskich 2 let nich 4% i 3 letnich 56,15% [23]. Z pracy Du et al. [24] wynika objęcie procesem próchnico wym 36% 2 4 letnich dzieci chińskich. Zachoro walność na próchnicę dzieci brazylijskich w wie ku 0 36 miesięcy życia (średnia wieku 22,9 mie sięcy) wynosiła 41,6% i dotyczyła przeciętnie 1,67 powierzchni zębów [8]. W badaniach Boguszewskiej Gutenbaum [25] w grupie dzieci do 3. roku życia procesem próchni cowym najczęściej były objęte zęby pierwsze, a na stępnie drugie trzonowce dolne. W szczęce domi nowały ubytki w zebach siecznych przyśrodko wych, a następnie w trzonowych. Podobne obserwacje wynikały z badań Bagińskiej i Stokow skiej [26], z tym że częściej zauważano próchnicę w zębie drugim niż pierwszym trzonowym. Proc i Filipińska Skąpska [15] oraz Dimitrova [27] stwierdziły również, że najbardziej narażone na próchnicę są zęby trzonowe dolne, a następnie sieczne przyśrodkowe górne. W badaniach włas nych zaobserwowano różnice w częstości występo wania próchnicy w poszczególnych zębach mlecz nych najczęściej zmiany obejmowały zęby siecz ne przyśrodkowe, a następnie boczne górne i w następnej kolejności zęby pierwsze trzonowe dolne. Z badań Grindefjorda et al. [28] przeprowa dzonych u szwedzkich dzieci 2,5 letnich również wynika najczęstsze objęcie procesem próchnico wym zębów siecznych przyśrodkowych górnych. Boguszewska Gutenbaum [25] zaobserwowała częstsze występowanie próchnicy w szczęce u chłopców niż u dziewczynek, a w żuchwie od wrotnie. Podobny związek zauważono w badaniach własnych. Bagińska i Stokowska zaś zanotowały, że dziewczynki miały mniej zębów dotkniętych zmianami w obu łukach zębowych niż chłopcy [26]. W badaniach prowadzonych w Łodzi stwier dzono natomiast wiekszą intensywność próchnicy u chłopców zarówno w szczęce, jak i żuchwie [15]. Z badań wynika, że u dzieci w wieku 1,5 3 lat częstość występowania próchnicy wyniosła 55,6%. Zmianami próchnicowymi były najczęściej dotknię te zęby sieczne przyśrodkowe górne, a zwłaszcza ich powierzchnie wargowe i podniebienne. Piśmiennictwo [1] KACZMAREK U.: Czy próchnicy zębów można skutecznie zapobiegać? Część I: Etiopatogeneza próchnicy. Pol. Med. Rodz. 2002, 4, 45 49. [2] SZPRINGER NODZAK M.: Próchnica zębów mlecznych i jej leczenie. W: Stomatologia wieku rozwojowego. Red.: Szpringer Nodzak M., Wochna Sobańska M., Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2003, 303. [3] BADZIAN KOBOS K., STĘPIEŃ SZCZEPAŃSKA J., STRZELECKA E.: W sprawie próchnicy butelkowej. Czas. Stomat. 1985, 38, 413 417.

Rozmieszczenie próchnicy w zębach mlecznych 221 [4] SZCZEPAŃSKA J.: Występowanie próchnicy w siekaczach górnych a terminy wyrzynania zębów mlecznych. Czas. Stomat. 1993, 46, 1 5. [5] SZPRINGER NODZAK M.: Specyfika przebiegu procesu próchnicowego w zębach dziecięcych. Czas. Stomat. 1991, 46, 473 478. [6] SZCZEPAŃSKA J.: Prognozowanie występowania próchnicy u dzieci w oparciu o wieloaspektową analizę czynni ków ryzyka. część II. Nowa Stomat. 2002, 7, 1, 3 7. [7] WAL MOTEKA A., STAŃCZAK SIONEK D., SOSNOWSKA BOROSZKO A.: Problem prognozowania próchnicy wczesnej doniesienie wstępne. Nowa Stomat. 1999, 4, 2, 7 10. [8] PIRES DOS SANTOS A.P.: Caries prevalence and risk factors among children aged 0 to 36 month. Pesqui Odontol. Bras. 2002, 16, 203 208. [9] American Academy of Pediatric Dentistry. Guideline on infant oral health care. Pediatr. Dent. 2002, 24, 7, 47. [10] DUBIELECKA KITTEL M.: Profilaktyka pierwotna próchnicy u kobiet w ciąży. Stomat. Współczesna 2001, 8, 6, 43 49 [11] YAGOT K., NAZHAT N.Y., KUDER S.A.: Prolonged nursing habit caries index. J. Int. Assoc. Dent. Child. 1990, 20, 1, 8 10. [12] WIERZBICKA M., ZAWADZIŃSKI M., PIERZYNOWSKA E., STRUżYCKA I., DYBIżAŃSKA E., IWANICKA FRANKOWSKA E.: Ogólnokrajowy Monitoring Zdrowia Jamy Ustnej i Jego Uwarunkowań. Polska 2002, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2002. [13] SZPRINGER NODZAK M., GOLIŃSKI A.: Czynniki ryzyka próchnicy u dzieci z próchnicą wczesną. Pediatr. Pol. 1997, 72, 1105 1111. [14] SZCZEPAŃSKA J.: Prognozowanie występowania próchnicy u dzieci w oparciu o wieloaspektową analizę czynni ków ryzyka. część I. Nowa Stomat. 2001, 6, 4, 3 11. [15] PROC P., FILIPIŃSKA SKąPSKA R.: Ocena stanu uzębienia oraz stomatologicznych potrzeb leczniczych dzieci łódz kich do lat 5. Nowa Stomat. 2003, 8, 185 189. [16] MILGROM P., RIEDY C.A., WEINSTEIN P., TANNER A.C., MANIBUSAN L., BRUSS J.: Dental caries and relationship to bacterial infection, hypoplasia, diet, and oral hygiene in 6 to 36 month old children. Comm. Dent. Oral Epid. 2000, 28, 295 306. [17] DOUGLASS J.M., TINANOFF N., TANG J.M.: Dental caries patterns and oral health behaviors in Arizona infants and toddlers. Comm. Dent. Oral Epid. 2001, 19, 14 22. [18] RAMOS GOMEZ F.J., SHEPARD D.S.: Cost effectivness model for prevention of early childhood caries. J. Calif. Dent. Assoc. 1999, 27, 539 544. [19] KELLY M., BRUERD B.: The prevalence of baby bottle tooth decay among two native American population. J. Pu blic. Health Dent. 1987, 47, 94 97. [20] TSUBOUCHI J., TSUBOUCHI M., MOYNARD R.J., DOMOTO P.K., WEISTEIN P.: A study of dental caries and risk factors among native American infants. J. Dent. Child. 1995, 62, 283 287. [21] DAVIES G.M., BLINKHORN F.A., DUXBURY J.T.: Caries among 3 year olds in greater Manchester. Br. Dent. J. 2001, 190, 381 384. [22] NAINAR S. M. H., CRALL J.J.: Caries experience in inner pre schools at the time of their initial dental visit. J. Dent. Child. 1997, 64, 421 424. [23] DIMITROVA M.M., KUKLEVA M.P., KONDEVA V.K.: Prevlence of early childhood caries and risk factors in children from 1 to 3 years of age in Plovdiv, Bulgaria. Folia Med. (Plovdiv) 2002, 44, 1 2, 60 63. [24] DU M., BIAN Z., GUO L., HOLT R., CHAMPION J., BEDI R.: Caries patterns and their relationship to infant feeding and socio economic status in 2 4 year old Chinese children. Int. Dent. J. 2000, 50, 385 389. [25] BOGUSZEWSKA GUTENBAUM H., JANICHA J., SZPRINGER NODZAK M., REMISZEWSKI A., STAŃCZAK SIONEK D., GO LIŃSKI A.: Występowanie próchnicy w poszczególnych grupach zębów mlecznych u dzieci do trzeciego roku ży cia w regionie warszawskim. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1996, 14/15, 76 81. [26] BAGIŃSKA J., STOKOWSKA W.: Lokalizacja próchnicy w poszczególnych zębach mlecznych u dzieci w wieku 36 48 miesięcy z regionu Podlasia. Nowa Stomat. 2004, 9, 9, 147 152. [27] DIMITROWA M.M.: Specificity of caries attack in early childhood. Folia Med. 2000, 42, 50 54. [28] GRINDEFJORD M.: Caries prevalence in 2.5 year old children. Caries Res 1993, 27, 505 510. Adres do korespondencji: Iwona Grzesiak Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM ul. Krakowska 26 50 425 Wrocław tel. +48 071 784 03 62 Praca wpłynęła do Redakcji: 27.02.2006 r. Po recenzji: 21.03.2006 r. Zaakceptowano do druku: 21.03.2006 r. Received: 27.02.2006 Revised: 21.03.2006 Accepted: 21.03.2006