10. Koordynacja chemiczna 10.1. Rodzaje - podaje definicję hormonów i hormonu i gruczołu y ich dokrewnego działania hormonów - wymienia gruczoły dokrewne niedoczynności i 10.2. Czynności gruczołów dokrewnych 10.3. Współdziałanie układów nerwowego i hormonalnego w regulacji i koordynacji procesów życiowych nadczynności - podaje definicję hormonów tropowych - wyjaśnia pojęcia: liberyny i statyny - podaje efekty działania hormonu adrenaliny na organizm - podaje podstawowe funkcje układu nerwowego i hormonalnego - lokalizuje gruczoły dokrewne - podaje przykładowe miejsca tworzenia hormonów tkankowych - porównuje gruczoł dokrewny z gruczołem z przewodem wyprowadzającym - określa i wagę ujemnego sprzężenia zwrotnego w regulacji hormonalnej - przyporządkowuje określone hormony do produkującego je gruczołu dokrewnego typy cukrzycy i jej przyczyny - opisuje przykładowe cechy różniące układ nerwowy i hormonalny - dzieli hormony ze względu na budowę chemiczną - opisuje działania hormonu peptydowego i sterydowego neurohormony - opisuje wpływ działania poszczególnych hormonów na organizm - porównuje wybrane liberyny i statyny - porównuje wybrane hormony tropowe antagonizm działania hormonów w regulacji poziomu wapnia i cukru wspólna rolę układu nerwowego i hormonalnego w koordynacji procesów życiowych organizmów - porównuje działania hormonów białkowych i sterydowych działania wybranych hormonów tkankowych - porównuje skutki niedoboru i nadmiaru hormonów przysadki mózgowej wpływ niedoboru i nadmiaru wybranych hormonów na organizm przyczyny różnic pomiędzy układem nerwowym a hormonalnym antagonizm działania wybranych hormonów tkankowych kliniczne przyczyny niedoczynności lub nadczynności wybranych gruczołów dokrewnych przyczyny istnienia dwóch układów koordynujących funkcje życiowe w organizmie
11. Budowa i funkcje układu ruchu 11.1. Układ - wymienia typy kości szkieletowy i jego - podaje funkcje rola szkieletu - wymienia typy stawów - wymienia elementy wchodzące w skład szkieletu osiowego oraz kończyn i obręczy 11.2. Układ mięśniowy i jego rola 11.3. Aktywność fizyczna a zdrowie - opisuje budowę mięśnia - podaje definicję mioglobiny mięśni antagonistycznych - opisuje budowę aktyny i miozyny długu tlenowego - wyjaśnia czym jest doping i środki dopingujące - wymienia typy kontuzji 12. Układ pokarmowy i przebieg procesów trawiennych - przyporządkowuje poszczególne przykłady kości do określonego ich typu - lokalizuje przykładowe stawy w szkielecie - opisuje objawy i przyczyny osteoporozy - porównuje mięśnie synergistyczne i antagonistyczne - klasyfikuje mięśnie ze względu na typ tkanki - opisuje budowę miofibrylli budowę sarkomeru - porównuje różne typy tkanki mięśniowej - opisuje możliwe typy kontuzji rolę aktywności fizycznej dla zdrowia lordozy i kifozy oraz sposób ich powstawania - określa przyczyny chorób dotyczących układu kostnego typy połączeń ścisłych - porównuje wybrane przykłady mięśni posługując się różnymi kryteriami - porównuje skurcz izotoniczny i izometryczny - wyjaśnia role kanalików T - opisuje przemiany glukozy i mleczanu w wątrobie i w mięśniach środków dopingujących przystosowania w budowie różnych kręgów do pełnionych przez nie funkcji budowę kości pneumatycznych występujących w szkielecie - wyjaśnia ślizgową teorię skurczu mięśnia - udowadnia znaczenie jonów wapnia w ie skurczu mięśnia przemiany biochemiczne towarzyszące skurczom mięśni wpływ środków anaboliczno androgennych na organizm różnice pomiędzy szkieletem noworodka a dorosłego znaczenie kompleksu troponinowo - tropomiozynowego w fizjologii skurczu mięśni - opisuje wpływ dopingu na zdrowie analizując wybrane przykłady znanych sportowców
12.1. Składniki pokarmowe niezbędne do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania 12.2. Prawidłowe żywienie 12.3. Przemiany substancji pokarmowych w przewodzie pokarmowym - wymienia składniki pokarmu - porównuje związki endogenne i egzogenne - dzieli witaminy na grupy podając przykłady - wymienia pierwiastki biogenne - wymienia pierwiastki niezbędne do funkcjonowania diety zrównoważonej, urozmaiconej i pełnowartościowej - podaje choroby związane z nieprawidłowym żywieniem - opisuje piramidę zdrowego żywienia - podaje definicję trawienia - wymienia odcinki przewodu pokarmowego - określa rolę błonnika w diecie różnice pomiędzy białkami pełnowartościowymi a niepełnowartościowy mi rolę i właściwości poszczególnych witamin w organizmie - opisuje pierwiastki niezbędne do prawidłowego funkcjonowania przyczyny oraz objawy bulimii i anoreksji pojecie kalorii i wartości kalorycznej pokarmu - opisuje pojęcie indeksu BMI - opisuje poszczególne odcinki układu pokarmowego budowę gruczołów trawiennych - porównuje lipoproteiny LDL i HDL - określa skutki niedoboru i nadmiaru poszczególnych witamin źródła poszczególnych witamin zmiany ilości wody w organizmie w zależności od wieku - opisuje zapotrzebowanie energetyczne w zależności od płci i wieku bilans energetyczny - porównuje budowę i funkcje poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego rolę znaczenie kwasów omega-3 i omega-6, określa ich źródła - opisuje źródła i role substancji witaminopochodnyc h skutki niedoboru wybranych pierwiastków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania skutki stosowania niewłaściwie opracowanej diety wegetariańskiej - porównuje otyłość pierwotną i wtórną oraz ich przyczyny i skutki budowę ściany przewodu pokarmowego w różnych odcinkach pozytywne i negatywne aspekty stosowania suplementów diety w codziennym żywieniu różne rodzaje diety wynikające ze stanu zdrowia wybrane aspekty medyczne poszczególnych chorób związanych z układem pokarmowym
12.4. Regulacja pracy układu pokarmowego - wymienia enzymy trawiące związki organiczne - przyporządkowuje odcinkom przewodu pokarmowego odpowiednią funkcję - wymienia efekty pobudzenia ośrodka głodu i sytości 13. Układ oddechowy i jego funkcjonowanie 13.1. Budowa i rola - podaje definicję dróg oddechowych oddychania wewnętrznego i zewnętrznego - wymienia elementy wchodzące w skład układu oddechowego 13.2. Wentylacja płuc - wymienia elementy budowy ciała mające wpływ na wdechu i wydechu - opisuje fazy połykania pokarmu działania wybranych enzymów trawiennych proces wchłaniania poszczególnych substancji w przewodzie pokarmowym - opisuje czynniki pobudzające wydzielanie hormonów tkankowych przez układ pokarmowy - opisuje elementy wchodzące w skład układu oddechowego - wyjaśnia funkcję nagłośni i głośni - opisuje wdechu i wydechu - porównuje oddychanie piersiowe i gruczołów pokarmowych uaktywniania wybranych enzymów trawiennych rolę miceli i chylomikronów w procesie wchłaniania tłuszczów efekty działania hormonów tkankowych w regulacji pracy układu pokarmowego funkcje poszczególnych odcinków układu oddechowego elementy wchodzące w skład całkowitej pojemności płuc produkcji soku żołądkowego - opisuje przemiany związane z metabolizmem bilirubiny i biliwerdyny powiązania pomiędzy układem nerwowymi hormonalnym w regulacji pracy układu pokarmowego przystosowania budowy poszczególnych elementów układu oddechowego do pełnionych funkcji pojęcie powietrza przestrzeni martwej anatomicznie przykłady chorób układu pokarmowego związanych z nieprawidłowym funkcjonowaniem układów kontrolnych - wyjaśnia przyczyny ujemnego ciśnienia występującego w jamie opłucnej wpływ wybranych związków toksycznych na
13.3. Mechanizm wymiany gazowej 13.4. Regulacja oddychania 13.5. Wpływ wybranych czynników zewnętrznych na stan i funkcjonowanie układu oddechowego - podaje definicję ciśnienia parcjalnego - lokalizuje ośrodki wdechu i wydechu - wymienia choroby układu oddechowego następstwa palenia papierosów 14. Układ krwionośny i jego funkcjonowanie 14.1. Narządy układu - wymienia elementy krwionośnego i ich tworzące układ rola krwionośny elementy budujące serce - podaje przykładowe 14.2. Budowa naczyń krwionośnych żyły i tętnice - wymienia elementy tworzące mały i duży brzusze - określa pojęcie i znaczenie surfaktantu - opisuje rolę ośrodka wdechu i wydechu - opisuje przyczyny i objawy chorób układu oddechowego drogi zarażenia chorób układu oddechowego - opisuje budowę serca - porównuje ciśnienie skurczowe i rozkurczowe cykl pracy serca - porównuje budowę i funkcje naczyń - wyjaśnia znaczenie bariery krew - powietrze czynniki mające wpływ na aktywność ośrodków wdechu i wydechu ryzyko chorób powstałych na skutek palenia papierosów objętość wyrzutową serca i pojemność minutową serca krążenia krwi w układzie wieńcowym znaczenie i chemizm wymiany gazowej w płucach i w tkankach działania receptorów mających wpływ na pobudzenie ośrodka wdechu wybrane czynniki środowiskowe mogące mieć wpływ na chorobę nowotworową układu oddechowego kontroli regulacji pracy serca czynniki mające wpływ na regulację pracy serca nerwową i proces wentylacji płuc przykładowe związki chemiczne mające wpływ na wiązanie hemoglobiny z tlenem rolę ośrodka pneumotaksycznego w procesie wentylacji płuc wpływ kortykosteroidów wziewnych na zdrowie przykładowy wykres EKG serca ewolucję układu krwionośnego u różnych typów zwierząt
14.3. Krzepnięcie krwi 14.4. Główne grupy krwi 14.5. Choroby układu krwionośnego i ich profilaktyka obieg krwi typowy układ sieci kapilarnej w tkankach - określa rolę trombiny w procesie krzepnięcia krwi - wymienia grupy krwi - wyjaśnia zjawisko aglutynacji - podaje przykładowe choroby układu krążenia 15. Systemy obronne 15.1. Elementy układu struktury odpornościowego i odpowiedzialne za reakcje ich rola odpornościowe 15.2. Współdziałanie osocza i elementów morfotycznych w reakcjach obronnych - podaje definicję antygenu i patogenu odpowiedzi immunologicznej krwionośnych - opisuje mały i duży obieg krwi u zamiany fibrynogenu do fibryny układy grupowe krwi zachowania prozdrowotne chroniące układ krążenia - opisuje funkcje układu limfatycznego budowę i rolę grasicy oraz śledziony - wymienia elementy wchodzące w skład odporności nieswoistej i swoistej - podaje rodzaje limfocytów T lokalizację sieci dziwnej i żyły wrotnej wątrobowej rolę jonów wapnia w procesie krzepnięcia krwi - wyjaśnia działania czynnika Rh - opisuje wybrane choroby układu krążenie analizując ich objawy i skutki budowę naczyń limfatycznych - opisuje budowę, rolę i stopniowe zmiany związane z wiekiem szpiku kostnego - wyjaśnia odporności komórkowej i humoralnej - porównuje różne hormonalna regulację przepływu krwi w naczyniach - określa znaczenie laboratoryjnego współczynnika INR znaczenie antygenów krwinkowych w medycynie przyczyny wybranych chorób układu krążenia tworzenia się płynu tkankowego rolę śledziony w wieku płodowym - porównuje y odpowiedzi pierwotnej i wtórnej rolę cytokinin wagę czynników przeciwdziałających krzepnięciu krwi w medycynie hipotezę ewolucji powstania różnych grup krwi u medyczne aspekty wybranych chorób układu krążenia typy tkanek tworzące poszczególne elementu układu odpornościowego współpracę układu krwionośnego i limfatycznego w tworzeniu odporności
15.3. Układy zgodności tkankowej 15.4. Czynnik Rh i konflikt serologiczny 15.5. Zaburzenia układu odpornościowego i związane z tym zagrożenia odporności przeszczepów - podaje strony konfliktu serologicznego choroby autoimmunologicznej chorób autoimmunologicznyc h - opisuje rodzaje odporności znaczenie antygenów zgodności tkankowej - opisuje przykładowe sytuacje umożliwiające zetknięcie się grup krwi matki i dziecka - opisuje możliwe drogi zarażenia się wirusem HIV drogi wnikania alergenów rodzaje przeciwciał - porównuje odporność bierną i czynną oraz naturalną i sztuczną działanie leków immunosupresyjnych konsekwencje zetknięcia się grup: Rh- matki i Rh+ dziecka - wyjaśnia immunologiczne podłoże alergii - opisuje zagrożenia związane z wirusem HIV znaczenie pamięci immunologicznej - porównuje ryzyko odrzucenia różnych typów przeszczepów sposoby ograniczenia ryzyka choroby dziecka podczas drugiej ciąży reakcji alergicznej - opisuje przykładowe choroby autoimmunologiczn e - wyjaśnia odrzucenia przeszczepu historię odkrycia czynnika Rh i wcześniejsze sposoby ratowania życia dziecka w przypadku konfliktu serologicznego możliwe sposoby leczenia przykładowych chorób autoimmunologicznyc h 16. Produkty przemiany materii i ich wydalanie 16.1. Produkty przemiany materii i - podaje różnice pomiędzy defekacją a proces deaminacji cykl mocznikowy kluczową rolę przyczyny powstawania różnych sposoby ich usuwania wydalaniem - opisuje drogi (ornitynowy) karbomoilofosforan produktów wydalania usuwania produktów u w przemianie metabolizmu białek u przemiany materii związków zawierających azot poszczególnych grup organizmów żywych 16.2. Budowa i - wymienia narządy -opisuje narządy - opisuje budowę -analizuje ewolucję i
fizjologia układu wydalniczego 16.3. Regulacja wewnątrzwydzielnicz a nerki 16.4. Choroby układu wydalniczego i ich profilaktyka 16.5. Bilans wodny wchodzące w skład układu wydalniczego - podaje etapy produkcji moczu - wskazuje hormon mający wpływ na regulacje pracy nerki - wymienia wybrane choroby układu wydalniczego - podaje definicje dializy - podaje źródła wody dla 17. Układ powłokowy i jego funkcjonowanie 17.1. Budowa i - wymienia elementy funkcje skóry budujące skórę - podaje wytwory naskórka - przyporządkowuje gruczołom skórnym wchodzące w skład układu wydalniczego etapy produkcji moczu - opisuje regulacji objętości wydalanego moczu - opisuje wybrane choroby układu wydalniczego - określa częstotliwość stosowania dializy dobowy bilans wodny - opisuje budowę skóry - lokalizuje elementy budowy skóry na schemacie - opisuje budowę nefronu prawidłowe właściwości moczu - porównuje wpływ hormonów wazopresyny i aldosteronu na resorpcje jonów w kanalikach nerkowych działania profilaktyczne chroniące przed chorobami układu wydalniczego skutki ubytku znacznej ilości wody z - wyjaśnia znaczenie keratyny rolę melanocytów i melaniny przystosowania w budowie nefronu do pełnionych funkcji możliwe przyczyny niewłaściwych parametrów moczu -analizuje współpracę hormonów układu reninaangiotensynaaldosteron działania dializaora czynniki mające wpływ na zapotrzebowanie na wodę albinizmu rolę brodawek skórnych zróżnicowanie budowy układu wydalniczego u różnych grup organizmów żywych efekty nieprawidłowego działania hormonów mających wpływ na prace nerek na zdrowie - udowadnia negatywny wpływ niewłaściwej pracy nerek na procesy krwiotwórcze wpływ nerek na utrzymanie homeostazy elektrolitowej przypuszczalną ewolucję gruczołów mlekowych
17.2. Higiena układu powłokowego i jego schorzenia określone funkcje - wymienia funkcje skóry zasady dotyczące higieny skóry - wymienia choroby skóry - podaje przyczyny, objawy oraz zasady pierwszej pomocy dotyczące odmrożeń i oparzeń 18. Układ rozrodczy i jego funkcjonowanie 18.1. Budowa i fizjologia męskiego układu rozrodczego 18.2. Budowa i fizjologia żeńskiego układu rozrodczego - podaje rolę męskiego układu rozrodczego - wymienia elementy wchodzące w skład męskiego układu rozrodczego - podaje rolę żeńskiego układu rozrodczego - wymienia elementy wchodzące w skład żeńskiego układu rozrodczego - opisuje fazy ciąży - wyjaśnia funkcje łożyska, pępowiny i błon płodowych włosa oraz gruczołów skórnych - opisuje przyczyny i objawy różnych chorób skórnych lokalizację przykładowych chorób skórnych - opisuje budowę męskiego układu rozrodczego proces spermatogenezy - opisuje budowę plemnika - opisuje budowę żeńskiego układu rozrodczego proces oogenezy - opisuje budowę komórki jajowej wpływ gonadotropiny kosmówkowej na organizm kobiety funkcje skóry i wszystkich jej struktur przyczyny i sposoby właściwej pielęgnacji skóry rodzaje fenotypów skórnych wewnatrzwydzielnicz ą rolę jader przystosowania w budowie plemnika do procesu zapłodnienia - porównuje przebieg spermatogenezy i oogenezy wewnątrzwydzielnicz ą rolę jajników - opisuje przebieg cyklu menstruacyjnego - porównuje przebieg rozwoju udział skóry w procesach termoregulacji - porównuje właściwości i wpływ promieniowania UVA i UVB na organizm - porównuje znamię zdrowe i zaatakowane przez czerniaka przystosowania poszczególnych elementów układu rozrodczego do pełnionych przez nie funkcji zmiany wywoływane przez poszczególne hormony płciowe w żeńskim cyklu menstruacyjnym etapy wnikania plemnika do komórki jajowej znaczenie możliwy tworzenia się nowotworów skórnych zmienność budowy męskiego układu rozrodczego u różnych grup organizmów żywych ewolucję budowy żeńskiego układu rozrodczego u różnych grup organizmów żywych
18.3. Etapy rozwoju postnatalnego 18.4. Planowanie rodziny 18.5. Higiena układu rozrodczego - podaje etapy porodu główne zasady higieny ciąży - wymienia etapy rozwoju postnatalnego - wymienia różne rodzaje antykoncepcji - wyjaśnia czym jest wskaźnik Pearla chorób układu rozrodczego zasady higieny układu rozrodczego przebieg rozwoju zarodkowego czynniki mogące mieć wpływ na przebieg ciąży poszczególne etapy rozwoju postnatalnego różne metody i środki antykoncepcyjne przyczyny bezpłodności - opisuje przebieg wybranych chorób układu rozrodczego zarodkowego i płodowego rodzaje badań prenatalnych - porównuje zmiany w organizmie zachodzące w różnych etapach rozwoju - porównuje różne metody i środki antykoncepcyjne - wymienia sposoby wspomaganego rozwoju rodziny czynniki wywołujące choroby układu rozrodczego i działania bariery łożyskowej przyczyny stosowania i możliwe zagrożenia związane z badaniami inwazyjnymi w okresie ciąży - porównuje prenatalny i postnatalny rozwój metody zapłodnienia pozaustrojowego - opisuje proces inseminacji i naprotechnologii możliwe powikłania związane z przebiegiem chorób zakaźnych przenoszonych drogą płciową porównawczo ontogenezę różnych typów organizmów najnowsze badania dotyczące metod wspomaganego rozwoju i problemów bioetycznych z tym związanych najnowsze osiągnięcia medycyny dotyczące leczenia chorób związanych z układem rozrodczym 19. Homeostaza 19.1. Mechanizmy i - podaje definicje możliwości
narządy odpowiedzialne za utrzymanie stałych parametrów w organizmie 19.2. Czynniki wpływające na zaburzenia homeostazy homeostazy - wymienia powiązania pomiędzy układami w organizmie - podaje definicje reakcji stresowej - wymienia stresory - wymienia czynniki chorobotwórcze wybrane rodzaje trucizn i środków psychoaktywnych ów warunkujących utrzymanie homeostazy współdziałanie układów w organizmie - opisuje rodzaje sytuacji stresowych mających wpływ na organizm wybrane typy chorób źródła wybranych trucizn y warunkujące utrzymanie homeostazy przyczyny i powstawania gorączki sposoby ochrony przed sytuacjami stresowymi - porównuje przyczyny różnych chorób wpływ wybranych trucizn i środków psychoaktywnych na zdrowie zasadę sprzężenia zwrotnego w ach homeostatycznych y równowagi kwasowo-zasadowej wpływ długotrwałej sytuacji stresowej na organizm sposoby profilaktyki wybranych typów chorób wpływ zanieczyszczeń środowiska na zdrowie kompensacyjne w celu utrzymania stabilności wewnątrzustrojowej - projektuje profilaktyczne działania społeczne chroniące organizm przed truciznami środowiskowymi Dział 1. Genetyka 1. Budowa i funkcje kwasu DNA (rozdział 1.1, 1.2) - wymienia składniki chemiczne kwasu DNA - omawia budowę nukleotydu - omawia budowę - wyjaśnia, dlaczego kwasy nukleinowe nazywane są polimerami - wyjaśnia pojęcia: - wskazuje różnicę pomiędzy puryną i pirymidyną - wymienia i wskazuje na schemacie budowy - wymienia podstawowe nukleotydy budujące DNA - wymienia zasady azotowe należące do - planuje i przeprowadza izolację kwas DNA z materiału roślinnego - zna wzory chemiczne
1. 2. Replikacja DNA (rozdział 1.3) 2. 3. Budowa i funkcje RNA. Porównanie DNA i RNA 3. (rozdział 1.4, 1.5) strukturalną kwasu DNA - wyjaśnia sens biologiczny replikacji - omawia rolę replikacji - wymienia składniki chemiczne kwasu RNA kwasów RNA nukleotyd, nukleozyd, polimer, podwójna helisa - wymienia zasady azotowe występujące w kwasach nukleinowych - wyjaśnia zasadę komplementarności zasad DNA - wyjaśnia różnicę pomiędzy nukleotydem a nukleozydem - wyjaśnia, na czym polega replikacja semikonserwatywna - wyjaśnia pojęcia: miejsce ori, widełki replikacyjne, starter (primer) - uzasadnia, że replikacja DNA jest procesem endoergicznym - omawia znaczenie biologiczne kwasów mrna, trna i rrna kwasu DNA rodzaje wiązań chemicznych występujących w cząsteczce DNA - wyjaśnia regułę Chargaffa - podaje miejsce zachodzenia replikacji w cyklu komórkowym - omawia przebieg procesu replikacji DNA - wymienia enzymy biorące udział w replikacji DNA - wskazuje miejsce syntezy różnych rodzajów kwasów RNA - wyjaśnia pojęcia: antykodon, transkrypcja - wskazuje różnice pomiędzy kwasem DNA i RNA puryn i pirymidyn - wyjaśnia, na czym polega antyrównoległość nici DNA - wymienia różnice pomiędzy DNA prokariotycznym i eukariotycznym - stosuje zasadę komplementarności i regułę Chargaffa w zadaniach genetycznych - wskazuje różnicę w przebiegu replikacji nici wiodącej i nici opóźnionej - porównuje przebieg replikacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych - omawia zasadę działania telomerazy i znaczenie telomerów w funkcjonowaniu komórki - omawia budowę kwasu trna podstawowych nukleotydów budujących DNA - zna zastosowanie bromku etydyny w biologii molekularnej - omawia przebieg doświadczenia Meselsona i Stahla i jego rolę w wykazaniu, że replikacja DNA zachodzi w sposób semikonserwatywny - wskazuje, że kwas RNA może być nośnikiem informacji genetycznej 4. 4. Organizacja DNA - wskazuje miejsce - wyjaśnia pojęcia: - wymienia różnice w - wymienia - wyjaśnia zjawisko
w genomie 5. (rozdział 2.1, 2.3) 6. 7. 5. Cykl komórkowy 8. (rozdział 2.2) 9. 6. Podziały komórkowe 10. (rozdział 2.4) występowania DNA w komórce prokariotycznej i eukariotycznej - wymienia kolejne stadia organizacji materiału genetycznego w komórkach eukariotycznych - wymienia etapy cyklu komórkowego podziałów komórkowych - wskazuje miejsce zachodzenia mitozy i genom, nukleoid, plazmid, genofor, nukleosom, histon, solenoid, chromosom, kariotyp, chromosomy homologiczne - omawia organizację DNA w genomie eukariotycznym i prokariotycznym - omawia charakterystyczne cechy poszczególnych etapów cyklu komórkowego - porównuje mitozę i mejozę pod względem liczby procesów zachodzących podczas rozdziału oraz liczby i organizacji genomu prokariotycznego i eukariotycznego - omawia budowę nukleosomu - omawia budowę chromosomu - wymienia typy chromosomów ze względu na położenie centromeru - wskazuje różnice pomiędzy autosomem i allosomem - wyjaśnia rolę punktów kontrolnych w prawidłowym przebiegu cyklu komórkowego apoptoza - wskazuje biologiczne znaczenie mitozy i mejozy - porównuje przebieg poszczególnych faz podstawowe kryteria wielkości genomów organizmów - wskazuje różnice pomiędzy euchromatyną i heterochromatyną histonów wchodzących w skład nukleosomu - podaje rolę centromeru, przewężenia wtórnego i kinetochoru typy chromosomów - wyjaśnia, że zaburzenia cyklu komórkowego mogą skutkować rozwojem choroby nowotworowej - wyjaśnia pojęcia: protoonkogeny, antyonkogeny, oraz wskazuje ich rolę w regulacji cyklu komórkowego - omawia rolę kinaz i cyklin w przebiegu cyklu komórkowego zmiany liczby chromosomów oraz ilości DNA w komórkach w czasie przebiegu mitozy i paradoksu wartości C heterochromatyna fakultatywna i podaje jej przykład - wskazuje zastosowanie cytometru przepływowego w biologii komórki - wyjaśnia różnice pomiędzy mejozą pregamiczną i postagamiczną
11. 7. Zasady kodowania informacji genetycznej 12. (rozdział 3.1) 13. 8. Biosynteza białka I transkrypcja i obróbka potranskrypcyjna 14. (fragment rozdziału 3.2) mejozy - wymienia etapy ekspresji informacji genetycznej - wymienia cechy kodu genetycznego - wyjaśnia istotę procesu transkrypcji - podaje miejsce zachodzenia transkrypcji w komórce - wyjaśnia rolę polimerazy RNA w przebiegu transkrypcji ploidalności komórek potomnych - omawia proces amitozy - podaje różnice w przebiegu ekspresji genów kodujących RNA i białka - omawia cechy kodu genetycznego - omawia zasadę powstawania transkryptu - wymienia etapy transkrypcji - definiuje pojęcia: transkrypt, nić sensowna, nić matrycowa - uzasadnia konieczność potranskrypcyjnej obróbki RNA u organizmów eukariotycznych mitozy i mejozy mejozy organizmów, u których zachodzi mejoza pregamiczna i postgamiczna - wyjaśnia rolę kodu genetycznego w ekspresji informacji genetycznej - wyjaśnia pojęcia: gen, kodon - za pomocą tabeli kodu genetycznego odczytuje sekwencję aminokwasów zakodowaną w sekwencji mrna - omawia poszczególne etapy transkrypcji: inicjację, elongację i terminację - omawia przebieg splicingu kodonów w tabeli kodu genetycznego (kodon inicjujący, kodony terminacyjne, kodony synonimiczne) - porównuje proces transkrypcji genów w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych - uzasadnia konieczność modyfikacji końców 3 i 5 transkryptu - definiuje pojęcia: czapeczka, poliadenylacja odstępstw/wyjątków od cech kodu genetycznego - wymienia i charakteryzuje typy eukariotycznej polimerazy RNA 15. 9. Biosynteza białka II translacja i potranslacyjna modyfikacja białek - omawia istotę procesu translacji - podaje miejsce translacji w komórce - wskazuje rolę trna i rybosomów w przebiegu procesu translacji - omawia budowę trna i rybosomów - omawia przebieg poszczególnych etapów - wskazuje związek budowy kwasu trna i rybosomów z funkcją pełnioną przez te - wskazuje rolę tzw. sekwencji Shine- Dalgarno w inicjacji translacji
16. (fragment rozdziału 3.2; rozdział 3.3, 3.4) 17. 10. Regulacja ekspresji genów w komórkach prokariotycznych (rozdział 4.1) 18. 11. Regulacja ekspresji genów w komórkach eukariotycznych 19. (rozdział 4.2) ekspresja genu - wymienia sposoby regulacji genów w komórkach prokariotycznych - wymienia podstawowe operony w komórkach prokariotycznych: operon laktozowy i tryptofanowy - wskazuje etapy, na których odbywa się kontrola ekspresji genów w komórkach eukariotycznych - wymienia etapy translacji - uzasadnia konieczność potranslacyjnej modyfikacji białek - wymienia sposoby potranslacyjnej modyfikacji białek - uzasadnia konieczność regulacji ekspresji genów w komórkach prokariotycznych - omawia ogólną budowę operonu - podaje rolę operonu laktozowego i tryptofanowego w regulacji metabolizmu komórki prokariotycznej - uzasadnia konieczność regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych - wymienia sposoby regulacji ekspresji genów w komórkach translacji - wymienia enzymy biorące udział w procesie translacji - wyjaśnia rolę polisomu w procesie translacji - omawia sposoby potranslacyjnej modyfikacji białek - omawia budowę operonu laktozowego i tryptofanowego - omawia zasadę funkcjonowania operonu laktozowego i tryptofanowego - definiuje pojęcia: operon indukowalny, induktor, operon reprymowalny, korepresor - omawia sposoby regulacji ekspresji genów w komórkach eukariotycznych: amplifikację genów, regulację na poziomie transkrypcji organella w procesie translacji - omawia rolę enzymów katalizujących reakcje chemiczne w procesie translacji: syntetazy aminoacylo-trna, transferazy peptydylowej, - porównuje przebieg translacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych - omawia kontrolę pozytywną i negatywną operonu laktozowego i tryptofanowego - wyjaśnia pojęcia: białko represorowe, białko aktywatorowe, regulon - wyjaśnia zjawisko represji katabolicznej I atenuacji transkrypcji - porównuje operon laktozowy i tryptofanowy - wyjaśnia wpływ enhancera na proces transkrypcji - wyjaśnia rolę alternatywnego splicingu i irna w regulacji ekspresji - omawia wpływ niektórych antybiotyków na przebieg procesu translacji - wymienia nazwy białkowych produktów genów struktury operonu laktozowego i podaje ich funkcje - podaje przykład eukariotycznego, u którego występują operony, i podaje różnicę pomiędzy operonem w komórkach eukariotycznych i prokariotycznych - omawia hormonalną regulację ekspresji genów w komórkach larw muszki owocowej
20. 12. Podstawy genetyki klasycznej I i II prawo Mendla 21. (rozdział 5.1, 5.2, 5.4, 5.9) - wyjaśnia podstawowe pojęcia genetyki klasycznej: allel, homozygota, heterozygota, allel dominujący/recesywny, genotyp, fenotyp, chromosomy homologiczne - wyjaśnia treść I i II prawa Mendla - zapisuje i rozwiązuje proste jednogenowe krzyżówki eukariotycznych - zapisuje i rozwiązuje proste krzyżówki dwugenowe - wymienia cechy dziedziczone zgodnie z prawami Mendla - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia cech zgodnie z I i II prawem Mendla - wyjaśnia, w jaki sposób krzyżówka testowa pozwala określić genotyp osobnika o fenotypie warunkowanym przez allel dominujący genów - omawia stymulację transkrypcji genów przez hormon sterydowy - omawia przebieg badań przeprowadzonych przez G. Mendla - uzasadnia, że groch jadalny jest doskonałym obiektem do badań nad dziedziczeniem cech 22. 13. Odstępstwa od praw Mendla (rozdział 5.3, 5.4) 23. 24. 14. Sprzężenie genów 25. (rozdział 5.5) - wymienia interakcje pomiędzy allelami tego samego genu lub różnych genów będące odstępstwami od praw Mendla geny sprzężone - wskazuje geny sprzężone na mapie - omawia interakcje pomiędzy allelami tego samego genu lub różnych genów będące odstępstwami od praw Mendla: dominację niecałkowitą, kodominację, plejotropizm, epistazę, hipostazę - uzasadnia, że geny sprzężone dziedziczą się niezgodnie z prawami Mendla allele wielokrotne i allele letalne cech dziedziczących się niezgodnie z prawami Mendla - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dominacji niecałkowitej i kodominacji - omawia zjawisko crossing-over - wyjaśnia zależność pomiędzy odległością - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące alleli wielokrotnych, alleli letalnych i epistazy, hipostazy - wyjaśnia różnicę pomiędzy sprzężeniem całkowitym i częściowym - uzasadnia, że zespół Marfana warunkowany jest przez gen plejotropowy - wykorzystuje krzyżówkę testową w celu ustalenia sprzężenia genów
26. 15. Geny sprzężone z płcią. Dziedziczenie płci 27. (rozdział 5.6, 5.7) 28. 16. Drzewa rodowe analiza i zasady konstrukcji 29. (rozdział 5.8) 30. 17. Rodzaje zmienności genetycznej - wymienia cechy warunkowane przez geny sprzężone z płcią - wyjaśnia determinacji płci u - wymienia informacje, jakie można odczytać z drzewa rodowego - zna zasady konstruowania drzew rodowych zmienności - wymienia zjawiska mogące prowadzić do rozdzielenia genów sprzężonych - wymienia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności T. Morgana - poprawnie zapisuje genotyp osobnika w przypadku genów sprzężonych z płcią nosiciel - potrafi zapisać w postaci krzyżówki determinacji płci u - uzasadnia celowość konstruowania drzew rodowych - omawia rodzaje zmienności genetycznej genów a stopniem ich sprzężenia - omawia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności T. Morgana - wyjaśnia i przedstawia w formie zapisu dziedziczenia cech sprzężonych z płcią u - wyjaśnia, dlaczego mężczyźni częściej chorują na choroby warunkowane przez geny sprzężone z płcią drzewa rodowe pod kątem u dziedziczenia genów - określa na podstawie drzewa rodowego, czy dziedziczona cecha warunkowana jest przez allel recesywny czy dominujący zmienności - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące genów sprzężonych - uzasadnia, że chromosomowa teoria dziedziczności przyczyniła się do uzupełnienia praw Mendla - wyjaśnia, na czym polega mapowanie genów - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia cech sprzężonych z płcią - szacuje prawdopodobieństwo wystąpienia cechy/cech na podstawie analizy drzewa rodowego - porównuje zmienność mutacyjną i - ocenia znaczenie mapowania genów dla rozwoju genetyki i medycyny - wymienia sposoby determincji płci u różnych zwierząt - samodzielnie konstruuje drzewo rodowe na podstawie genotypów - wyjaśnia, czym są transpozony i określa
genetycznej 31. (rozdział 6.1, 6.2, 6.3) 32. 18. Mutacje i mutageny 33. wprowadzenie 34. (rozdział 6.4, 6.5) 35. 19. Rodzaje mutacji i ich skutki 36. (rozdział 6.6, 6.7) genetycznej, zmienności cech - podaje, które rodzaje zmienności podlegają dziedziczeniu, a które nie - wyjaśnia pojęcia: mutacja, mutagen kryteria podziału mutacji - wymienia klasy mutagenów mutacji ze względu na zmiany w materiale genetycznym: genowe i chromosomowe - porównuje zmienność ciągłą i nieciągłą cech ilościowych i jakościowych mutacji mutagenów biologicznych, chemicznych i fizycznych mutacji punktowych: substytucja, delecja, insercja mutacji chromosomowych liczbowych (aneuploidie, eupoloidie) i strukturalnych (delecja, duplikacja, inwersja, translokacja) fluktuacyjnej, rekombinacyjnej i genetycznej plastyczność genotypu cech ilościowych i jakościowych - wyjaśnia sposób dziedziczenia genów kumulatywnych - omawia przebieg procesu crossing-over poszczególne rodzaje mutacji - omawia zmiany w materiale genetycznym spowodowane przez mutacje punktowe: insercję, delecję, substytucję - określa wpływ mutacji punktowych na sekwencję aminokwasową białka mutacje chromosomowe strukturalne: delecję, rekombinacyjną - uzasadnia, że zmienność genetyczna jest ważnym czynnikiem wpływającym na proces ewolucji - rozwiązuje zadania genetyczne dotyczące dziedziczenia genów kumulatywnych - wymienia wady i zalety zmienności rekombinacyjnej - opisuje skutki działania mutagenów biologicznych, chemicznych i fizycznych - odróżnia tranzycję od transwersji - uzasadnia, że nie każda zmiana w materiale genetycznym ujawnia się fenotypowo - na modelu chromosomu potrafi wskazać zmiany spowodowane przez mutacje chromosomowe strukturalne - wskazuje różnicę ich rolę - zapisuje reakcje chemiczne alkalizacji guaniny i dezaminacji zasad azotowych - omawia powstania chromosomu Philadelphia u osób chorych na przewlekłą białaczkę szpikową - wyjaśnia, dlaczego poliploidy o nieparzystej liczbie chromosomów są bezpłodne - wyjaśnia, dlaczego kolchicyna jest czynnikiem mutagennym
37. 20. Charakterystyka wybranych chorób genetycznych 38. (rozdział 7) 39. 21. Narzędzia inżynierii genetycznej 40. (rozdział 8.1, 8.2) - wymienia grupy chorób genetycznych chorób genetycznych spowodowanych przez mutacje genowe i chromosomowe inżynieria genetyczna - wymienia narzędzia stosowane w inżynierii genetycznej grupy chorób genetycznych - wymienia choroby genetyczne dziedziczone w sposób recesywny i dominujący monosomii, trisomii - omawia działanie enzymów stosowanych w inżynierii genetycznej: enzymów restrykcyjnych, ligazy duplikację, inwersję, translokację - wymienia i charakteryzuje rodzaje aneuploidii i euploidii mutacji korzystnych i niekorzystnych chorób jednogenowych, chromosomowych i wieloczynnikowych - podaje charakterystyczne objawy mukowiscydozy, fenyloketonurii, pląsawicy Huntingtona, hemofilii, daltonizmu, zespołu Downa, zespołu kociego krzyku, zespołu Turnera, zespołu Klinefeltera - porównuje enzymy rekstrykcyjne tnące na lepko i tnące na tępo sekwencji pomiędzy delecją terminalną i interstylacyjną chorób genetycznych spowodowanych przez mutacje chromosomowe i genowe - wyjaśnia, na czym polega nondysjunkcja chromosomów i określa jej wpływ na powstanie aneuploidii - omawia zmiany w materiale genetycznym będące przyczyną mukowiscydozy, fenyloketonurii, pląsawicy Huntingtona, hemofilii, daltonizmu, zespołu Downa, zespołu kociego krzyku, zespołu Turnera, zespołu Klinefeltera - omawia zjawisko antycypacji - zaznacza na schemacie miejsce cięcia DNA przez enzymy restrykcyjne - wymienia czynniki - wyjaśnia, na czym polega test Guthriego - wymienia nazwy genów kodujących warianty opsyny oraz ich lokalizację w genomie - wskazuje różnice pomiędzy protanopią, deuteranopią i tritanopią - wyjaśnia, dlaczego osoby cierpiące na zespół Downa częściej zapadają na chorobę Alzheimera - uzasadnia, że enzymy restrykcyjne mogą być przydatne w diagnostyce chorób genetycznych
41. 22. Techniki stosowane w biologii molekularnej i inżynierii genetycznej 42. (rozdział 8.3 8.7) - wymienia techniki stosowane w inżynierii genetycznej DNA - wyjaśnia pojęcia: wektor, sonda molekularna - wyjaśnia, na czym polega klonowanie cząsteczek DNA - wyjaśnia, na czym polega reakcja PCR - wyjaśnia, co to są organizmy transgeniczne - omawia istotę klonowania organizmów - wyjaśnia, czym są komórki macierzyste - wyjaśnia, na czym polega terapia genowa palindromowych - uzasadnia, że elektroforeza jest techniką rozdziału DNA - wymienia cechy wektorów zasadę działania sondy molekularnej - wyjaśnia, w jaki sposób powstają biblioteki DNA - wymienia etapy reakcji PCR - wymienia metody pozwalające na uzyskanie organizmów transgenicznych - wyjaśnia, na czym polega klonowanie reprodukcyjne i terapeutyczne komórek macierzystych - omawia techniki stosowane w terapii genowej: in vivo i ex vivo mające wpływ na przebieg rozdziału elektroforetycznego - wyjaśnia rolę wektorów w rozwoju inżynierii genetycznej - wskazuje, że sonda molekularna może być wykorzystana do wykrywania fragmentu DNA - wyjaśnia różnicę pomiędzy klonowaniem in vivo i klonowaniem in vitro - omawia przebieg pojedynczego cyklu reakcji PCR - omawia proces wytwarzania organizmów transgenicznych metodą wektorową i bezwektorową - omawia przebieg procesu klonowania roślin i zwierząt - uzasadnia, że klonowanie terapeutyczne pozwala na uzyskanie komórek macierzystych - omawia rolę sekwencjonowania DNA w określaniu - uzasadnia, że odkrycie termostabilnej polimerazy DNA zrewolucjonizowało inżynierię genetyczną - omawia przebieg klonowania owcy Dolly - wyjaśnia, czym są indukowane pluripotencjalne komórki macierzyste
23. Inżynieria genetyczna i biotechnologia za i przeciw (rozdział 8.8, 8.9) - prezentuje swoje zdanie na temat wad i zalet technik stosowanych w inżynierii genetycznej i biotechnologii - omawia przykłady potwierdzające znaczenie inżynierii genetycznej i biotechnologii w życiu - wymienia wady i zalety organizmów transgenicznych - wymienia plusy i minusy rozwoju inżynierii genetycznej i biotechnologii stopnia pokrewieństwa pomiędzy organizmami zastosowanie metod inżynierii genetycznej w kryminalistyce, sądownictwie, diagnostyce medycznej i w badaniach ewolucyjnych - wskazuje możliwości wykorzystania przez transgenicznych bakterii, roślin i zwierząt - prezentuje swoje zdanie na temat wątpliwości etycznych klonowania - wyjaśnia, dlaczego osiągnięcia współczesnej biotechnologii i inżynierii genetycznej mogą naruszać prawa i godność - przewiduje, jaką rolę mogą odegrać organizmy transgeniczne w zwalczaniu głodu na świecie