MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI

MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI KIERUNKI ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH ZAŁOŻENIA DO STRATEGII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU WSI I ROLNICTWA Warszawa, styczeń 2010 r.

Dokument zaakceptowany przez Kierownictwo MRiRW 17 grudnia 2009 r. skierowany do uzgodnień międzyresortowych i debaty społecznej. Przygotowano w Departamencie Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Departamencie Programowania i Analiz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI KIERUNKI ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH ZAŁOŻENIA DO STRATEGII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU WSI I ROLNICTWA Warszawa, styczeń 2010 r.

Spis treści: KIERUNKI ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH... 1 1. WPROWADZENIE. PRZESŁANKI OPRACOWANIA DOKUMENTU NT. KIERUNKÓW ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH.... 5 2. STAN OBECNY - ANALIZA I DIAGNOZA.... 7 4. WIZJA OBSZARÓW WIEJSKICH.... 60 7. KLUCZOWE PROBLEMY W REALIZACJI KIERUNKÓW ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH.... 88 8. WNIOSKI I REKOMENDACJE.... 92

4

1. Wprowadzenie. Przesłanki opracowania dokumentu nt. kierunków rozwoju obszarów wiejskich. Rada Ministrów w dniu 24 listopada 2009 r. przyjęła dokument pt. Sposób uporządkowania strategii rozwoju. Celem dokumentu jest systemowe uporządkowanie będących w kompetencji poszczególnych resortów dokumentów strategicznych i ograniczenie liczby docelowych strategii do 9, wśród których znajduje się Strategia zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa, dla której wiodącą rolę odgrywa minister rolnictwa i rozwoju wsi. Celem Strategii zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa jest określenie (i) pożądanej wizji obszarów wiejskich na płaszczyźnie społecznej, ekonomicznej i środowiskowej oraz (ii) priorytetów w tym obszarze dla polityki państwa, a także (iii) zapewnienie ich realizacji poprzez instrumenty polityk wspólnotowych i krajowych, w tym przede wszystkim Wspólnej Polityki Rolnej oraz polityki spójności. Strategia ma również za zadanie wskazanie na interakcje pomiędzy obszarami wiejskimi i miastami, a także na nowe wyzwania dla obszarów wiejskich. Niniejszy dokument, przyjęty przez Kierownictwo MRiRW w dniu 17 grudnia 2009 r., pełni rolę założeń do Strategii zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa. Jednocześnie zawiera diagnozę, wizję i opis dziedzin wsparcia rozwoju obszarów wiejskich oraz stosowne rekomendacje, które powinny być odzwierciedlone w innych rządowych dokumentach strategicznych, w tym w Krajowej strategii rozwoju regionalnego (KSRR), Długookresowej strategii rozwoju kraju oraz Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju na lata 2008-2033 (KPZK). Mając na uwadze toczące się obecnie prace nad krajowymi dokumentami strategicznymi, w szczególności Krajową strategią rozwoju regionalnego (KSRR), Długookresową strategią rozwoju kraju oraz Koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju na lata 2008-2033 (KPZK) istnieje pilna potrzeba zadbania o należyte uwzględnienie wsparcia dla rozwoju obszarów wiejskich. Niewątpliwie bardzo istotną przesłanką opracowania niniejszego dokumentu jest debata nad kształtem Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) oraz polityki spójności po roku 2013. Nie przesądzając o modelu wdrażania poszczególnych instrumentów rozwoju obszarów wiejskich w przyszłości (w sposób centralny lub regionalny) oraz ich umiejscowieniu w polityce spójności lub polityce rolnej niezbędne jest określenie kierunków rozwoju obszarów wiejskich. Niniejszy dokument ma na celu określenie pożądanych kierunków zrównoważonego rozwoju 1 obszarów wiejskich oraz właściwej koordynacji i komplementarności instrumentów 1 Zrównoważony rozwój: Zgodnie z Raportem Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju z 1987 r. "Nasza Wspólna Przyszłość" (ang. Our Common Future), zrównoważony rozwój, to rozwój, w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie. 5

rozwoju obszarów wiejskich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej i polityki spójności. Bazując na doświadczeniach z przygotowania i realizacji dotychczasowych programów, odnosi się do długookresowej perspektywy do roku 2020, czyli zarówno do obecnego okresu programowania na poziomie wspólnotowym (2007-2013/15) 2, jak również do kolejnego okresu (2014-2020), i jest zbieżny z dotychczasowymi dokumentami strategicznymi przygotowanymi w MRiRW, ale stanowi ich uzupełnienie i rozwinięcie, biorąc pod uwagę dynamiczne zmiany zachodzące w Polsce po przystąpieniu do UE, w tym na obszarach wiejskich. W wyniku ciągłej ewolucji instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej w kierunku oddzielenia wsparcia od produkcji i postępującej liberalizacji międzynarodowych rynków rolnych, sektor ten coraz silnej podlega oddziaływaniu warunków i tendencji globalnych. Pomimo obecnej dekoniunktury w sektorze rolnym, prognozuje się, że do roku 2050 należy spodziewać się dwukrotnego wzrostu światowego popytu na żywność. Jego źródeł należy upatrywać we wzroście globalnej populacji i przyspieszeniu wzrostu gospodarczego. Europa, jako znaczący światowy producent żywności, będzie odgrywać istotną rolę w zaspokojeniu tego popytu. Obecna polityka rolna i polityka rozwoju obszarów wiejskich są także coraz bardziej postrzegane jako kluczowy instrument realizacji nowych wyzwań, które obejmują: zmiany klimatu, energię odnawialną, gospodarkę wodną, różnorodność biologiczną. Wdrażanie działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich współfinansowanych z funduszy unijnych uzależnione jest między innymi od wyników dyskusji toczących się wokół kształtu przyszłych polityk UE i wspólnotowego budżetu, w tym w szczególności polityki spójności oraz Wspólnej Polityki Rolnej (WPR). Kształt oraz wymiar finansowy wymienionych wyżej polityk, a także sposób ich realizacji na poziomie krajowym mają kluczowe znaczenie dla obszarów wiejskich w dużej mierze zadecydują o kierunku i tempie zmian, jakie zajdą na tych obszarach w ciągu najbliższych lat, a nawet dziesięcioleci. W związku z tym, że rolnictwo wciąż stanowi istotny element obszarów wiejskich w Polsce, przyszłe kierunki rozwoju obszarów wiejskich będą także uwarunkowane sytuacją i potrzebami polskiego sektora rolnego, jako elementu rynku unijnego i globalnego. Z drugiej strony należy pamiętać, że pojęcia rolnictwo i obszary wiejskie nie są tożsame. Dlatego myśląc o rozwoju obszarów wiejskich w horyzoncie długookresowym należy widzieć je z całym bogactwem ich zasobów i form aktywności mieszkańców wsi i małych miast. Zarys kierunków rozwoju obszarów wiejskich, przyjęty przez Kierownictwo Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w dniu 3 lutego 2009 r., został przygotowany jako dokument cząstkowy w procesie przygotowania niniejszego dokumentu strategicznego, czyli Kierunków rozwoju obszarów wiejskich. Zarys kierunków rozwoju obszarów 2 Określenie 2007-2013/15 oznacza perspektywę finansowania programów na lat od 2007 do 2013 z okresem kwalifikowalności wydatków do roku 2015, zgodnie z zasadą n+2. 6

wiejskich został przesłany do zaopiniowania członkom Rady Ministrów i udostępniony na stronie internetowej Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Był także na kilku spotkaniach przedmiotem dyskusji z przedstawicielami Ministerstwa Rozwoju Regionalnego oraz naukowcami i praktykami zajmującymi się problematyką rozwoju regionalnego i rozwoju obszarów wiejskich. Z dotychczasowych opinii na temat tego dokumentu wynika, że przedstawione w nim kierunki rozwoju obszarów wiejskich są uznawane za kompleksowe i uzasadnione. W niniejszym dokumencie rozszerzono zapisy zawarte w Zarysie o rozbudowaną część analityczną oraz opis poszczególnych kierunków rozwoju obszarów wiejskich. Dokonano także uszczegółowienia i w paru przypadkach podziału kierunków zawartych w Zarysie. Planowane szerokie konsultacje Kierunków rozwoju obszarów wiejskich zostały przewidziane jako istotny element procesu przygotowania zarówno Strategii zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa jak i innych dokumentów strategicznych w zakresie rozwoju obszarów wiejskich. 2. Stan obecny - analiza i diagnoza. Obszary wiejskie w Polsce, zgodnie z metodologią ich wyodrębniania przez Główny Urząd Statystyczny, opartą na podziale administracyjnym, definiowane są jako tereny położone poza granicami administracyjnymi miast. Są to zatem obszary gmin wiejskich oraz części wiejskie gmin miejsko-wiejskich (wg metodologii GUS obszary wiejskie w Polsce stanowiły w 2007 r. ponad 93% powierzchni kraju i były zamieszkiwane przez około 38,8% ogółu ludności). Wyodrębnienie obszarów wiejskich byłoby możliwe również dzięki zastosowaniu metodologii przyjętej przez OECD oraz Eurostat, opartej na kryterium gęstości zaludnienia (odpowiednio: gęstość zaludnienia do 150 osób/km² oraz do 100 osób/km²), jednak w warunkach polskich prowadziłoby to do wyłączenia z obszarów wiejskich nie tylko wsi bezpośrednio sąsiadujących z dużymi miastami, ale także niektórych gmin wiejskich lub miejsko-wiejskich położonych w większej odległości od największych ośrodków miejskich w południowo-wschodniej części Polski 3. Doświadczenia dotychczasowej realizacji programów wspierających rozwój obszarów wiejskich oraz istniejące w terenie powiązania funkcjonalne stanowią istotne argumenty za zaliczeniem do obszarów wiejskich nie tylko terenów wiejskich wg dotychczasowej definicji administracyjnej przyjętej przez GUS, ale też małych miast (do 5 tys. mieszkańców), gdyż pełnią one podobne funkcje jak duże wsie, będące siedzibami władz gminnych. Często wyłącznie względy historyczne rozstrzygały, że lokalne centrum administracyjne i gospodarcze ma obecnie status wsi lub małego miasta. Tak 3 Zagadnienie obszarów podmiejskich i wyróżnienie trzech typów obszarów wiejskich w zależności od ich powiązań z dużymi miastami przedstawiono w podrozdziale 2 C. Zróżnicowanie obszarów wiejskich pod kątem zasięgu oddziaływania dużych ośrodków miejskich 7

rozumiane obszary wiejskie (wraz z miastami liczącymi do 5 tys. mieszkańców) zamieszkuje ok. 15,5 mln. mieszkańców, czyli ok. 41% ludności Polski. A. Rolnictwo Obszary wiejskie są nierozerwalnie związane z rolniczym użytkowaniem gruntów, a tym samym prowadzeniem rolniczej działalności. Użytki rolne stanowią ponad 50% powierzchni ogólnej kraju, a ich powierzchnia całkowita od 2004 r. podlegała nieznacznym wahaniom (Tabela 1) 4. W strukturze upraw na terenach wiejskich przeważają zboża (blisko 74% wszystkich powierzchni upraw a 75% w przypadku gospodarstw indywidualnych). Liczba pracujących w rolnictwie wg GUS wyniosła w 2008 r. 2089,7 tys. osób, w tym 1967,0 tys. pracujących na własny rachunek lub pracodawców 5. Pracujący w rolnictwie w 2008 r. stanowili 14,8% ogółu pracujących, co jest konsekwencją umiarkowanego, ale systematycznego spadku liczby pracujących w rolnictwie oraz wzrostu liczby pracujących ogółem. Według prognozy zawartej w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 udział pracujących w rolnictwie ma spaść do 11% w 2015 r 6 (Wykres 1 obrazuje dane GUS dot. udziału pracujących w sektorze I obejmującym rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo). Tabela 1: Powierzchnia użytków rolnych Powierzchnia Polski ogółem [tys. ha] 2004 2005 2006 2007 2008 31 268,502 31 268,502 31 268,315 31 267,938 31 267,9 w tym użytki rolne [ha] 16 327,411 15 905,965 15 957,290 16 177,081 16 154,3 w tym użytki rolne jako % 52,22% 50,87% 51,03% 51,74% 51,66% Źródło: Bank danych regionalnych GUS Od wielu lat dominującym źródłem dochodów w gospodarstwach domowych na wsi są transfery społeczne (emerytury, renty, zasiłki), a w drugiej kolejności dochody z pracy poza rolnictwem. Dopiero na trzecim miejscu są dochody z rolnictwa. Oznacza to, że z jednej strony należy wzmacniać możliwość uzyskiwania dochodu z działalności rolniczej w tym poprzez obniżanie jej kosztów przez właściwe ukształtowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej, z drugiej zaś wspierać mieszkańców wsi w pozyskiwaniu dochodów z innych źródeł związanych z pracą poza sektorem rolnym bądź prowadzeniem działalności gospodarczej. Należy zaznaczyć, że mieszkańcy obszarów wiejskich użytkujący 4 Dane wg GUS. 5 Mały Rocznik Statystyczny Polski 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, s. 137-138. 6 Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009, s. 30. 8

gospodarstwa rolne coraz szerzej wykorzystują możliwości pozarolniczych źródeł utrzymania. Niekorzystna, rozproszona struktura gospodarstw jest czynnikiem prowadzącym potencjalnie do marginalizacji rolnictwa w niektórych regionach, a nawet zaniku działalności rolniczej, co będzie skutkować pogłębieniem ryzyka degradacji krajobrazu. W związku z tym, aby polskie rolnictwo stało się bardziej efektywne i konkurencyjne, niezbędne są działania wpływające na poprawę tej struktury, prowadzone w ramach zarówno I jak i II filaru WPR, a także instrumentów krajowych (np. kredyty preferencyjne, intensyfikacja scaleń i wymian gruntów). Należy szczególnie dążyć do opracowania narzędzi sprzyjających konsolidacji gospodarstw o niskim potencjale ekonomicznym, a także innych instrumentów sprzyjających poprawie towarowości gospodarstw, z uwzględnieniem istotnego znaczenia działalności rolniczej dla zachowania walorów krajobrazu. Wykres 1 Struktura pracujących w gospodarce narodowej według sektorów działalności w 2008 r. Stan w dniu 31 XII 2002 16,9% 27,8% 55,2% 2005 16,6% 27,4% 55,9% 2007 15,6% 28,5% 55,9% 2008 15,2% 28,2% 56,6% 0 2 4 6 8 10 12 14 mln Sektor rolniczy Sektor przemysłowy wraz z budownictwem Sektor usługowy Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 2009, GUS, Warszawa 2009 r. Zdolność konkurencyjna polskich towarowych gospodarstw rolnych na tle innych państw UE o zbliżonych przyrodniczych warunkach gospodarowania jest duża. Świadczą o tym m.in. wyniki rachunkowości rolnej wskazujące na stosunkowo niski udział transferów publicznych w dochodach gospodarstw rolnych w stosunku do przeciętnej sytuacji w UE. 9

Polska wykazuje przewagę konkurencyjną w tych sektorach produkcji, które wymagają dużych nakładów pracy i ziemi, a przy tym są trudne do zmechanizowania (zwłaszcza produkcja owoców i warzyw) 7. Główne źródło przewagi konkurencyjnej polskich gospodarstw tkwi w niższych kosztach pracy, które jednak stale wzrastają, co z kolei wpływa negatywnie, wraz ze złą strukturą obszarową i relatywnie dużym odsetkiem zatrudnionych w rolnictwie, na ich zdolność konkurencyjną. Wśród ważnych elementów budowania pozycji konkurencyjnej polskiego sektora rolnego należy wymienić: wysoką jakość produktów rolnych uzyskiwanych metodami przyjaznymi dla środowiska naturalnego, niski poziom degradacji środowiska przyrodniczego oraz jego wysokie walory krajobrazowe, relatywnie wysoki stopień bioróżnorodności, a także promowanie działań integrujących producentów rolnych (głównie nacisk na tworzenie grup producenckich). Warto również podkreślić, że o konkurencyjności gospodarstw w dużym stopniu decyduje skala i kierunek produkcji oraz poziom jej specjalizacji. Polskie rolnictwo charakteryzuje ponadto znaczne zróżnicowanie regionalne wyników ekonomicznych gospodarstw, będące następstwem wynikającej z procesów historycznych zróżnicowanej koncentracji i intensywności produkcji oraz zróżnicowanych warunków przyrodniczych. Gwałtowne zmiany ekonomicznych warunków funkcjonowania sektora rolnospożywczego, jakie zaszły na przestrzeni ostatnich trzech lat spowodowały nagłe zmiany w poziomie dochodów i tym samym wzrost niepewności gospodarowania w przyszłości zarówno w rolnictwie, jak i w przetwórstwie rolno-spożywczym. Istotnego znaczenia nabiera zatem stabilizacja dochodów gospodarstw rolniczych, w tym w szczególności wsparcie tworzenia pozarolniczych źródeł dochodów na obszarach wiejskich. Rozwój polskiego sektora rolno-spożywczego i jego możliwości konkurencyjne zależą nie tylko od jego modernizacji, ale także od działalności innowacyjnej, którą można rozwijać we współpracy z sektorem badawczym. Jest to niezbędne w obliczu coraz wyższych wymagań ze strony konsumentów, coraz częściej oczekujących wysokiej jakości żywności wytwarzanej z poszanowaniem środowiska naturalnego. Konieczne jest przy tym wzmocnienie powiązań gospodarstw rolnych z zakładami przetwórczymi, w tym wspieranie systemu kontraktacji. Ważnym zagadnieniem jest ponadto kontrola produkcji oraz ocena jakości produktów spożywczych 8. Zakłady przetwórcze, szczególnie z sektorów produkcji mleka, mięsa oraz owoców i warzyw, w wyniku inwestycji współfinansowanych ze środków 7 Roman A. Grzybowski, Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego w Warszawie, Kierunki rozwoju przemysłu rolno-spożywczego i biotechnologii żywności, {w:} I Kongres Nauk Rolniczych Nauka Praktyce. Przyszłość sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich, Puławy 2009 8 Zob. R. A. Grzybowski, op. cit. 10

europejskich (SAPARD, SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich i Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-13) zostały unowocześnione i wiele z nich z powodzeniem konkuruje na rynku europejskim. Kładąc nacisk na wzrost konkurencyjności rolnictwa, nie należy jednak zapominać, że dominujący udział małych, rodzinnych gospodarstw w strukturze agrarnej UE, który jest cechą charakteryzującą europejskie rolnictwo, najprawdopodobniej nie ulegnie istotnym zmianom w perspektywie kilkunastu lat. Trudności tych gospodarstw z osiągnięciem skali ekonomicznej zapewniającej wystarczający dochód w oparciu o produkcję rolną, przy jednoczesnym pełnieniu przez nie istotnej roli w realizacji wielu wspólnotowych funkcji publicznych gospodarki rolnej, uzasadniają wspieranie ich dochodów środkami publicznymi (I filar WPR), przy jednoczesnym wsparciu procesu ich restrukturyzacji w ramach działań II filaru WPR. Pełne ujawnienie przewag konkurencyjnych polskiego rolnictwa wymaga nie tylko wsparcia procesów inwestycyjnych ale także zapewnienia równych warunków konkurencji na jednolitym rynku rolnym UE, tj. porównywanego poziomu wsparcia we wszystkich państwach UE. Można przyjąć, że obszary towarowego rolnictwa cechują przede wszystkim wysoka wartość produkcji towarowej na 1 ha UR i koncentracja gospodarstw produkujących głównie lub wyłącznie na rynek. Podstawowym problemem jest jednak skala tej produkcji. W 2002 r. tylko w 115 tys. indywidualnych gospodarstwach wartość sprzedanych produktów rolniczych przekraczała 50 tys. zł. Najwięcej było ich w Wielkopolsce, na Kujawach, Ziemi Chełmińskiej i Ziemi Dobrzyńskiej oraz na Żuławach. Ponadto gospodarstwa te w mniejszym stopniu reprezentowane były także na zachodnim Podlasiu, na Dolnym Śląsku i Ziemi Opolskiej oraz zachodniej części Pomorza 9 (Ryc. 1 i 2). Można wyróżnić następujące obszary towarowego rolnictwa, które charakteryzuje na ogół wyraźna specjalizacja produkcji: obszar wielkopolski obejmujący środkową i południową część woj. wielkopolskiego specjalizujący się w chowie trzody chlewnej (miejscami również bydła mlecznego i mięsnego) i intensywnej produkcji roślinnej. obszar dolnej Wisły obejmujący zasięgiem Kujawy, Ziemię Chełmińską i Dobrzyńską, północno-zachodnie Mazowsze, i Żuławy Wiślane, wyspecjalizowany 9 Roman Kulikowski, Działalność i źródła dochodu indywidualnych gospodarstw rolnych w Polsce aspekty przestrzenne, Przegląd Geograficzny nr 77, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk Warszawa 2005, s. 527-549. 11

w intensywnej produkcji roślin przemysłowych i zbóż, a w przypadku Kujaw, także chowie trzody chlewnej. obszar grójecko-łowicki wyspecjalizowany w produkcji owoców i warzyw, obszar od Łomży po Wysokie Mazowieckie w woj. podlaskim charakteryzujący się intensywnym chowem bydła mlecznego. Ponadto wzdłuż doliny Wisły dzięki dobrym warunkom glebowym i agroklimatycznym występuje intensywna produkcja warzyw i owoców. Na pozostałym obszarze miejscami występują niewielkie skupiska gmin charakteryzujących się częściowo towarowym rolnictwem. Należą one jednak bardziej do perspektywicznych obszarów konkurencyjnego i towarowego rolnictwa. W ostatnich latach coraz powszechniejsze staje się łączenie rolników w grupy producentów rolnych. Od końca 2000 roku weszły w życie przepisy ustawy regulujące rejestrację i funkcjonowanie grup producentów rolnych zanotowano systematyczny przyrost ich liczby (Tabela 2). W 2007 i 2008 roku powstało w sumie 263 grupy, co stanowi niemal dwukrotność grup zarejestrowanych w latach 2001-2006. Przyczynił się do tego m.in.: wzrost konkurencyjności na rynku (szczególnie po przystąpieniu Polski do UE), silne rozdrobnienie gospodarstw rolniczych w Polsce oraz wielokrotne zmiany w prawodawstwie mające na celu ułatwienie zakładania i działalności grup producentów rolnych. Tab. 2 Liczba grup producentów rolnych wpisanych do rejestrów marszałków w poszczególnych latach 10 Liczba grup producentów rolnych 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 8 20 39 31 34 50 105 158 121 Źródło: MRiRW Najwięcej grup producentów rolnych funkcjonuje na terenach województw: wielkopolskiego, dolnośląskiego i kujawsko-pomorskiego zaś najmniej jest ich w województwach małopolskim, łódzkim i świętokrzyskim. Na koniec roku 2008 w województwie wielkopolskim zarejestrowanych było 66 grup a w świętokrzyskim tylko 5. 10 Dane za 2009 rok do 30 listopada. 12

Najwięcej grup producentów rolnych powstało w branżach: ziarna zbóż i nasion roślin oleistych, świń oraz drobiu. Ryc. 1. Wartość produkcji towarowej rolnictwa ogółem w zł na 1 ha UR, 2002 Źródło: Analiza zróżnicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 roku według kryterium powiązań z największymi aglomeracjami miejskimi i miastami oraz endogenicznego potencjału, IGiPZ PAN, Warszawa 2009 (Studia Obszarów Wiejskich tom 16/2009) 13

Ryc. 2. Udział indywidualnych gospodarstw produkujących głównie na rynek, 2002 Źródło: Analiza zróżnicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 roku według kryterium powiązań z największymi aglomeracjami miejskimi i miastami oraz endogenicznego potencjału, IGiPZ PAN, Warszawa 2009 (Studia Obszarów Wiejskich tom 16/2009) W wielu krajach współpraca rolników w grupach producentów rolnych stanowi istotny element zdobywania rynku. Przybiera ona różne formy prawne: spółek, spółdzielni, zrzeszeń, stowarzyszeń. Współpraca w grupie powinna opierać się zawsze na zasadzie dobrowolności uczestnictwa jej członków i przy respektowaniu ustalonych wspólnie reguł. Grupy producentów rolnych we Wspólnocie Europejskiej nie działają w pojedynkę. Tworzą cały szereg powiązań między sobą na forum regionalnym i krajowym, dzięki czemu stają się liczącym partnerem dla władz przy kreowaniu i realizacji polityki rolnej. Tworzą 14

mocne powiązania gospodarcze sprzyjające rozwojowi lokalnemu i stabilizują sytuację na rynku pracy. Podstawową ideą powstawania grup producentów rolnych jest wspólne działanie, dzięki któremu można sprostać wyzwaniom opartej na zasadzie konkurencji gospodarki rynkowej. Zadaniem producentów jest wytwarzanie produktów najwyższej jakości i przygotowanie ich do sprzedaży. Gospodarstwa, które produkują towar niskiej jakości są wykluczane z grupy. Dzięki właściwemu zorganizowaniu się i dostosowaniu produkcji do wymagań odbiorcy pod względem jakości, ilości i asortymentu z jednoczesnym stosowaniem zasad ochrony środowiska na wszystkich etapach produkcji, przechowywania i dystrybucji produktów rolnych, rolnicy zyskują możliwość zapewnienia sobie silniejszej pozycji na rynku, a także wyższych i stabilniejszych dochodów. Spółdzielnia stanowi jedną z czterech form prawnych organizowania się producentów rolnych w grupy. Pomimo korzystnych zmian w ustawie Prawo spółdzielcze, która od dnia 25 września 2008 r. daje możliwość założenia spółdzielni w celu prowadzenia działalności, jako grupa producentów rolnych, już przez pięć osób fizycznych zamiast dotychczasowych dziesięciu, wśród ogółu zarejestrowanych grup producentów rolnych we wszystkich województwach, ok. 28% zarejestrowało się w formie spółdzielni. Wspieranie i rozwijanie wszelkich działań zmierzających do aktywizacji producentów rolnych, do podejmowania wspólnych działań na rynku oraz popularyzujących rodzimą produkcję rolniczą ma na celu podniesienie dochodów rolników i producentów rolnych w ich gospodarstwach i przedsiębiorstwach. Zorganizowane grupy producentów rolnych, dysponujące dużymi partiami dobrze przygotowanego towaru mogą stać się silnymi i trwałymi partnerami dla rynków hurtowych, przetwórstwa, eksportu oraz platform dystrybucyjnych sieci sklepów wielkopowierzchniowych. Założenie grupy nie powoduje utraty przez jej członków możliwości wnioskowania o wsparcie finansowe dla ich gospodarstw indywidualnych, a jedynie jest możliwością uzyskania znacznych dodatkowych korzyści, zarówno finansowych, ale też organizacyjnych, marketingowych itd. Organizowanie się rolników w grupy producentów rolnych pozwoli im dostosować się do potrzeb rynku. Doradztwo rolnicze uczestniczyło we wspieraniu działań w ramach programu SAPARD, PROW 2004 2006, a także uczestniczy we wsparciu działań PROW 2007 2013. Zwiększenie zatem jego funkcjonalności i efektywności w realizacji przyszłych programów, które ze względu na zmiany w WPR i podejmowaniu w ramach przyszłej polityki nowych wyzwań, staje się niezbędne. Jednolity, powszechny, ogólnie dostępny 15

system doradztwa rolniczego przeciwdziałać może niekorzystnym zjawiskom różnicowania stopnia rozwoju cywilizacyjnego, obserwowanego zarówno pomiędzy poszczególnymi województwami, jak też na obszarze poszczególnych województw. Zapewnienie konkurencyjności europejskiego rolnictwa nie powinno ograniczać się do sfery kosztowo-cenowej, ale również obejmować sferę jakościową. Unijni konsumenci oczekują bowiem żywności wysokiej jakości, żywności bezpiecznej i produkowanej w zgodzie ze środowiskiem. Utrata różnorodności unijnego rynku produktów żywnościowych (homogenizacja) jest zagrożeniem wynikającym z procesu globalizacji. W związku z tym, głównym wyzwaniem dla unijnego rolnictwa, gwarantującym jednocześnie żywotność obszarów wiejskich powinno stać się działanie na rzecz zapewnienia odmienności żywności europejskiej od tej pochodzącej z importu, prowadzące m.in. do zaspokajanie popytu na żywność wysokiej jakości (produkcja ekologiczna, żywność z uznanych systemów jakości oraz żywność wytwarzana tradycyjnymi i regionalnymi metodami). Czynnikiem decydującym o przyszłym rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich będą również rosnące koszty energii, które będą prowadzić do wzrostu kosztów produkcji żywności. Wzrost cen energii ze źródeł konwencjonalnych w stopniu zapewniającym konkurencyjność źródłom odnawialnym będzie powodował wzrost oczekiwania wobec rolnictwa w zakresie możliwego wkładu w produkcję energii ze źródeł odnawialnych. Ich rozwój może być szansą nie tylko na ograniczenie kosztów produkcji żywności, ale również na zróżnicowanie pozarolniczej działalności na obszarach wiejskich. Istotną rolę, szczególnie w zachodniej i północnej części Polski, odgrywa Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa, do którego wg stanu na koniec 2008 r. przejęto 4.725.414 ha, z którego sprzedano 1.876.912 ha a 1.784.017 ha jest dzierżawionych. Planowana nowelizacja ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa przewiduje szersze możliwości preferencyjnego nabycia ziemi przez rolników w rozumieniu przepisów o kształtowaniu ustroju rolnego i może przyczynić się do poprawy perspektyw gospodarowania w rodzinnych gospodarstwach rolnych. Możliwości produkcyjne rolnictwa zależą od czynników przyrodniczych, agrotechnicznych i społeczno-ekonomicznych, w tym od uwarunkowań związanych ze zmianami klimatycznymi. Miernikiem odnoszącym się do warunków przyrodniczych jest opracowany w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej ujmujący warunki glebowe, klimatyczne, wodne i rzeźbę terenu. Podczas ostatniego Spisu Rolnego w 2002 r. GUS opracował 16

wskaźnik jakości gruntów 11 - im wyższa wartość wskaźnika, tym wyższa jakość użytkowa gruntów. Obszary o najwyższych wartościach wskaźnika pokrywają się na ogół z terenami wyspecjalizowanymi w produkcji roślinnej o wysokiej koncentracji upraw polowych (Ryc. 3). Ryc. 3. Udział użytków rolnych o wskaźniku jakości rolniczej gruntów powyżej 1 Źródło: Analiza zróżnicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 roku według kryterium powiązań z największymi aglomeracjami miejskimi i miastami oraz endogenicznego potencjału, IGiPZ PAN, Warszawa 2009 (Studia Obszarów Wiejskich tom 16/2009) na podstawie GUS (Powszechny Spis Rolny 2002) 11 Jest on ilorazem hektarów przeliczeniowych do fizycznych hektarów użytków rolnych w gospodarstwie rolnym. Obydwa wskaźniki (IUNG i GUS) przedstawiają podobny obraz zróżnicowania przestrzennego warunków przyrodniczych dla rolnictwa. 17

Ryc. 4. Obsada zwierząt gospodarskich w sztukach dużych na 100 ha użytków rolnych w rolnictwie indywidualnym, 2002 Źródło: Analiza zróżnicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 roku według kryterium powiązań z największymi aglomeracjami miejskimi i miastami oraz endogenicznego potencjału, IGiPZ PAN, Warszawa 2009 (Studia Obszarów Wiejskich tom 16/2009) Wysoka jakość użytkowa gruntów stwarza dogodne warunki dla produkcji rolniczej, dlatego obszary te powinna charakteryzować stosunkowo wysoka produktywność. Okazuje się jednak, że tylko część z nich właściwie wykorzystuje swój potencjał produkcyjny. Dotyczy to głównie obszaru wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego i grójecko-łowickiego. W Polsce mamy do czynienia z gorszymi warunkami glebowo-wodnymi niż ma to miejsce w większości krajów Unii Europejskiej. Na proces glebotwórczy miały wpływ 18

kolejne zlodowacenia powodujące w efekcie pokrycie większości kraju glebami lekkimi, na przepuszczalnym piaszczystym podłożu. Gleby te nie dają możliwości uprawy takiego zestawu roślin, jaki mogą uprawiać rolnicy w UE, jak też nie umożliwiają uzyskania porównywalnych plonów, zwłaszcza wśród gatunków wymagających takich jak pszenica czy warzyw. Na wysokość plonów mają wpływ również warunki klimatyczne charakteryzujące się niższą temperaturą, krótszym okresem wegetacyjnym i mniejszymi opadami niż w wielu rejonach Europy o korzystniejszych dla rolnictwa warunkach klimatycznych. Rycina 4 obrazuje obsadę zwierząt gospodarskich w sztukach dużych na 100 ha użytków rolnych w rolnictwie indywidualnym. Wyraźnie uwidacznia się silna koncentracja produkcji zwierzęcej w woj. wielkopolskim, kujawsko-pomorskim i podlaskim oraz w północnej części woj. mazowieckiego. Oprócz już wykształconych obszarów konkurencyjnego i towarowego rolnictwa, można zidentyfikować też takie, które posiadają wysoki potencjał dla produkcji żywności. Wśród potencjalnych obszarów towarowego i konkurencyjnego rolnictwa, które posiadają korzystne warunki rozwoju można wymienić: obszary o wysokim potencjale przyrodniczym do produkcji rolniczej (lubelski, Niziny Śląskiej, miechowski, pyrzycki), obszary warmińsko-mazurski i pomorski o korzystnych warunkach do wielkostadnego chowu zwierząt i karpacki z możliwością rozwoju mięsnego chowu owiec i krów mlecznych, obszary rozwoju bioenergetyki (pomorski). Potencjalne obszary konkurencyjnego i towarowego rolnictwa wymagają spełnienia szeregu warunków. Choć są to obszary o korzystnych warunkach przyrodniczych, to w większości przypadków wymagają stopniowej poprawy struktury agrarnej, inwestycji w szeroko rozumianą infrastrukturę i szeroko rozumiane otoczenie rolnictwa, poprawy struktury demograficznej i poziomu wykształcenia właścicieli gospodarstw oraz rozwoju i optymalizacji łańcucha powiązań pomiędzy poszczególnymi ogniwami gospodarki żywnościowej oraz relacji rolnik-konsument. Są to zmiany długoterminowe wymagające wielu lat, które zapewne nie nastąpią w perspektywie do 2015 roku. Należy oczekiwać, że w najbliższych latach wzrośnie jednak znaczenie gospodarstw towarowych włączających się w konkurencję w skali kraju i na wzorcach przez nie wypracowanych kształtować się będą nowe gospodarstwa towarowe. Potencjalne obszary konkurencyjnego i towarowego rolnictwa wymagają stałego monitoringu i powinny być zabezpieczone przed przeznaczaniem ich na inne cele. 19

Pomimo tego, iż Polska jest w stanie wyprodukować więcej żywności niż jedynie na własne potrzeby, znacznym utrudnieniem, które wymaga od rolników większego zaangażowania wiedzy, sił i środków niż w innych częściach Europy, są niekorzystne warunki naturalne do prowadzenia produkcji rolnej, takie jak duży udział gleb słabych i zakwaszonych, niewielkie opady oraz krótki okres wegetacyjny. Cechy te stanowią obiektywne bariery dla rozwoju sektora rolnego i obszarów wiejskich. Rozwój przemysłu przetwórczego jest ściśle związany z sytuacją producentów pierwotnych. Przemysł przetwórczy jest podstawowym bezpośrednim odbiorcą płodów rolnych i jego kondycja wpływa bezpośrednio na sytuację dochodową rolników. Jednocześnie konieczne jest zapewnienie integracji pionowej między sektorem rolnym a przetwórstwem tak, aby umożliwić dostawy odpowiednio dużych i jednorodnych partii surowców, co z kolei pozwoli na wykorzystanie efektu skali. Należy podkreślić, iż obecne powiązania między produkcją pierwotną a przemysłem (a także sprzedażą hurtową) są słabo rozwinięte i budowa tych związków stanowi jeden z warunków konkurencyjności polskiego sektora rolnego. Dlatego też należy stymulować współpracę miedzy rolnikami a sektorem przetwórstwa i handlu hurtowego m. in. Kierując wsparcie do tych podmiotów, które współpracę taką prowadzą i oferować warunki preferencyjne, gdy współpraca ta jest nawiązywana z grupami producentów rolnych. Przemysł spożywczy zalicza się w Polsce do kluczowych dziedzin gospodarki. Wartość sprzedaży tej branży w roku 2007 wyniosła ok. 142 mld zł, co stanowi 16 % sprzedaży całego polskiego przemysłu. Przemysł spożywczy w 2007 r. zatrudniał 466,2 tys. osób tj. 14,8% zatrudnionych w całym przemyśle. Wysokość nakładów w przemyśle spożywczym stale rośnie, w 2007 r. wyniosła 6781,5 mln złotych (4373,9 mln złotych w roku 2000). Jednakże, wydajność pracy w polskim przemyśle spożywczym wynosi 13,3 tys. euro/1 zatrudnionego, podczas gdy w krajach UE-25 osiąga 50,5 tys. euro/1 zatrudnionego. Różnice w wydajności pracy kompensowana jest wciąż poprzez niższe koszty pracy oraz marże przetwórcze. Ponadto, należy się spodziewać, że z czasem przewaga konkurencyjna polskiego przetwórstwa wynikająca z niższych kosztów pracy będzie się zmniejszać co związane jest z trendem wyrównywania się kosztów pracy w warunkach Jednolitego Rynku. Oznacza to, że warunkiem zachowania konkurencyjności w najbliższym czasie jest ciągła modernizacja przetwórstwa produktów rolnych w kierunku zwiększania wydajności pracy. 20

B. Uwarunkowania środowiskowe Stan różnorodności biologicznej, gleb, zasobów wodnych, siedlisk przyrodniczych, w tym lasów na obszarach wiejskich determinowany jest przez intensywność produkcji rolniczej i takie jej elementy, jak przechowywanie nawozów i środków ochrony roślin, stosowanie odpowiednich agrotechnik, nawożenie, obsadę zwierząt, obecność stref buforowych. Zachowanie ukształtowanego przez długotrwałą działalność rolniczą krajobrazu, na który składa się bogactwo siedlisk i gatunków roślin i zwierząt, wymaga konsekwentnego wdrażania zrównoważonego rolnictwa, opierającego się na przestrzeganiu dobrych praktyk rolniczych. Gospodarowanie prowadzone na zasadach zrównoważonego korzystania z zasobów ziemi umożliwia utrzymanie gleb i wód w stanie niepogorszonym lub ich poprawę, zachowanie siedlisk typowych dla obszarów rolniczych oraz utrzymanie różnorodności biologicznej na obecnym poziomie. Polska zaliczana jest do krajów ubogich w zasoby wodne, zasoby wodne zaliczają się do najniższych w Europie. Wielkość zasobów wód powierzchniowych jest zmienna, zarówno w skali roku jak i wielolecia. Zasoby wodne nie są rozłożone równomiernie problem deficytu wody dotyka centralną część kraju, zaś południowe rejony górskie są często nawiedzane przez opady intensywne. W przeliczeniu na jednego mieszkańca stanowią one jedynie 36% średniej europejskiej. Niekorzystną cechą klimatu są często występujące susze. Narażona jest na nie znaczna część kraju, w tym najbardziej: Nizina Wielkopolska, Pojezierze Wielkopolskie, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska oraz północne krańce Wyżyny Lubelskiej. Występujący w Polsce niedobór wody jest czynnikiem ograniczającym wydajność produkcji rolnej, jak też możliwości rozwoju obszarów wiejskich. Stąd też niezbędne jest podejmowanie działań mających na celu poprawę bilansu wodnego kraju. Klasyfikacja jakości wód powierzchniowych i podziemnych (GUS, 2005) wskazuje, że przeważają wody III i IV klasy jakości (1 193 punkty na 1 566 punktów pomiarowych), przy niewielkim udziale wód klasy II i braku wód w I klasie jakości. Stan czystości jezior jest znacząco lepszy (GUS, 2005), gdyż 61,7% jezior znajduje się w II klasie czystości, a tylko 6,9% zawiera wody pozaklasowe. Jakość wód powierzchniowych i podziemnych powinna ulegać ciągłej poprawie w związku z podejmowanymi działaniami na rzecz ograniczenia zanieczyszczeń, m.in. ze źródeł rolniczych oraz poprawą stanu sanitacji terenów wiejskich. Obszary wiejskie położone na terenach górskich i podgórskich są szczególnie cenne ze względu na pochodzące z nich zasoby wody pitnej oraz walory krajobrazowe i przyrodnicze. Są zatem dostarczycielami istotnych dóbr publicznych, których odbiorcami są mieszkańcy 21

całej Polski. Są to jednocześnie obszary o większych utrudnieniach w budowie infrastruktury i gospodarowaniu m.in. w zakresie rolnictwa, leśnictwa. Dlatego niezbędne jest stosowanie specyficznych instrumentów wsparcia gospodarowania na obszarach górskich, w szczególności w zakresie płatności o charakterze obszarowym i realizacji projektów inwestycyjnych. Dominacja ekstensywnego typu gospodarowania w polskim rolnictwie jest w dużym stopniu wynikiem występowania naturalnych utrudnień na obszarach wiejskich w Polsce (tzw. niekorzystnych warunków naturalnych, niesprzyjających intensywnej produkcji rolnej), choć wiąże się także z uwarunkowaniami społecznymi i ekonomicznymi. Za sprawą wspomnianych utrudnień, prowadzenie ekstensywnej, a jednocześnie konkurencyjnej produkcji rolnej w warunkach Jednolitego Rynku UE wymaga od polskich rolników większego zaangażowania wiedzy, sił i środków niż ma to miejsce w innych częściach Europy. Obiektywnymi i potencjalnymi utrudnieniami naturalnymi dla rozwoju sektora rolnego i obszarów wiejskich w Polsce są: duży udział gleb słabych (lekkich), niewielka suma średnich opadów rocznie, krótki okres wegetacyjny. Duży udział powierzchni użytków rolnych w Polsce (ponad 56%) stanowią obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) przedstawione na Ryc. 5. Gruboziarnistość gleb lekkich ma konsekwencje w niskiej zdolności retencyjnej co wraz z niskimi opadami bardzo niekorzystnie wpływa na stosunki wodne w okresie wegetacyjnym, zwłaszcza na Niżu Polskim, gdzie w sezonie wegetacyjnym deficyty wody dochodzą do poziomu 250 mm. Do istotnych zagrożeń związanych z jakością środowiska należy zaliczyć czynniki degradujące glebę jak: erozja wietrzna, wodna powierzchniowa oraz wąwozowa, które dotyczą odpowiednio 27,6%(1% w stopniu silnym), 28,5% (11% w stopniu średnim, 3,7% w stopniu silnym)oraz 17,5% gruntów rolnych i leśnych. Wyraźny spadek zwartości materii organicznej w glebie stwierdzono na 54% gruntów ornych. Erozja gleb jest skutkiem silnego odlesiania w przeszłości, a w konsekwencji upraszczania struktury krajobrazu, jak również niewłaściwego użytkowania gleby na obszarach podatnych na erozję, takich jak zbocza. Erozja prowadzi do pogorszenia warunków gospodarowania, wyjaławiania gleby oraz powstawania wąwozów. W Rzeczypospolitej Polskiej erozja wodna jest poważnym zagrożeniem. Z tego powodu zwiększanie obszarów leśnych kosztem gruntów słabych bonitacyjnie pozwala realizować dwa istotne zadania - 22

jedno wynikające bezpośrednio z Krajowego Programu Zwiększania Lesistości, drugie czasem pomijane, ale niemniej ważne - walkę z erozją wietrzną i wodną. Ponadto zalesienia stabilizują grunty i wpływają dodatnio na retencjonowanie wody w glebie. Najsilniej na erozję wodną powierzchniową narażone są obszary górskie i wyżynne, zbudowane ze skał mało zwięzłych. Erozja średniego stopnia dotyka głównie obszary pojezierzy. Erozja wodna powierzchniowa i wietrzna sprzyjają eutrofizacji wód powierzchniowych fosforem wynoszonym z materiałem glebowym. Istotnym zagrożeniem dla gleb jest również zaprzestanie działalności rolniczej na użytkach rolnych. Powierzchnia odłogów i ugorów na gruntach ornych w Polsce w 2005 r. wyniosła 1 028,6 tys. ha (GUS 2006). Przyczyny wynikają zazwyczaj z warunków naturalnych (jakość gleb, rzeźba terenu, warunki wodne) oraz gospodarczo-organizacyjnych a także czynników zewnętrznych wobec gospodarstwa. Ekosystemy leśne odgrywają niezmiernie ważną rolę w procesie wiązania dwutlenku węgla i jego wyłączania z obiegu na całe dziesięciolecia. Jest to tym bardziej istotne, ponieważ CO 2 uważany jest za jeden z głównych gazowych składników powietrza, powodujących powstawanie efektu cieplarnianego. Lasy spełniają niezwykłą rolę w retencjonowaniu i łagodzeniu ekstremalnych stanów przepływu wód powierzchniowych i gruntowych, przeciwdziałaniu degradacji i erozji gleb oraz stepowieniu krajobrazu czy też korzystnej modyfikacji warunków hydrologicznych i topoklimatycznych na terenach rolniczych. Szacuje się, że na skutek konsekwentnej realizacji celów polityki leśnej państwa powinno nastąpić zwiększenie lesistości kraju do 30% w roku 2020 i 33% po roku 2050 (Krajowy Program Zwiększania Lesistości, 2003) 12. Skala gruntów przeznaczonych do zalesienia jest oceniana w perspektywie 2050 roku na poziomie do 1,5 mln ha gruntów rolnych. Natomiast w bliższej perspektywie, czyli w latach 2001-2020 liczba ha gruntów do zalesiania wyniesie ok. 700 tys. ha. Realizacja zalesień jest również istotna z uwagi na fakt, iż obecnie wskaźnik lesistości w Polsce jest dosyć niski (28,8%) w porównaniu do UE-25, gdzie wynosi 31% (EUROSTAT 2000). Powierzchnia leśna przypadająca na 1 mieszkańca Polski wynosi 0,24 ha i jest to jeden z najniższych wskaźników w regionie środkowoeuropejskim. Działalność rolnicza powinna być prowadzona w sposób przyjazny dla środowiska, 12,,Krajowy program zwiększania lesistości" (KPZL) został przyjęty przez Radę Ministrów w czerwcu 1995 r. zaktualizowany został w 2003 r. 23

zgodnie ze obowiązującymi wspólnotowymi standardami. Walory środowiskowe siedlisk przyrodniczych na terenach wiejskich są zagrożone wskutek intensyfikacji produkcji rolniczej, wypalania traw, a także porzucania użytków zielonych o niskich walorach paszowych w sytuacji ograniczenia pogłowia zwierząt. Konieczne jest zatem wspieranie gospodarowania na użytkach rolnych w celu ochrony gatunków roślin i zwierząt na siedliskach powiązanych z działalnością rolniczą. Temu celowi służą szeroko rozpowszechnione w UE programy rolno-środowiskowe. Ryc. 5 Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania Źródło: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, przyjęty przez Komisję Europejską decyzją z dnia 7 września 2007 r. Zrównoważone rolnicze użytkowanie terenów, a w szczególności użytków zielonych, jest pożądane dla utrzymania siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków roślin i zwierząt. 24

Takie gospodarowanie chroni te siedliska przed sukcesją drzew i krzewów, która zagraża trwałości ich walorów przyrodniczych. C. Zróżnicowanie obszarów wiejskich pod kątem zasięgu oddziaływania dużych ośrodków miejskich Obszary wiejskie są znacznie zróżnicowane pod względem ekonomicznym, społecznym i strukturalnym, w zależności od regionu kraju. Perspektywy rozwoju obszarów wiejskich w poszczególnych województwach kraju zależą w dużej mierze od stanu i rodzaju gospodarki na obszarach wiejskich, zasięgu oddziaływania największych ośrodków miejskich oraz powiązań w relacji miasto-wieś. Biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania można wyróżnić następujące trzy kategorie obszarów wiejskich: a. ściśle powiązane z dużym miastem 13 - obszary wiejskie położone w bezpośrednim sąsiedztwie ośrodka miejskiego i stanowiące głównie jego strefę podmiejską; obszary te charakteryzuje zróżnicowanie struktury funkcjonalnej i słabnąca różnorodność i intensywność zjawisk społeczno- gospodarczych w miarę oddalania się od granic miasta w kierunku właściwych obszarów wiejskich; b. w zasięgu oddziaływania dużego miasta 14 - obszary wiejskie położone poza strefami podmiejskimi z zadowalającą dostępnością czasową do ośrodka miejskiego; znajdują się one wprawdzie poza zasięgiem bezpośredniego oddziaływania dużego miasta, ale są dogodnie położone względem szlaków komunikacyjnych i mogą czerpać korzyści z dyfuzji procesów rozwojowych, która obok ich endogenicznego potencjału powinna przyczyniać się do ich rozwoju; c. peryferyjne- obszary wiejskie o dominującej roli funkcji powierzchniowych (rolnictwo i leśnictwo), często charakteryzujące się nagromadzeniem niekorzystnych zjawisk społeczno- gospodarczych, bez wyraźnego oddziaływania któregoś z dużych ośrodków miejskich i z ograniczoną dostępnością komunikacyjną; w wielu przypadkach są to obszary o konkurencyjnym rolnictwie lub atrakcyjne turystycznie, co może być jednym ze źródeł ich endogenicznego potencjału. Powyższe kategorie powinny być brane pod uwagę przy formułowaniu i adresowaniu instrumentów rozwoju obszarów wiejskich. 13 pojęcie dużego miasta obejmuje miasta lub aglomeracje liczące co najmniej 150 tys. mieszkańców i wszystkie stolice województw łącznie 22 miasta lub aglomeracje 14 pojęcie dużego miasta obejmuje miasta lub aglomeracje liczące co najmniej 150 tys. mieszkańców i wszystkie stolice województw łącznie 22 miasta lub aglomeracje 25

Przybliżeniem obszaru powyższych trzech kategorii obszarów wiejskich są wyniki analizy przeprowadzonej przez Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Kraju na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Za największe ośrodki miejskie uznano 22 miasta lub aglomeracje liczące co najmniej 150 tys. mieszkańców lub będące siedzibą władz wojewódzkich. Wybór ten był podyktowany potrzebą wyłonienia w oparciu o przejrzyste kryteria największych ośrodków miejskich, które mogą znacząco oddziaływać na obszary wiejskie. Próg 150 tys. mieszkańców przyjęto, że względu na fakt, iż miasta mniejsze, liczące od 100-150 tys. mieszkańców, tworzą liczną grupę kilkunastu miast i są bardzo zróżnicowane, a ponadto w ostatnich latach w paru miastach liczących jeszcze niedawno ponad 100 tys. mieszkańców spadła liczba ludności poniżej tego progu (Słupsk, Grudziądz). Miast liczących od 150 do 200 tys. mieszkańców jest natomiast jedynie 6, w tym 3 na terenie aglomeracji górnośląskiej, a spośród pozostałych dwa są stolicami województw. Dołączenie zaś do zbioru miast uznawanych za największe ośrodki miejskie 3 mniejszych miast wojewódzkich, tj. Opola, Gorzowa Wlkp. i Zielonej Góry wynika z ich roli jako centrów administracyjnych i największych ośrodków miejskich na terenie województw opolskiego i lubuskiego. Podobną grupę największych ośrodków miejskich uzyskalibyśmy przyjmując kryterium, że miasto lub aglomeracja ma być siedzibą władz wojewódzkich wojewódzkich lub uzyskiwać dochody własne wyższe od co najmniej jednego z miast wojewódzkich. Wówczas lista ww. 22 największych ośrodków miejskich powiększyłaby się o tylko o jedno miasto Płock, liczący ok. 127 tys. mieszkańców. Rycina 6 obrazuje rdzenie i strefy podmiejskie zarysowanych powyżej 22 największych ośrodków miejskich oraz pozostałe miasta liczące co najmniej 50 tys. mieszkańców, które mogłyby pełnić rolę subregionalnych centrów rozwoju, zaś Rycina 6 ilustruje typy dostępności czasowej. Obszary charakteryzujące się słabą dostępnością czasową mogą stanowić przybliżenie obszarów peryferyjnych z następującymi zastrzeżeniami: poza ww. 22 największymi ośrodkami miejskimi także mniejsze miasta mogą odgrywać rolę istotnych centrów rozwoju gospodarczego o zróżnicowanym zasięgu oddziaływania w pierwszej kolejności Płock, który jako jedyne miasto lub aglomeracja, nie spełniające przyjętych kryteriów, osiąga dochody własne przewyższające dochody niektórych miast objętych analizą; część miast powiatowych z racji swojego potencjału gospodarczego lub lokalizacji usług publicznych o znaczeniu ponadpowiatowym pełni funkcje centrów 26

subregionalnych (nie są to wyłącznie miasta należące do grupy 49 byłych miast wojewódzkich); Ryc. 6 22 największe ośrodki miejskie i ich strefy podmiejskie Źródło: Analiza zróżnicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 roku według kryterium powiązań z największymi aglomeracjami miejskimi i miastami oraz endogenicznego potencjału, IGiPZ PAN, Warszawa 2009 (Studia Obszarów Wiejskich tom 16/2009) 27

Ryc. 7 Typy dostępności czasowej do 22 największych ośrodków miejskich Źródło: Analiza zróżnicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 roku według kryterium powiązań z największymi aglomeracjami miejskimi i miastami oraz endogenicznego potencjału, IGiPZ PAN, Warszawa 2009 (Studia Obszarów Wiejskich tom 16/2009) sieć miast powiatowych, w których zlokalizowane są ważne usługi publiczne (m.in. z zakresu edukacji, sądownictwa, komunikacji publicznej, służby zdrowia i ratownictwa) ma istotne znaczenie również dla rozwoju obszarów wiejskich na terenie poszczególnych powiatów; 28

pozostałe ośrodki miejskie jako lokalne centra usługowe mają również istotne znaczenie dla obszarów wiejskich, mimo iż nie są ani dużymi centrami gospodarczymi, ani administracyjnymi, które mogą wykreować dyfuzję procesów rozwojowych na obszary wiejskie; miasta liczące do 5 tys. mieszkańców są uznawane za integralną część obszarów wiejskich. Z obrazu ujętego na Rycinie 7 wynika, że największe dwa ciągłe obszary peryferyjne są zlokalizowane: na Pomorzu (wraz z powiatami z północnej części woj. wielkopolskiego) poza zasięgiem oddziaływania aglomeracji gdańskiej i Szczecina oraz we wschodniej części Polski: w północnej i wschodniej części województw mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego oraz w woj. podlaskim, lubelskim i podkarpackim poza zasięgiem oddziaływania Białegostoku, Lublina i Rzeszowa (do obszaru tego można zaliczyć także kilka powiatów na wschodzie województw świętokrzyskiego i małopolskiego). Należy podkreślić, że w miarę realizacji inwestycji infrastrukturalnych i systemowych (np. z zakresu integracji komunikacji lokalnej z regionalnymi systemami kolejowej komunikacji publicznej) obszar peryferyjny będzie ograniczany i kolejne gminy obok możliwości korzystania z endogenicznego potencjału będą miały możliwość czerpania korzyści z dostępności dużego ośrodka miejskiego, w szczególności z dostępności jego rynku pracy. Krótki czas dojazdu do dużego ośrodka miejskiego jest ważnym czynnikiem rozwojowym, poprawiającym atrakcyjność obszarów wiejskich jako miejsca zamieszkania czy prowadzenia działalności gospodarczej, choć należy pamiętać o ryzyku pojawienia się także skutków negatywnych w zakresie np. presji na zabudowę terenów cennych przyrodniczo lub o dobrej jakości gleb czy też zaburzenia ładu przestrzennego. Procesy globalizacji prowadzące do szybszego rozwoju gospodarczego koncentrującego się w o wokół największych ośrodków miejskich są szansą i zagrożeniem dla obszarów wiejskich - zagrożeniem ze względu na ryzyko nadmiernego odpływu osób z obszarów wiejskich i tworzenia się przez to obszarów o zachwianej strukturze społeczności lokalnej pod względem wieku, płci czy poziomu wykształcenia szansą na dyfuzję procesów rozwojowych i większe możliwości uzyskiwania dochodów przez mieszkańców obszarów wiejskich bez zmiany miejsca zamieszkania, dzięki wahadłowej mobilności przestrzennej, 29