Katedra Makroekonomii i Teorii Handlu Zagranicznego Wydział Nauk Ekonomicznych UW
Definicja bilansu płatniczego Bilans płatniczy - zapis wszystkich transakcji dokonywanych przez rezydentów danego kraju z nierezydentami. Chodzi tutaj zarówno o przepływ dóbr i usług, kapitału jak i jednostronne transfery (np. w ramach pomocy humanitarnej). Zapis transakcji w ramach bilansu płatniczego dokonywany jest w oparciu o międzynarodowe standardy. Standardy te wyznaczane są przez IMF w ramach Balance of Payments and International Investment Position Manual. Obecnie obowiązuje 6 edycja tego podręcznika.
Zasady księgowania bilansu płatniczego 1. Każda transakcja księgowana jest 2 razy 1 raz po stronie kredytu (ze znakiem +) i 1 raz po stronie debetu (ze znakiem - ). To gwarantuje, że dla danej jednostki wartość aktywów jest równa wartości zobowiązań. 2. Po stronie kredytu zapisujemy eksport dóbr i usług, transfery dochodu z zagranicy, spadek należności oraz wzrost zobowiązań. 3. Analogicznie po stronie debetu zapisujemy import dóbr i usług, transfery dochodu zagranicę, wzrost należności oraz spadek zobowiązań.
Struktura bilansu płatniczego 1. Rachunek bieżący: Saldo towarów Saldo usług Saldo dochodów Saldo transferów bieżących 2. Rachunek kapitałowy 3. Rachunek finansowy Inwestycje bezpośrednie Inwestycje portfelowe Pozostałe inwestycje Instrumenty pochodne 4. Saldo błędów i opuszczeń 5. Saldo rezerw
Saldo towarów i usług Saldo to pokazuje transakcje związane z procesem produkcji dóbr i usług. Co istotne, księgowanie drugiej strony transakcji odbywać się może zarówno w ramach rachunku bieżącego, kapitałowego jak i finansowego. Przykładowo, jeśli opłata za eksportowane dobro dokonywana jest natychmiast to będzie ona księgowana na rachunku finansowym w kategorii pozostałe inwestycje (jako waluta lub depozyt). Jeśli opłata nie odbywa się w momencie przekazania towaru to wówczas mamy do czynienia z powstaniem odpowiedniego instrumentu finansowego (np. kredytu handlowego). W przypadku gdy eksport dóbr jest związany z pomocą humanitarną lub ma formę daru to transakcja ta księgowana będzie jako transfer (bieżący lub kapitałowy).
Saldo dochodów Saldo to pokazuje przepływy dochodu pomiędzy podmiotami instytucjonalnymi (lub osobami prawnymi). Dochód ten może być efektem zarówno procesu produkcyjnego, jak i być pochodną posiadania pewnych aktywów finansowych i innych aktywów nie związanych z procesem produkcji (np. nieruchomości). W kategorii tej nie mieszczą się instrumenty pochodne i opcje pracownicze na akcje. Po stronie kredytu zapisywane są wpływy z tytułu dochodów (dywidendy, odsetki, płace pracowników) otrzymywane przez podmioty krajowe. Po stronie debetu transfery dochodu dokonywane na rzecz podmiotów zagranicznych.
Saldo transferów bieżących Saldo to pokazuje transfery pomiędzy rezydentami i zagranicą, które bezpośrednio wpływa na poziom dochodu rozporządzalnego i wielkość konsumpcji. Do transferów bieżących zaliczamy: Transfery prywatne Podatki od dochodu Składki na ubezpieczenie społeczne Dochody z tytułu świadczeń społecznych Transfery międzyrządowe w ramach współpracy międzynarodowej (w tym również dary i donacje w naturze)
Rachunek kapitałowy Saldo to pokazuje transfery kapitałowe oraz transakcje związane z zakupem aktywów niefinansowych i niewyprodukowanych. Do aktywów niefinansowych i niewyprodukowanych zaliczamy: Surowce naturalne (ziemia, woda, minerały, prawa do połowu etc.) Kontrakty, licencje etc. Aktywa marketingowe (marki, loga czy domeny internetowe) Do transferów kapitałowych zaliczamy: Anulowanie długu Instytucjonalne granty inwestycyjne Kontrybucje na rzecz organizacji międzynarodowych i instytucji non-profit
Inwestycje bezpośrednie O inwestycji bezpośredniej mówimy w sytuacji gdy rezydent danego kraju dokonuje inwestycji w innym kraju, która zapewnia mu znaczący poziom wpływu na zarządzanie podmiotem. Za inwestycje bezpośrednie uznajemy: Inwestycje typu greenfield, Zakup udziałów w firmie, dających prawo do 10% lub więcej głosów na zgromadzeniu wspólników
Inwestycje portfelowe Inwestycje portfelowe są to transakcje papierami dłużnymi lub akcjami, które nie mieszczą się w definicji inwestycji bezpośrednich (a zatem nie mogą upoważniać do wykonywania 10% lub więcej głosów) oraz rezerw. Zarazem, transakcje nie zawierane przy użyciu papierów wartościowych księgowane są w pozycji pozostałe inwestycje.
Pozostałe inwestycje Pozycja ta uwzględnia następujące transakcje: Lokaty i depozyty, Pożyczki np. z IMF, Kredyty handlowe, Ubezpieczenia na życie czy prawa w ramach systemów emerytalnych, Wszystkie pozostałe transakcje nie uwzględnione w innych pozycjach rachunku finansowego.
Instrumenty pochodne W kategorii tej mieszczą się zarówno finansowe instrumenty pochodne (np. futures czy options) jak i opcje pracownicze na akcje. Instrumenty pochodne są to instrumenty finansowe związane z innymi instrumentami finansowymi, które określają specyficzne ryzyko finansowe (takie jak ryzyko związane ze zmianą stopy procentowej czy kursu walutowego) i same w sobie mogą być przedmiotem wymiany handlowej. W przypadku opcji pracowniczych na akcje będą one zapisywane w tej kategorii również tylko gdy są przedmiotem handlu.
Rezerwy Rezerwy są to wszelkie aktywa zagraniczne kontrolowane przez organy prowadzące politykę monetarną w celu zapewnienia finansowania potrzeb związanych z bilansem płatniczym czy interwencjami na rynku walutowym. Do rezerw zaliczamy: Gotówkę i depozyty walutowe, Aktywa rezerwowe w IMF, Złoto, Papiery wartościowe, SDR (special drawing rights).
Bilans płatniczy w szerokim i wąskim ujęciu W sensie księgowym bilans płatniczy zawsze jest równy 0. A zatem mamy: gdzie: CA bilans obrotów bieżących KA bilans kapitałowy FA bilans finansowy SD błędy i opuszczenia RES rezerwy CA + KA + FA + SD + RES = 0 Można jednak także spotkać się z informacjami mówiącymi o nadwyżce lub deficycie bilansu płatniczego. W tym przypadku jednak mówimy o bilansie płatniczym w wąskim ujęciu, wyrażanym jako: BP = CA + KA + FA + SD Bilans płatniczy w wąskim ujęciu nie uwzględnia salda rezerw. dr Bartłomiej Rokicki
Zadanie 1. Zdefiniuj bilans handlowy oraz bilans obrotów bieżących. Jaka jest między nimi różnica? Zadanie 2. Czy sprzedaż krajowych papierów wartościowych obywatelowi innego kraju jest napływem czy odpływem kapitału? Dlaczego? Zadanie 3. W pewnym kraju rachunek obrotów bieżących zamknął się saldem -5 mld USD, zaś rachunek obrotów kapitałowych i finansowych zamknął się saldem +8 mld USD. Jednocześnie bank centralny zakupił w ramach interwencji walutowych aktywa zagraniczne za 2.5 mld USD. Ile w takim razie wynosi saldo błędów i opuszczeń?
GREECE: BALANCE OF PAYMENTS mln of euro 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 I CURRENT ACCOUNT (I.A + I.B + I.C + Ι.D) -10 618.4-10 585.3-10 204.8-11 264.1-10 717.1-14 743.5-23 758.7-32 602.2-34 797.6-25 818.7-22 975.6 Ι.A GOODS -21 927.5-21 610.9-22 708.7-22 643.5-25 435.8-27 558.9-35 286.3-41 499.2-44 048.8-30 767.3-28 279.6 Ι.Β Ι.C Ι.D II III IV SERVICES 8 711.1 9 150.0 10 755.4 11 506.5 15 467.0 15 391.1 15 337.1 16 591.7 17 135.6 12 640.2 13 248.5 INCOME -955.3-1 981.3-2 073.4-3 975.8-4 377.4-5 676.1-7 209.4-9 285.8-10 643.0-8 984.3-8 143.4 CURRENT TRANSFERS 3 553.3 3 856.9 3 822.0 3 848.7 3 629.0 3 100.4 3 399.9 1 591.1 2 758.6 1 292.6 198.9 CAPITAL TRANSFERS 2 246.0 2 416.0 1 633.5 1 239.4 2 386.1 2 048.6 3 041.3 4 332.3 4 090.8 2 017.4 2 071.5 CURRENT ACCOUNT AND CAPITAL TRANSFERS (I + II) -8 372.4-8 169.3-8 571.3-10 024.7-8 331.0-12 694.9-20 717.4-28 269.9-30 706.8-23 801.3-20 904.1 FINANCIAL ACCOUNT* (ΙV.Α + ΙV.Β + ΙV.C + ΙV.D) 8 906.3 6 934.8 10 310.4 9 883.7 8 098.0 12 606.6 20 454.3 27 570.2 29 914.2 24 395.4 21 323.5 IV.A DIRECT INVESTMENT* -1 116.2 1 087.6-643.0 764.7 863.6-679.0 1 044.4-2 290.2 1 420.7 274.5-457.4 Abroad -2 319.0-688.5-696.3-365.2-828.8-1 180.4-3 224.4-3 832.9-1 650.4-1 479.3-738.8 Home 1 202.8 1 776.1 53.4 1 129.9 1 692.4 501.3 4 268.8 1 542.7 3 071.1 1 753.8 281.4 IV.B PORTFOLIO INVESTMENT* 9 107.5 9 464.8 10 937.8 12 334.0 13 727.5 7 322.6 8 115.4 17 441.7 16 428.0 22 663.8-20 855.0 Assets -933.0-514.7-2 230.0-8 737.9-11 489.4-18 459.7-6 961.2-16 351.1-268.9-8 973.0 13 278.7 Liabilities 10 040.5 9 979.5 13 167.8 21 071.8 25 216.9 25 782.3 15 076.6 33 792.8 16 696.9 31 636.8-34 133.6 ΙV.C OTHER INVESTMENT* -4 856.8-9 794.6 1 998.6-7 623.9-9 104.1 5 914.0 11 518.5 12 740.6 12 094.6 1 563.1 42 538.8 Assets -1 060.6-1 467.0-7 481.9-4 034.5-6 215.7-6 301.5-5 851.0-16 266.1-27 823.3-23 875.7 7 658.7 Liabilities -3 796.2-8 327.6 9 480.5-3 589.4-2 888.4 12 215.5 17 369.5 29 006.8 39 917.8 25 438.8 34 880.2 (Loans of General Goverment) -437.7-2 809.7-4 510.1-2 618.4-1 027.4-447.0-447.7-2 341.7-572.7 2 865.0 29 978.2 ΙV.D CHANGE IN RESERVE ASSETS ** 5 771.7 6 177.0-1 983.0 4 409.0 2 611.0 49.0-224.0-322.0-29.0-106.0 97.0 V BALANCING ITEM ( Ι + ΙΙ + IV + V = 0 ) -533.9 1 234.5-1 739.0 141.0 233.0 88.3 263.1 699.7 792.6-594.1-419.4 RESERVE ASSETS (STOCK) 13 208 7 031 9 014 4 605 1 994 1 945 2 169 2 491 2 521 3 857 4 777 * ( + ) net inflow ( - ) net outflow * * ( + ) decrease ( - ) increase
POLAND: BALANCE OF PAYMENTS mln of euro 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 A. Current Account -11 181-6 641-5 924-4 878-10 736-5 856-10 425-19 245-23 799-12 152-16 493 Balance on Goods -13 327-8 557-7 701-5 077-4 826-2 508-5 829-13 827-20 928-5 427-8 893 Balance on Services 1 546 891 777 193 28 585 582 3 441 3 475 3 427 2 334 Balance on Income -815-703 -1 126-2 169-6 775-5 490-7 728-11 928-8 685-11 828-12 779 Balance on Current Transfers 1 415 1 728 2 126 2 175 837 1 557 2 550 3 069 2 339 1 676 2 845 B. Capital Account 39 84-7 -40 954 786 1 666 3 418 4 068 5 080 6 453 C. Financial Account 11 191 3 495 7 646 7 707 6 629 12 151 10 586 27 621 25 924 24 597 28 529 Direct investment 10 316 6 469 4 143 3 798 9 480 5 538 8 604 13 222 7 056 6 008 2 547 Direct investment abroad -18 97-228 -269-757 -2 792-7 137-4 020-3 072-3 335-4 149 Direct investment in Poland 10 334 6 372 4 371 4 067 10 237 8 330 15 741 17 242 10 128 9 343 6 696 Portfolio investment 3 435 1 140 2 159 2 232 7 431 9 789-2 200-4 626-1 954 10 294 19 255 Portfolio investment assets -96 42-1 208-1 137-1 055-2 008-3 685-4 606 1 701-1 009-786 Portfolio investment liabilities 3 531 1 098 3 367 3 369 8 486 11 797 1 485-20 -3 655 11 303 20 041 Other investment -2 873-3 750 2 367 2 435-10 436-3 313 4 731 20 483 21 566 9 592 7 054 Other investment assets -4 314-4 495 1 878-412 -9 602-2 181-3 137-1 321 4 039 3 911-2 994 Other investment liabilities 1 441 745 489 2 847-834 -1 132 7 868 21 804 17 527 5 681 10 048 Financial derivatives 313-364 -1 023-758 154 137-549 -1 458-744 -1 297-327 D. Net errors and omissions 755 2 519-1 039-1 682 3 838-627 204-2 414-8 621-7 111-6 995 Overall Balance 804-543 676 1107 685 6454 2031 9380-2428 10414 11494 E. Official Reserve Assets (change) -804 543-676 -1 107-685 -6 454-2 031-9 380 2 428-10 414-11 494
Zadanie 4. W jaki sposób w bilansie płatniczym Grecji przejawia się życie na kredyt? Jak wpływa to na poziom rezerw walutowych? Zadanie 5. Odpowiedz na następujące pytania: Jak zmienił się bilans płatniczy Polski po przystąpieniu do UE? Jak zmienił się bilans obrotów bieżących Polski po przystąpieniu do UE? Dlaczego obserwujemy pogorszenie bilansu obrotów bieżących od roku 2005? Dlaczego obserwujemy pogorszenie salda dochodów? Dlaczego nastąpiła poprawa salda transferów bieżących i bilansu kapitałowego?
Zadanie 6. Zgodnie ze wzorem pokazującym równowagę na rynku aktywów: I = S CA = S pr + S pu CA = S pr + (T G) CA Powyższe równanie pokazuje, że redukcja deficytu obrotów bieżących musi powodować wzrost oszczędności krajowych (prywatnych lub publicznych) lub spadek inwestycji. Tymczasem niektórzy politycy proponują wprowadzenie ograniczeń importowych na dobra z Chin w celu redukcji amerykańskiego deficytu na rachunku obrotów bieżących. a) Jak wpłynęłoby to na oszczędności prywatne, deficyt budżetowy i inwestycje w Stanach Zjednoczonych? b) Czy restrykcje importowe na pewno doprowadziłyby do redukcji deficytu na rachunku obrotów bieżących USA?
Zadanie 7. Pod koniec lat 90-tych ubiegłego wieku saldo budżetu Stanów Zjednoczonych z deficytu przeszło do nadwyżki. W tym samym czasie deficyt bilansu obrotów bieżących nieprzerwanie rósł. Co mówi to nam o inwestycjach i oszczędnościach sektora prywatnego w USA w tym okresie? Zadanie 8. W grudniu 1994, Kobe zostało dotknięte silnym trzęsieniem ziemi. W efekcie zniszczeniu uległy domy, w których mieszkało ponad 300000 osób, autostrady, szlaki kolejowe etc. Jak mogło wpłynąć to na bilans obrotów bieżących Japonii? Dlaczego? Zadanie 9. Czy jest możliwe aby dany kraj miał deficyt bilansu obrotów bieżących przy jednoczesnej nadwyżce bilansu płatniczego? Odpowiedz używając hipotetycznych liczb.
Zadanie 10. Wyjaśnij krótko pojęcia bilansu płatniczego i równowagi bilansu płatniczego. Następnie odpowiedz na poniższe pytania: (a) Jaki jest związek między bilansem płatniczym, a podażą pieniądza krajowego? (b) Jakie problemy powstają wskutek utrzymywania się deficytu bilansu płatniczego, a jakie wskutek jego nadwyżki? (c) Jaka jest rola polityki sterylizacji w łagodzeniu problemów nierównowagi bilansu płatniczego?
Zadanie 11. Założmy, że Canibalia ma deficyt na rachunku bieżącym w wysokości 10 mld USD oraz nadwyżkę na rachunku finansowym w wysokości 5 mld USD (przy zerowym saldzie na rachunku kapitałowym i w pozycji błędy i opuszczenia). Biorąc to pod uwagę, wyjaśnij: a) Jakie jest saldo całego bilansu płatniczego Canibalii (w wąskim rozumieniu)? b) Zakładając, że zagraniczne banki centralne nie prowadzą żadnych transakcji na rynku Canibalii, jak zmienią się rezerwy aktywów zagranicznych jej banku centralnego? Jak zostanie to zaksięgowane w bilansie płatniczym? c) jak zmiana opisana w punkcie (b) wpłynie na podaż pieniądza w Canibalii? Co może zrobić bank centralny, jeśli chce pozostawić podaż pieniądza krajowego na niezmienionym poziomie? d) jaka byłaby odpowiedź w punkcie (b), gdyby zagraniczne banki centralne kupiły aktywa Canibalii o wartości 5 mld USD?