Wojciech Stankiewicz "Historia i pamięć", Jacques Le Goff, Warszawa 2007 : [recenzja] Echa Przeszłości 11,

Wojciech Stankiewicz "Historia i pamięć", Jacques Le Goff, Warszawa 2007 : [recenzja] Echa Przeszłości 11, 431-437 2010

Polemiki, recenzje i omówienia 4 3 1 się zaczęło zm ieniać, jednakże pew na przesadna żarliw ość neofity jest dla m nie z natury podejrzana co do jej szczerości. Reasum ując, m im o optym istycznej oceny redaktora tom u pt. W a r m ia i M a z u r y w 9 0. r o c z n ic ę o d z y s k a n i a p r z e z P o ls k ę n i e p o d le g ł o ś c i, nie uw ażam tej publikacji za udaną i godną rekom endacji. N a te, tak nisk ie moje notow a n ia złożyły się błędy popełnione na etapie prac redakcyjnych, jak i sam artykuł B enona G azińskiego, ale przede w szystkim auto-panegieryk W aldem ara Zebrowskiego. W rażenie niejako doczepionego do całości spraw ia skądinąd dość ciekaw y tek st Selim a Chazbijew icza o Tatarach, jednak nie je st zw iązany z podstaw ow ym w arm ińsko-m azurskim kryterium regionalnym. Bliżej przedstaw iony artykuł W itolda G ieszczyńskiego oceniam pozytyw nie, Ryszard Tomkiewicz, który choć przedstaw ił interesujący artykuł, to jednak z niew iadom ych przyczyn całkow icie pom inął dokum enty znajdujące się w zasobie archiw alnym IPN, co znacznie zubaża m erytoryczną w artość przygotow anego przez niego referatu. C e z a r y N a ł ę c z (O lsztyn) J a c q u e s L e G o f f, H i s t o r i a i p a m i ę ć, W y d a w n i c t w o U n i w e r s y t e t u W a r s z a w s k i e g o, W a r s z a w a 2 0 0 7, s s. 3 2 4. H i s t o r i a i p a m i ę ć Jacques Le Goffa w ybitnego francuskiego historyka i m ediew isty, jednego z najw ybitniejszych badaczy średniow iecza w XX i na początku XXI stulecia, założyciela sław nej szkoły Annales, je st publikacją składającą się z czterech esejów, w których dokonano an alizy w pływ u tera ź niejszości n a historię. Tworzą one refleksję n a tem a t historii. W poszczególnych rozdziałach opisano kolejno zależności, jak ie m iały w pływ n a k szta łto w anie się i odbiór historii w poszczególnych okresach dziejów cywilizacji. W esejach opisano historię badań historycznych, m entalność historyczną oraz zawód historyka. U kazano zw iązek m iędzy obiektyw ną h istorią przeżyw a n ą przez społeczeństw o bez w zględu n a to, czy ją tw orzą, czy są jej u czestn i kam i a nauką historyczną, za pom ocą której historyk w yjaśnia przeżyw aną historię. Autor w ysuw a w łasne idee oraz teorie historii, która rozum iana jest jako krytyka i przekształcona form a historiografii; ukazuje m odne ostatnim i czasy pojęcie p a m i ę c i s p o ł e c z n e j oraz relację zachodzącą m iędzy historią a pam ięcią. P oszukuje ciągłości oraz podobieństw zachodzących w p rzem ianach w iedzy historycznej od czasów starożytnych do chw ili obecnej oraz dobitnie ukazuje, iż historia się nie zm ieniła, ale nasze postrzeganie jej tak. Rozdział pierw szy om awianej książki, zatytułow any R e l a c j a p r z e s z ł o ś ć / t e r a ź n i e j s z o ś ć odnosi się do różnych aspektów traktow ania w ydarzeń z prze

4 3 2 Polemiki, recenzje i omówienia szłości w następujących po sobie kolejno okresach historycznych. W rozdziale zwrócono szczególna uw agę n a zdefiniow anie różnicy występującej m iędzy p rzeszłością a teraźn iejszością n a poziom ie zbiorowym. Le Goff bardzo w y raźnie ukazuje, iż w rozum ieniu historii należy zwrócić uw agę na relację pom iędzy przeszłością a teraźniejszością. R elacja ta m a zasadniczy wpływ na kształtow anie i w yobrażenie o historii. Le Goff często w pracy analizuje tradycję postrzegania czasu, która obecna je st w m yśli zachodniej w kulturze antycznej, jak i chrześcijańskiej i jej późniejsze przem iany. D ziałania pam ięci i historii - w edług autora - opierają się n a ciągłym powrocie z przeszłości ku teraźniejszości i z teraźniejszości ku przeszłości. S ą to dwa nieodw racalne elem enty stale ze sobą pow iązane i w różny sposób na siebie oddziaływujące. H istoria je s t przeszłością podporządkow aną strukturom społecznym, ideologicznym i politycznym w zależności od czasów, w których żyją i pracują historycy. P rzeszłość/teraźn iejszość odgryw a za sadniczą rolę w procesie uśw iadam iania czasu. Autor ukazuje, iż rzadko rozróżnienie m iędzy przeszłością a teraźniejszością je st neutralne. M ożna to zauw ażyć także w życiu codziennym, gdy rzeczy postrzegane jednego dnia naw et po niedługim czasie m ogą być odbierane przez n as całkiem w in n y sposób. Spowodowane to jest w pływ em bodźców zew nętrznych, takich jak otaczające nas społeczeństw o czy aktualne w ydarzenia. Autor ubolew a nad faktem przekłam yw ania i przekręcania dziejów historycznych. Spojrzenie n a te sam e w ydarzenie historyczne zm ienia się wraz z epoką. W iąże się to w dużej m ierze z m ożliw ościam i poznania przeszłości i sposobu jej postrzegania. Autor w rozw ażaniach dodaje również trzeci w ym iar czasow y - przyszłość i za św iętym A ugustynem w sk a zuje na nierozerw alny zw iązek m iędzy trzem a w ym iaram i z przew agą teraźniejszości, lecz o różnych w ym iarach: teraźniejszość rzeczy m inionych, tera ź niejszość rzeczy obecnych, teraźniejszość rzeczy przyszłych (s. 232). Le Goff ukazuje różne sposoby zdefiniow ana relacji m iędzy p rzeszłością a teraźn iejszością zarówno w kontekście psychologicznym, językow ym, jak i w św iad o m ości historycznej. P ostrzegan ie przeszłości w edług Le Goffa m ożna podzielić n a dw a sposoby: teraźniejszość je st upadkiem bądź w zn iesien iem w stosunku do przeszłości (s. 246). W zależności od kultury, jak i panującego okresu ludzie w inny sposób postrzegali i odbierali w ydarzenia. D la jednych były to wzorcowe czasy, złoty w iek p ełen cnót, w rażliw ości, epoka w ielk ich przodków, dla in nych - były to czasy zacofania i barbarzyństw a. C ytow any przez autora Tytus Liw iusz, który tw orzył w czasach A ugusta, w ychw alał najbardziej odległą przeszłość, a czasy, w których żył, uw ażał za upadek w stosunku do czasów przeszłych. W XVIII w. w kulturze Zachodu przeszłość traktow ana była jako czasy niew inności i szczęścia, a historia postrzegana była jako w ieczna dekadencja. N atom iast w raz z ośw ieceniem nadszedł czas idei postępu i zaczęto podchodzić do przyszłości z ogrom nym entuzjazm em. Entuzjazm ten m inął już w połowie XX w., ginąc w cieniu m akabrycznych w ydarzeń z okresu II wojny św iatow ej, faszyzm u i H olocaustu. O dtąd w iara w ciągły

Polemiki, recenzje i omówienia 4 3 3 i n ie o d w r a c a ln y p o s tę p p r a k t y c z n ie p r z e s t a ł a is tn ie ć. Z a ró w n o te r a ź n ie js z o ś ć, j a k i p r z e s z ło ś ć p o s t r z e g a n e b y ły n a d w a sp o so b y. R a z t r a k t o w a n o je ja k o c z a s n ie u s ta ją c e g o s z c z ę ś c ia, k r e a ty w n o ś c i i ro z w o ju c y w iliz a c ji, in n y m r a z e m ja k o c z a s c a łk o w ite g o u p a d k u i p o h a ń b ie n i a lu d z k o ś c i. W s k u t e k p r z y s p ie s z e n i a h is to r i i, lu d z ie w c z a s a c h w s p ó łc z e s n y c h z a c z ę li c o ra z b a r d z ie j s ię g a ć d o p r z e s z ło ś c i w p o s z u k i w a n i u w ła s n y c h k o r z e n i i d z ie d z ic tw a. P r z e s z ło ś ć p o n o w n ie s t a ł a s ię w a ż n y m e le m e n te m z a ró w n o k u l t u r o w y m, j a k i e m o c jo n a ln y m w tw o r z e n i u h i s t o r i i i to ż s a m o ś c i s p o łe c z n e j. D r u g i ro z d z ia ł, z a ty t u ło w a n y S t a r y, s t a r o ż y t n y ( d a w n y ) / n o w o c z e s n y, o d n o s i s ię d o o p o z y c ji z a c h o d z ą c e j m ię d z y d w o m a p o ję c ia m i: d a w n y i n o w o c z e sn y, p r z e d s ta w ia j ą c o d m ie n n e p o d e jś c ia d o o b u te r m i n ó w n a p r z e s t r z e n i k i l k u d z ie s ię c iu la t. L e G o ff p r z y b liż a z n a c z e n ie o b u te r m in ó w, j a k ró w n ie ż p o r ó w n u je i o p is u je b li s k o z n a c z n e so b ie o k r e ś le n ia m o d e r n iz m, m o d e r n is m o, m o d e r n iz a c ja czy s ty l m o d e r n is ty c z n y. W r o z d z ia le t r a k t u j e s ię o z d e r z e n i u d w ó c h ś w ia tó w - s ta r o ż y tn e g o i n o w o c z e s n e g o. C z a s n a jw ię k s z e g o z d e r z e n i a s ię ty c h d w ó c h o k r e ś le ń to e p o k a o ś w ie c e n ia, w k tó r e j n a s t ę p u j e r o z k w it p o s t ę p u z a ró w n o n a u k o w e g o, j a k i te c h n o lo g ic z n e g o. W ty m o k r e s ie n a j b a r d z ie j m o ż n a z a u w a ż y ć s t a r c i a w y s tę p u ją c e p o m ię d z y s t a r o ż y t n ik a m i i n o w o - ż y tn i k a m i. P o ja w ia j ą s ię r ó ż n e o p in ie w z g lę d e m w y ż s z o ś c i je d n e g o t e r m i n u n a d d r u g i m. D a w n y s t a ł s ię s y n o n i m e m p r z e s t a r z a ł e g o, a n o w o c z e s n y - p o s tę p o w e g o. W e d łu g a u t o r a r ó ż n ic a w y s tę p u j ą c a m ię d z y o k r e ś le n ie m d a w n y i n o w o c z e s n y j e s t w y w o ły w a n a w s z c z e g ó ln o ś c i p r z e z p o s ta w ę s p o łe c z e ń s tw a. S ta r s z y m s p o łe c z n o ś c io m t r u d n o b y ło z a a k c e p t o w a ć in n o w a c je, ty m b a r d z i e j że b y ły o n e z a s ł u g ą n a s t a n i a n o w y c h c z a s ó w. T a k a p o s t a w a z w ią z a n a b y ła i z r e s z t ą j e s t z o b a w ą p r z e d c z y m ś n o w y m, n i e z n a n y m. R ó w n ie ż o b e c n ie m o ż n a z a u w a ż y ć d y s t a n s lu d z i s t a r s z y c h d o n o w in e k c h o c ia ż b y te c h n o lo g ic z n y c h. W s z y s tk o, co b y ło z b y t n o w o c z e s n e, d l a s t a r o ż y tn i k ó w b y ło n ie do p r z y ję c ia. W d a w n y c h s p o łe c z n o ś c ia c h s t a r o ż y tn o ś ć i z a r a z e m s t a r o ś ć b y ły u w a ż a n e z a o g r o m n y z a s z c z y t, g d y ż k o ja r z y ły s ię z p r a w d z iw o ś c ią, a u t o r y t e t e m, m ą d r o ś c ią. S ty l n o w o c z e s n y z a ś b y ł o d e r w a n ie m s ię o d p r z e s z ło ś c i. A u to r s t a r a s ię d o w ie ś ć, iż z n a c z e n ie s t a r y n ie m u s i b y ć n e g a ty w n e, a n o w o c z e s n y - p o z y ty w n e. O b a z n a c z e n ia p o s ia d a ły z a ró w n o p o z y ty w n y, j a k i n e g a ty w n y s e n s. N a p o tw ie r d z e n ie a u t o r o d w o łu je s ię d o p r z y k ł a d u ze S ta r e g o i N o w e g o T e s ta m e n tu, w k tó r y m w y ja ś n ia, że z n a c z e n ia s t a r y i n o w y o d n o s z ą s ię do f a k t u, iż S t a r y T e s t a m e n t j e s t w c z e ś n ie js z y o d N o w e g o, a j a k ż e c z ę s to o d b ie r a n e j e s t to p r z e z s p o łe c z e ń s tw o, że s t a r y to n ie u ż y te c z n y, n ie p r z y d a tn y. W y s tę p u je w ty m p r z y k ła d z ie p e w n a d w u z n a c z n o ś ć. S t a r y T e s t a m e n t j e s t w c z e ś n ie js z y, le c z to N o w y T e s t a m e n t p o s i a d a n o w s z e p ra w o, k tó r e z a s t ą p ił o s t a r e i w h i e r a r c h i i z n a jd u je s ię w y ż e j n iż S t a r y T e s ta m e n t (s. 6 9 ). P r z y k ł a d t e n p o k a z u je d w u z n a c z n o ś ć o b u te r m i n ó w i p o k a z u je, ż e n ie z a w s z e b ia ły to b ia ły, a c z a r n y to c z a rn y. W k o le jn e j c z ę ś c i r o z d z i a łu L e G o ff z a jm u je s ię s f o r m u ło w a n ą n a p r z e ło m ie X IX i X X w. i d e ą n o w o c z e s n o ś c i. M o d e r n iz m, p o w s ta ły w X X w. w e

4 3 4 Polemiki, recenzje i omówienia w n ę tr z n y r u c h, w K o ś c ie le k a to lic k im o d b ie r a n y b y ł n e g a ty w n ie i z o s ta ł p o tę p io n y p r z e z p a p ie ż a P i u s a X z a s p r z e c iw ia n ie s ię tr a d y c ji, co w s e n s ie r e lig ijn y m j e s t n ie do p r z y ję c ia. M o d e r n iz a c ja n a t o m i a s t w e d łu g L e G o ffa j e s t r o z w o je m z a c o fa n y c h k r a jó w i ic h d r o g ą d o n o w o c z e s n o ś c i. A u to r r o z r ó ż n ia t r z y r o d z a je m o d e r n iz a c ji: 1. M o d e r n iz a c ję z ró w n o w a ż o n ą, w k tó r e j n o w o c z e s n o ś ć n ie p o w o d u je n is z c z e n ia tr a d y c ji s ta r o ż y tn y c h, 2. M o d e r n iz a c ję k o n f lik to w ą, k t ó r a w d ro d z e d o n o w o c z e s n o ś c i d o p r o w a d z a do k o n f lik tó w s p o łe c z n o ś c i z w ią z a n y c h z d a w n y m i tr a d y c ja m i, 3. M o d e r n iz a c ję c h w ie jn ą, k t ó r a s t a r a s ię u tr z y m a ć ró w n o w a g ę m ię d z y n o w o c z e s n o ś c ią i s ta r o ż y tn o ś c ią. J a k o w z o rz e c m o d e r n iz a c ji z ró w n o w a ż o n e j L e G o ff p r z e d s t a w i a J a p o n ię, w k tó r e j m o d e r n iz a c ja z a in ic jo w a n a z o s t a ła o d g ó rn ie w 1 8 6 7 r. P r z y s w o je n iu u le g ły t e c h n i k i z a c h o d n ie, le c z n a d a l k u lty w o w a n e b y ły w a r to ś c i w ła s n e. W t e n s p o s ó b J a p o n i a s z y b k o p r z y łą c z y ła s ię d o c z o łó w k i p a ń s t w n o w o c z e s n y c h. P r z y k ł a d e m m o d e r n iz a c ji k o n flik to w e j n a t o m i a s t s ą k r a j e m u z u ł m a ń s k ie, w k tó r y c h p r o b le m tk w i w to ż s a m o ś c i k u ltu r o w e j. T u m o d e r n iz a c ja n ie j e s t k w e s t i ą w y b o ru, le c z w y n ik ie m in w a z ji z a z w y c z a j z b ro jn e j. O s t a t n i m p r z y k ł a d e m j e s t m o d e r n iz a c j a c h w ie jn a i t u a u t o r w s k a z u je n a A fry k ę, w k tó r e j w a r to ś c i w n ie s io n e p r z e z k o lo n iz a to r ó w s ą je s z c z e z b y t s ła b e, b y m o g ły z o s ta ć p r z y s to s o w a n e p r z e z s p o łe c z e ń s tw o. A u to r p is z e : tr a d y c ja n ie p r z e c i w s ta w ia s ię p o s tę p o w i; s z u k a go, d o m a g a s ię, p r o s i o n ie g o B o g a, a n a w e t d ia b ł a (s. 87). R o z d z ia ł tr z e c i, z a ty t u ło w a n y P a m i ę ć, o d n o s i s ię d o r ó ż n e g o r o d z a j u p a m ię c i, p r z e m ia n, j a k i e n a s t ą p i ł y o r a z m o d n e g o p o ję c ia p a m ię c i s p o łe c z n e j. L e G o ff o p is u je e w o lu c ję, j a k a n a s t ą p i ł a o d p a m ię c i o r a ln e j d o p a m ię c i p is e m n e j, w s k a z u ją c n a ró ż n ic e p o m ię d z y s p o łe c z n o ś c ia m i p o s łu g u ją c y m i s ię p a m ię c ią o r a l n ą a s p o łe c z n o ś c ią p o s ł u g u ją c ą s ię p a m i ę c ią p is a n ą. A u to r p r z e d s t a w i a ró w n ie ż p o ja w ia ją c e s ię te n d e n c je, k tó r e f a w o r y z u ją p a m ię ć k o s z te m h is to r i i, u w a ż a ją c h is to r i ę z a s z tu c z n ą. A u to r u t o ż s a m i a h is to r i ę z p a m ię c ią, k t ó r a w e d łu g n ie g o r o z w ija s ię p o p rz e z p r z y p o m in a n ie, a n a m n e z ę i z a p a m ię ty w a n ie. P a m ię ć, c z y li z d o ln o ś ć z a p a m ię ty w a n ia o r a z p r z e c h o w y w a n ia in f o rm a c ji, j e s t p r z e d e w s z y s tk im p e w n e g o r o d z a j u f u n k c j ą p s y c h ic z n ą, d z ię k i k tó r e j c z ło w ie k j e s t w s t a n i e p rz y w o ły w a ć in f o r m a c je z p rz e s z ło ś c i. K s z ta łto w a n ie p a m ię c i j e s t w ię c p r o c e s e m d łu g o tr w a ły m. R ó ż n e s p o łe c z n o ś c i p r z y w o łu ją p a m ię ć n a r ó ż n e sp o so b y. A u to r p r z e d s t a w i a k i l k a ro d z a jó w p a m ię c i: 1. P a m ię ć e t n i c z n a j e s t to p a m ię ć w s p o łe c z e ń s tw a c h tz w. d z ik ic h, n ie p o s łu g u ją c y c h s ię p is m e m, w k tó r e j o g r o m n ą ro lę o d g r y w a ją p r z e k a z y w a n e u s t n i e m ity, p r z y c z y m n ie j e s t to p r z e k a z d o s ło w n y le c z r e k o n s tr u k c j a ; 2. P a m ię ć o d o r a ln o ś c i d o p iś m ie n n o ś c i, o d p r e h i s t o r i i d o a n ty k u ; o k r e s n a z y w a n y r o z k w ite m p a m ię c i z w ią z a n y j e s t z r o z p o w s z e c h n ie n ie m p is m a i p r z e m ia n a m i p a m ię c i z b io ro w e j, p o le g a ją c e j n a u p a m i ę t n i a n i u w y d a r z e ń w fo r m ie s p i s a n y c h d o k u m e n tó w i p o w s ta w a n ia a rc h iw ó w, b ib lio te k ;

Polemiki, recenzje i omówienia 4 3 5 3. P a m ię ć ś r e d n io w ie c z n a s ta n o w i ró w n o w a g ę m ię d z y ty m co m ó w io n e a ty m co p is a n e, n a s t ę p u j e p o d z ia ł p o m ię d z y p a m ię ć z b io r o w ą l i t u r g i c z n ą i l a i c k ą ze s z c z e g ó ln y m u p a m i ę t n i a n i e m ś w ię ty c h z m a r ły c h ; 4. R o zw ó j p a m ię c i p is e m n e j o d r e n e s a n s u do n a s z y c h c z a s ó w j e s t to o k r e s w y n a le z i e n ia d r u k u ; 5. P a m ię ć w s p ó łc z e s n a i je j p r z e m ia n y j e s t to ro z w ó j k o m p u te r y z a c ji, p o ja w ie n ie s ię p a m ię c i e le k tr o n ic z n e j, j a k ró w n ie ż p o w s ta n ie fo r m p a m ię c i n ie ś w ia d o m e j. H is to r ie p a m ię c i z b io ro w e j m o ż n a p o d z ie lić n a p ię ć o k re s ó w : o k r e s p r z e k a z u u s tn e g o, p r z e k a z u p is e m n e g o d o k o n y w a n e g o z a p o m o c ą s p is ó w lu b in d e k s ó w [...], o k r e s m e c h a n o g r a f ii i o k r e s p a m ię c i e le k t r o n i c z n e j (s. 105). L e G o ff w s k a z u je n a c o ra z w ię k s z ą ro lę p a m ię c i w p r o c e s ie k s z t a ł t o w a n i a się je d n o s te k, in d y w id u a liz m ó w. P a m ię ć s ię p o m n a ż a i n a b i e r a c h a r a k t e r u r o d z in n e g o, w c z y m p o m o c n e s t a ł y s ię z a p is y w id e o c z y fo to g ra fie. A u to r u k a z u je r ó w n ie ż n ie b e z p ie c z e ń s tw o j a k i e n ie s ie z s o b ą m a n i p u lo w a n ie p a m ię c ią z b io r o w ą p r z e z g r u p y r z ą d z ą c e lu b te, k tó r e ju ż r z ą d z i ły s p o łe c z e ń s tw e m. T a k ie p r a k t y k i m a j ą n a c e lu p r z y p o d o b a n ie s ię o k r e ś lo n e j g r u p i e s p o łe c z n e j p o p rz e z m a n i p u lo w a n ie n ie k t ó r y m i w y d a r z e n ia h is to r y c z n y m i. W ią ż e s ię to z k s z t a łto w a n i e m ś w ia d o m o ś c i s p o łe c z n e j, n a ro d o w e j. P r z y k ł a d e m m o ż e t u b y ć p a m ię ć n a c jo n a lis tó w, k t ó r a o s i ą g n ę ła a p o g e u m w f a s z y s to w s k ic h W ło s z e c h i n a z is to w s k ic h N ie m c z e c h. A u to r u k a z u je e w o lu c ję, j a k a n a s t ą p i ł a w d r o d z e p o s t ę p u c y w iliz a c y jn e g o i p r z y c z y n iła s ię d o p o w s ta n i a ró ż n e g o r o d z a j u p a m ię c i. W ś r e d n io w ie c z n e j E u r o p ie p a m ię ć s p o łe c z n a, a w ię c w s z y s tk o, co j e s t p a m i ę t a n e p r z e z s p o łe c z e ń s tw o, c z y m ż y ją r z e s z e lu d z i, co j e s t n ie z a p r z e c z a l n ie w a ż n y m w y d a r z e n ie m d la o g ó łu, p r z e c h o d z i s z e r e g p r z e o b r a ż e ń. N a s t ę p u je e t a p p a m ię c i c h r z e ś c ija ń s k ie j z d o m i n u ją c ą r o l ą r e l ig i i i K o ś c io ła. P a m ię ć p o d z ie lo n o n a litu r g i c z n ą i la ic k ą. W ty m c z a s ie a p o g e u m o s ią g n ę ło u p a m i ę t n i a n i e w fo r m ie p is e m n e j n a jw a ż n ie js z y c h w y d a r z e ń i tw o r z e n ie się w r a z z r o z k w ite m m i a s t a r c h iw ó w m ie js k ic h, s t r z e ż o n y c h p r z e z p ra c o w n ik ó w k o m u n a ln y c h. W c z a s ie r e n e s a n s u z a c z ę to w y k o r z y s ty w a ć d r u k i s p i s a n e w t e n s p o s ó b d z ie je z a c z ę ły t r a f i a ć do s z e r s z e j s p o łe c z n o ś c i. W s p ó łc z e s n e p r z e m ia n y p a m ię c i z b io ro w e j s t a n o w i ą p r a w d z iw ą re w o lu c ję. W d o b ie k o m p u te r y z a c ji p a m ię ć j e s t w p e w ie n s p o s ó b n ie o g r a n ic z o n a ; p a m ię ć l u d z k a j e s t n i e s t a ł a i p la s ty c z n a, r ó ż n e w y d a r z e n ia w z a le ż n o ś c i o d c z a s u, j a k i o d n ic h u p ły n ą ł, s ą o d m ie n n e in t e r p r e t o w a n e, n a t o m i a s t p a m ię ć e le k t r o n i c z n a, m a s z y n o w a j e s t s t a ł a i p o d o b n a do p a m ię c i k s ią ż k o w e j, u m o ż liw ia ją c c ią g łe i ła t w e p o w r a c a n ie. P a m ię ć - w e d łu g a u t o r a - j e s t p ie r w i a s tk i e m b u d u ją c y m h is to r ię. B e z w z g lę d u n a to, c z y j e s t p a m i ę c ią o r a l n ą, p i s e m n ą c z y z b io r o w ą z n ie j c z e rp ie s ię h is to r ię. O s ta t n ie m u, c z w a r te m u ro z d z ia ło w i, z a ty t u ło w a n e m u H i s t o r i a, a u t o r p o ś w ię c a n a jw ię c e j u w a g i. O p is a n y j e s t w n im p r o c e s tw o r z e n i a h i s t o r i i ja k o r z e m io s ła i n a u k i. R o z d z ia ł t e n p o ś w ię c o n y j e s t ro li h is to r y k a, o so b y t a k b lisk ie j a u to r o w i i je g o w p ły w u n a k s z t a ł t i p o d e jś c ie s p o łe c z e ń s tw a d o h is to r ii.

4 3 6 Polemiki, recenzje i omówienia P o c h o d z ą c y o d s ta r o g r e c k ie g o t e r m i n h i s t o r ie o z n a c z a w ie d z ie ć i p r o w a d z i o n d o id e i te n, k tó r y w id z i, j a k i te n, k tó r y w ie. To w id z e n ie h is to r i i o p a r t e j e s t n a b a d a n i u i d o c h o d z e n iu d o n ie j. N a le ż y p r a w id ło w o ro z p o z n a ć i d o k ła d n ie z b a d a ć ź r ó d ła i o d e jś ć o d n ie p o tr z e b n e j s p e k u la c ji. A u to r j e d n o c z e ś n ie n ie p r ó b u je z a b r o n ić w y o b r a ź n i i w iz ji. W ję z y k a c h r o m a ń s k ic h sło w o h is to r i a o z n a c z a t r z y r ó ż n e p o ję c ia. P ie r w s z e o z n a c z a b a d a n i e d z ia ł a ń d o k o n y w a n y c h p r z e z lu d z i, d r u g ie s t a n o w i p r z e d m io t b a d a ń, c z y li te g o, co d o k o n a l i lu d z ie, o s t a t n i e j e s t o p o w ie ś c ią. W ła ś n ie tr z e c ie p o ję c ie z n a c z e n i a h i s t o r i a n a jb a r d z ie j n a p a w a a u t o r a o b a w ą. O p o w ie ś ć j e s t ja k ą ś h is t o r i ą, n ie k o n ie c z n ie p r a w d z iw ą, r z e c z y w is tą. I o d te g o r o d z a ju p r z e k a z y w a n ia h is to r i i p o w in n o s ię o d e jś ć. A u to r z a u w a ż a, iż to w ła ś n i e h is to r y k o m p o w in n o n a j b a r d z ie j z a le ż e ć n a ty m, b y p r z e d s t a w i a n a h i s t o r i a b y ła n a jp r a w d z iw s z a. A u to r z a u w a ż a, iż h i s to r y k p o w in ie n w j a k n a jb a r d z ie j r e a l is t y c z n y i p r a w d z iw y s p o s ó b o p is y w a ć h is to r i ę i o d c in a ć s ię o d f o r m u ło w a n ia te z i h ip o te z. J e g o z d a n ie m w y s tę p u je k i l k a w a ż n y c h r e g u ł, k tó r y m i p o w in n i k ie r o w a ć s ię h i s t o ry c y d la d o b r a h is to r i i s a m e j w so b ie. H is t o r y k p o w in ie n b y ć b e z s t r o n n y i o b ie k ty w n y i w t a k i te ż s p o s ó b d o k o n y w a ć a n a liz y p rz e s z ło ś c i. K ry ty c z n y w te z a c h a u t o r k o n s e k w e n tn i e d ą ż y d o p o k a z a n i a, iż h i s t o r i a j e s t t a k a s a m ą n a u k ą j a k in n e i t a k s a m o p o w in n a b y ć p r z e d s ta w io n a w o b ie k ty w n y sp o s ó b. A u to r u k a z u je, iż p r a c a h i s t o r y k a m a n a c e lu u c z y n ie n ie p r o c e s u h is to r y c z n e g o z r o z u m ia ły m i p o jm o w a ln y m. C a ły o s t a t n i r o z d z ia ł t r a k t u j e w ła ś n ie o ty m, w j a k i s p o s ó b p o w in ie n p o d c h o d z ić h i s to r y k do m a te r ia łó w, k tó r e o tr z y m a ł w s p u ś c iź n ie o d p r z e s z ło ś c i i w j a k i s p o s ó b p o w in ie n j e p r z e k a z a ć d a ls z e m u p o k o le n iu. P o d c z a s p ró b y o m ó w ie n ia w ię z i m ię d z y h i s t o r i ą i p a m ię c ią, a u t o r u k a z u je k i l k a p r z y k ła d ó w p o jm o w a n ia h i s t o r i i n a p r z e s t r z e n i c z a s u. F a w o r y z o w a n ie p a m ię c i k o s z te m h i s t o r i i b y ło i j e s t n a d a l o b e c n e. J e s t to w id o c z n e w z a le ż n o ś c i o d s t r u k t u r s p o łe c z n y c h, id e o lo g ic z n y c h i p o lity c z n y c h, w k t ó ry c h ż y ją h is to ry c y. C z a s a m i w y g o d n ie j j e s t p a m i ę ta ć co ś w t a k i a n ie in n y s p o s ó b, u b a r w ia j ą c lu b z a t a j a j ą c p e w n e w y d a r z e n ia h is to r y c z n e. D la te g o L e G o ff z w r a c a s z c z e g ó ln ą u w a g ę n a h is to r i ę h is to r i i i ro lę h is to r y k ó w w k s z t a ł to w a n iu ś w ia d o m o ś c i s p o łe c z e ń s tw a. Z a u w a ż a z b y t c z ę s te i d o ś ć d o w o ln e k ie r o w a n ie h i s t o r i ą p r z e z h is to ry k ó w. U b o le w a n a d p o ja w ia ją c y m s ię c o ra z c z ę śc ie j s ł u ż a ls t w e m h is to r y k ó w n a rz e c z w ła d z y. O p is y w a n a p r z e z a u t o r a h i s t o r i a h is to r i i j e s t p r z e k s z ta ł c o n ą f o r m ą tr a d y c y jn e j h is to r io g r a f ii, o p ie r a s ię o n a n a u ś w i a d a m i a n i u i b a d a n i u z w ią z k ó w łą c z ą c y c h tw ó rc z o ś ć h is to r y c z n ą z k o n te k s te m d a n e j e p o k i i e p o k n a s t ę p u ją c y c h. H is t o r y k m u s i w a lc z y ć z f e ty s z y z a c ją h is to r ii. H i s t o r i a h is to r i i d ą ż y do o b ie k ty w n o ś c i i p r a w d y w p r z e k a z a c h h i s t o r y k ów. L e G o ff s t a r a s ię b a r d z o w n ik liw ie p r z e d s ta w ić tr u d n o ś c i, j a k i e n a p o t y k a j ą n a s w e j d r o d z e h is to r y c y i j a k t r u d n e j e s t rz e m io s ło h is to r y k a : P r a w a, a k t a, fo rm u ły, k r o n i k i i h is to r i e - t r z e b a p r z e c z y ta ć w s z y s tk ie te r o d z a je d o k u m e n tó w, n ie p o m ija ją c a n i je d n e g o [...]. H is t o r y k n ie m a in n e j a m b ic ji, n iż d o b rz e z o b a c z y ć f a k t y i d o k ła d n ie je z r o z u m ie ć [...] ; s z u k a ic h i z d o b y w a

Polemiki, recenzje i omówienia 4 3 7 je przez dokładną obserwację tek stu, tak jak chem ik w skrupulatnie przeprow adzonych dośw iadczeniach. (s. 253). Le Goff nie chce, by osoba historyka z uczonego została przekształcona w bajarza opowiadającego mity. Autor stanow czo odcina się od zjaw iska postrzegania historyka jako sędziego czy tłum acza. W ostatniej części rozdziału Le Goff odnosi się do historii w spółczesnej w praktyce naukow ej, która rozw ija się w atm osferze krytyki ideologii p o stępu i rozczarow ania. Zwraca uw agę n a pozbaw ione w artości naukow ej p i śm iennictw o w ytw arzane pod nacisk iem mody. P ow staje coraz więcej irracjonalnych pseudohistorii, czasopism o tem atyce historycznej, w ydaw anych na m asow ą skalę. Autor ukazuje lekcew ażące podejście do historii i traktow anie jej jako tow aru, który m ożna na m iarę potrzeb zm ienić, przekształcić. Także pojaw ianie się now ych pseudohistoryków, niem ających nic w spólnego z praw dziw ą historią powoduje odciągnięcie społeczeństw a od prawdziwej historii. Jacques Le G off w ystępuje przeciwko deprofesjonalizacji n auki, jak i deprofesonajlizacji h istorii. Tego typu d ziałan ia powodują pow staw an ie kryzysu św iata historyków, który to św iat - niepew ny nowej historii i rozczarowany podejściem ludzi do historii przeżytej - popada w chaos. R ecenzow ana publikacja pierw otnie m ia ła być jed yn ie częścią w ydaw a nej w latach siedem dziesiątych XX w ieku encyklopedii, jednak przeobrażenia następujące zarówno w e francuskiej, jak i europejskiej kulturze historycznej skłoniły autora Jacquesa Le Goffa do rozszerzenia opisanych zagadnień i w ydania ich w całości jako jednej publikacji. Pozycja w ydana w Polsce po dw u d ziestu latach zaskakuje sw ą ak tu aln ością i u n iw ersalnością. P rzed staw ione w publikacji teksty, m ające głów nie funkcję inform acyjną, nie są tylko pustym i opisam i, lecz stanow ią poparte w ielom a przykładam i i cytatam i fakty, n astęp u jące w czasach od starożytn ości po now oczesność. A utor w każdym z rozdziałów porównuje w ydarzenia z kolejnych epok, podpierając się autorytetam i z relacjonow anych czasów. U niw ersalność tek stu m ożna zauw ażyć w dzisiejszych czasach każdego dnia, stykając się z h istorią i p am ięcią w różnych wym iarach: publicystycznym, politycznym i kulturow ym. Z aletą publikacji je st tak że bogata bibliografia, zaw ierająca pozycje zarówno francuskich, polskich, ja k i średniow iecznych pisarzy-historyków. W o jc ie c h S t a n k i e w i c z (O lsztyn)