GOSPODARKA BRAZYLII W OKRESIE KOLONIALNYM

Aleksandra Ciastowska GOSPODARKA BRAZYLII W OKRESIE KOLONIALNYM Charakterystyczną cechą pierwszego stulecia po odkryciu Zachodniej Hemisfery była walka o ziemię o ograniczonej bądź też żadnej użyteczności ekonomicznej. W przeciwieństwie do ziem zajętych przez Hiszpanów, które obfitowały w metale szlachetne, Portugalia musiała znaleźć alternatywną metodę ekonomicznego wykorzystania ziem, przypadłych jej po traktacie z Tordesillas dzielącym nowoodkryte ziemie na strefy wpływów pomiędzy Hiszpanię i Portugalię 1. W konsekwencji, praktycznie od momentu odkrycia w 1500 roku przez portugalskich żeglarzy, Brazylia rozwijała się w oparciu o cykle eksportowe, które w dużej mierze związane były z uprawą rolną. Z czasem, w wyniku polityki rabunkowej, a także powstałego przemysłu wydobywczego podobnie jak to miało miejsce w przypadku wybrzeża afrykańskiego oraz Indii Wschodnich, Zachodnia Hemisfera stała się integralną częścią europejskiej gospodarki, zorganizowaną tak, aby umożliwiać permanentny przepływ towarów z kolonii do metropolii 2. Początkowy z cykli, a raczej próba eksploatacji nowych terytoriów, opierał się o eksport karminowego barwnika, pozyskiwanego z kory drzewa tam rosnącego. Cykl ten nie miał szczególnego wpływu na brazylijską gospodarkę, natomiast ma znaczenie symboliczne. Od nazwy drzewa Pau (drzewo) Brasil (od słowa brasa żar), pochodzi nazwa Brazylia 3. Pierwszy z zasadniczych cyklów eksportowych, który miał miejsce w XVI i XVII wieku opierał się o uprawę trzciny cukrowej i przyczynił się do rozwoju północno-wschodniego wybrzeża Brazylii, zwanego Zona da Mata 4. Poza wyjątkowo sprzyjającymi warunkami uprawy, obszar ten wyróżniał się korzystnym położeniem geograficznym ułatwiającym transport towarów do Europy oraz transport niewolników z Afryki, głównie Angoli. W przeciwieństwie do obszarów zajętych przez Hiszpanów, które zamieszkane były przez społeczeństwa wysoce zorganizowane, i w oparciu o których pracę dokonał się początkowy rozwój hiszpańskojęzycznej części Ameryki, Portugalczykom przypadły terytoria zamieszkałe przez plemiona koczownicze, które w krótkim czasie zostały zdziesiątkowane przez choroby przywiezione z Europy. Dlatego też Portugalia oparła rozwój swoich zamorskich terytoriów o pracę niewolniczą. Szybko rozprzestrzeniające się uprawy trzciny cukrowej przekształciły Północny Wschód w monokulturowy obszar rolniczy. Wielkość brazylijskiego eksportu cukru systematycznie rosła, głównie za sprawą adaptacji nowych ziem pod uprawę i dzięki zwiększeniu ilości niewolników na plantacjach. Natomiast metody uprawy czy wstępnej obróbki pozostawały dość prymitywne. Powyższy stan rzeczy utrzymywał się stosunkowo długo, gdyż był korzystny zarówno dla właścicieli ziemskich, a także dla tych, którzy 52

Aleksandra Ciastowska Gospodarka Brazylii zajmowali się promocją, finansami, transportem oraz handlem niewolnikami 5. Na powyższej sytuacji korzystali także różnego rodzaju handlarze, którzy wykorzystywali fakt całkowitego uzależnienia kolonii od importu. Jak zauważa czołowy brazylijski ekonomista Celso Furtado 6, struktura produkcyjna kolonialnej Brazylii różniła się od tej, rozpowszechnionej w brytyjskich koloniach na terenie Stanów Zjednoczonych. W przypadku tych ostatnich mamy do czynienia z niewielkimi gospodarstwami rodzinnymi, podczas gdy w Brazylii przyjął się model plantacji wielkopowierzchniowych. Miało to zasadniczy wpływ na podział dochodu, który w Stanach Zjednoczonych był rozdystrybuowany w sposób dużo bardziej równomierny, co z kolei tłumaczy dość wczesne powstanie rynku wewnętrznego w przeciwieństwie do Brazylii, gdzie taki rynek praktycznie nie istniał. Podobna sytuacja, jak w Stanach Zjednoczonych miała miejsce w Hispanoameryce, gdzie produkcja była dużo bardziej zróżnicowana, występowała gospodarka chłopska, a znaczna część produkcji pozostawała w kolonii 7. W Brazylii stosunkowo niewielki rynek wewnętrzny będący konsekwencją koncentracji własności i dochodu przyczynił się do utrwalenia zastałej, kolonialnej struktury ekonomicznej. Za wyjątek można uznać hodowlę bydła i uprawę manioku, bez których cukrownictwo nie mogłoby funkcjonować, a także produkcję (również na eksport) alkoholu, będącego artykułem ubocznym powstającym przy produkcji zasadniczej. Można także wskazać na trzy zjawiska marginalne niepodlegające nurtowi cukrowemu. Pierwsze dotyczy uprawy tytoniu, która w związku z tym, że nie cieszyła się podobnym prestiżem społecznym jak uprawa trzciny cukrowej podejmowana była przez innych, uboższych rolników. Drugim wyjątkiem, który pojawił się w późniejszym okresie było kakao, a także marginalne uprawy bawełny. Trudno nie oprzeć się wrażeniu, że pewne elementy gospodarki kolonialnej przetrwały w Brazylii po dziś dzień, chociażby nierównomierna dystrybucja dochodu, czy też (jeszcze do niedawna) stosunkowo niewielki rynek wewnętrzny. Także struktura społeczna, która wykształciła się w owym czasie wywarła duży wpływ na organizację współczesnego społeczeństwa brazylijskiego 8. Podczas cyklu cukrowego, w latach 1623-37 doszło do pierwszej wojny kolonialnej pomiędzy Portugalią (Brazylią) a Holandią 9. Nie miała ona szczególnego znaczenia dla gospodarki kolonii, natomiast bez wątpienia świadczy o znaczeniu cukru w ówczesnym handlu. Powodzenie upraw trzciny cukrowej oraz dalszy eksport cukru zwróciły szczególną uwagę Holendrów, którzy w związku z kolonizacją nowo odkrytych lądów chcieli i tutaj zaznaczyć swoją obecność (tak jak w przypadku kontynentu azjatyckiego czy Afryki). Praktycznie od początku handlu cukrem w basenie Oceanu Atlantyckiego Holendrzy byli z nim związani. Za pośrednictwem portugalskich kupców udzielali kredytów brazylijskim majątkom cukrowniczym, część statków płynących pod portugalską flagą była ich własnością, także oni przejmowali cukier w Lizbonie, aby poddać go rafinacji i reeksportować do Francji, Anglii czy krajów bałtyckich 10. Jednakże ich ambicje sięgały dużo dalej. Pierwsze przymiarki do okupacji Brazylii przez Holendrów miały charakter półkorsarski i dotyczyły penetracji Amazonii, skąd zostali wyparci przez Portugalczyków stosunkowo szybko, gdyż jeszcze w latach dwudziestych XVII wieku. Kolejna próba była już zorganizowana w sposób bardziej konkretny i stanowiła poniekąd konsekwencję wydarzeń mających miejsce w Europie związanych z powstaniem unii dynastycznej portugalsko-hiszpańskiej. Za pretekst do działań zbrojnych posłużył zadawniony konflikt pomiędzy Holendrami a hiszpańskim Habsburgami. W przeciwieństwie do hiszpańskich bogactw naturalnych, znajdujących się w przeważającej większości w głębi kontynentu, przybrzeżne bogactwa Brazylii wydawały się łatwym celem zwłaszcza dla morskiej potęgi, którą była wówczas Holandia. Pierwszym miastem, na które Holendrzy przeprowadzili skuteczny atak był sam Salvador (1624-1625) pełniący wówczas funkcję stolicy. Wiosną 1630 r. zajęli głównie miasta kapitanii Pernambuco Olindę, Recife i wyspę Antonio Vaz. Do 1643 r. Holendrzy okupowali pas wybrzeża sięgający od São Luis do Maranhão przez Recife aż do Sergipe. Nie na długo utrzymali jednak te tereny, gdyż w wyniku szeregu powstań i działań o charakterze partyzanckim w 1645 r. Portugalczykom (Brazylijczykom) udało się wyprzeć Holendrów z terytorium Brazylii wyjątkiem było Recife, gdzie utrzymali się do 1654 r. Epizod holenderski nie był ostatnią wojną kolonialną w brazylijskiej historii. Tak jak Holendrzy w XVII wieku przypłynęli po cukier, w XVIII wieku Francuzi przybyli po złoto. 53

Model rozwoju gospodarczego, opartego na eksporcie cukru nie przyczynił się do wewnętrznego rozwoju kraju, pomimo tego, że na początku XVII wieku Brazylia była głównym dostawcą cukru na rynki europejskie. Dominacja wielkich własności ziemskich miała także negatywny wpływ na urbanizację Brazylii. Przemysł cukrowniczy rozwijał się blisko brzegu morskiego, a biała cywilizacja w minimalnym stopniu przenikała w głąb lądu. Poza wielkimi miastami portowymi nie powstawały mniejsze, lokalne ośrodki mogące zaspokoić potrzeby ludności mieszkającej w ich pobliżu. Taki stan rzeczy utrzymywał się praktycznie aż do momentu upadku cyklu cukrowego, w konsekwencji którego wielu z posiadaczy ziemskich zaczęło poszukiwać nowych ziem pod uprawę oraz hodowlę bydła. Dalsza eksploracja terenów w głąb kontynentu nastąpiła wraz z kolejnymi cyklami eksportowymi oraz działalnością bandeirantes 11. Wraz z końcem XVII wieku przemysł cukrowniczy zaczął chylić się ku upadkowi. Bezpośrednią przyczyną takiego stanu rzeczy był rozwój karaibskich plantacji należących do Korony Brytyjskiej, Francji i Holandii, które preferowały handel ze swoimi koloniami, pomimo że brazylijski cukier był tańszy o 1/3. Nie bez znaczenia pozostawała sytuacja wewnątrz kolonii, która nie wykorzystała handlu cukrem do dalszego rozwoju gospodarczego, gdyż całość wypracowanego dochodu trafiała do rąk przedsiębiorców, którzy inwestowali za granicą bądź do właścicieli ziemskich, którzy przeznaczali go na dobra importowane (w tym także na niewolników). W ekonomicznej historii Brazylii okres cyklu cukrowego oceniany jest raczej negatywnie. W czasie jego trwania rolnictwo pozostawało prymitywne, a system niewolniczy miał negatywny wpływ na rozwój społeczny 12. W momencie kiedy brazylijska gospodarka podupadała wraz z końcem przemysłu cukrowniczego, w regionie dzisiejszego stanu Minas Gerais odkryto złoża złota, a później także diamentów. Jak na ówczesne możliwości komunikacyjne wiadomość o złocie rozprzestrzeniła się błyskawicznie, a środkowowschodnia część Brazylii zapełniła się poszukiwaczami cennego kruszcu. Utrzymuje się, że w XVIII wieku ponad połowa wydobywanego złota pochodziła z Brazylii 13. W kopalniach złota na terenie Minas Gerais szczyt wydobycia przypadł na lata 1735-1739. Natomiast w całej Brazylii maksymalne natężenie działalności wydobywczej miało miejsce około połowy XVIII wieku 14. Odkrycie złóż złota oraz jego dalsza eksploatacja miały natychmiastowe i dalekosiężne implikacje nie tylko dla ekonomii i społeczeństwa brazylijskiego, ale także dla Portugalii i jej ekonomicznej oraz politycznej pozycji w Europie 15. Rozwój społeczno-ekonomiczny regionu przybrał odmienną formę aniżeli to miało miejsce w przypadku Północnego Wschodu. W regionie kopalń pojawiły się pierwsze miasta o bardziej złożonej strukturze. Nastąpił także rozwój rzemiosła oraz pojawiły się pierwsze prywatne banki oferujące swoje usługi sektorowi wydobywczemu i komercyjnemu. Charakter wydobycia, które odbywało się na stosunkowo niewielkich odcinkach sprawiał, że udział w wydobyciu był możliwy dla większej liczby ludzi, w konsekwencji czego koncentracja dochodu była dużo mniejsza niż miało to miejsce w przypadku przemysłu cukrowniczego. Powyższa sytuacja miała stymulujący wpływ na rozwój produkcji rolnej, nie tylko w samym okręgu Minas Gerais, ale także na obszarze dzisiejszego stanu São Paulo oraz na terenach na południe i na północny wschód. W tym okresie nastąpił także dynamiczny rozwój Rio de Janeiro jako miasta portowego. Stało się ono głównym centrum handlowym kolonii, przez które odbywał się eksport kruszców do Europy oraz, do którego przybywały towary importowane ze starego kontynentu. Jak można było oczekiwać, gorączka złota powodowała ogromne perturbacje w gospodarczym i społecznym życiu kolonii. Przede wszystkim wszędzie nie tylko na terenie dzisiejszego stanu Minas Gerais wzrosły ceny niewolników, żywności, towarów przemysłowych i usług. Władze kolonii metodą zakazów próbowały przeciwdziałać przepływowi różnego rodzaju dóbr i usług w kierunku kopalń, obawiając się skądinąd słusznie, że wskutek wzrostu cen cały proces musi prowadzić do ruiny gospodarczej reszty kolonii, w tym zwłaszcza produkcji cukrowej, która i tak była w słabej kondycji 16. Wraz ze wzrostem wartości kolonii, do której niewątpliwie przyczyniło się odkrycie złóż złota i diamentów, Portugalia zwiększyła kontrolę administracyjną nad jej obszarem. Tereny kopalniane były skrupulatnie kontrolowane przez wysłanników rządu portugalskiego w celu odebrania piątej części wydobytego złota na rzecz korony. Indywidualne prywatne transporty kruszcu były niedozwolone, wszystkie statki, na 54

Aleksandra Ciastowska Gospodarka Brazylii których przewożono złoto musiały być częścią oficjalnych konwojów. Utworzono specjalne kompanie handlowe, którym przydzielono wyłączność na handel. Lokalny przemysł podlegał ścisłej kontroli wprowadzono zakaz produkcji tych dóbr, które można było przetransportować z metropolii. Fakt ograniczonych połączeń handlowych negatywnie wpłynął na rozwój rynku wewnętrznego oraz utrzymywał i tak skromną produkcję na bardzo niskim poziomie. Poniekąd, powyższa sytuacja była również konsekwencją zaniedbań w dziedzinie edukacji, która praktycznie aż do 1776 r. nie istniała, a kilka powstałych szkół po 1776 r. 17, i tak nie miało większego wpływu na poziom wykształcenia społeczeństwa. Podobnie infrastruktura utrzymywana była na bardzo niskim poziomie z uwagi na możliwość lepszej kontroli i w celu przeciwdziałania ewentualnemu przemytowi. To wszystko przyczyniło się do dalszej inercji rynku wewnętrznego przez długie lata. Warto jednak pamiętać, że chociaż przez chwilę miasta, takie jak Vila Rica i Ouro Preto były najbardziej lśniącymi punktami na kolonialnej mapie Portugalii. Cykl złota zakończył się wraz z wyczerpaniem złóż pod koniec XVIII wieku. Nastąpił odpływ ludności w kierunku Płaskowyżu Brazylijskiego, gdzie zajmowano się hodowlą bydła; inni podążyli w kierunku południowym bądź pozostali w Minas Gerais, aby zająć się uprawą rolną. Wielu powróciło do Zona da Mata, która ponownie odżyła za sprawą upraw bawełny (stany: Maranhão, Pernambuco i Bahia), a także trzciny cukrowej, która nigdy na tym obszarze nie zanikła, a do której dołączył eksport ze stanu São Paulo. Zanim rozpoczął się kolejny cykl eksportowy, dokonały się zasadnicze zmiany w administracyjnej organizacji Brazylii. W wyniku okupacji Portugalii przez Napoleona, portugalska rodzina królewska przedostała się do Rio de Janeiro, które w 1808 r. ogłoszono nową stolicą imperium. Obecność rodziny królewskiej, a także powstanie nowych miejsc pracy związanych z administracją państwową wpłynęło stymulująco na rozwój miasta. Rozwój nastąpił zwłaszcza z zakresie przemysłu, usług oraz infrastruktury, w której poczyniono duże inwestycje. W owym czasie została zniesiona wcześniejsza kontrola handlowa, co miało bezpośrednie przełożenie na rozwój rynku. Zarówno portugalscy, jak i zagraniczni przedsiębiorcy rozwijali swoją działalność po raz pierwszy także za pomocą Banco do Brasil, powstałego w 1808 roku. W tym czasie pojawiła się prasa codzienna, a za sprawą rodziny królewskiej ustanowiono wiele instytucji szkolnictwa wyższego, które przyciągały naukowców i inżynierów z Europy. Poczyniono także zasadnicze kroki w kierunku bardziej zaawansowanego rozwoju przemysłowego, jednakże w związku z intensywnym importem zwłaszcza z Wielkiej Brytanii, działania te nie przyniosły zamierzonego efektu. Warto zaznaczyć, że Wielka Brytania posiadała preferencyjne warunki w handlu z Brazylią w zamian za gwarancję obrony morskiej. W 1821 r. król powrócił do Portugalii pozostawiając swojego syna jako regenta, który w 1822 r. ogłosił niepodległość Brazylii. Od tego momentu aż do 1889 r. Brazylia była monarchią, w której władzę sprawował cesarz pierwszym został Dom Pedro I (1831-1840). Szacuje się, że w tym czasie Brazylię zamieszkiwało 3,9 mln ludzi, z czego 1,2 mln stanowili niewolnicy. Biorąc pod uwagę wielkość terytorium w odniesieniu do stosunkowo niewielkiej liczby ludności, a także ograniczone możliwości komunikacyjne przykład Brazylii można rozpatrywać, jako swoisty fenomen historyczny, który zachował integralność terytorialną a nie rozpadł się na mniejsze, niezależne państwa, tak jak to miało miejsce w przypadku imperium hiszpańskiego 18. Kolejny z cyklów, który opierał się na eksporcie kawy rozpoczął się pod koniec XIX wieku. Kawa pojawiła się w Brazylii stosunkowo wcześnie, w latach 30. XVIII wieku sprowadzona została z Gujany Francuskiej. Początkowo była uprawiana na niewielką skalę, jako dobro luksusowe dla zaspokojenia potrzeb własnych plantatorów. Jednakże w wyniku rewolucji przemysłowej, której konsekwencją było zwiększenie zamożności społeczeństw Europy i Ameryki Północnej, popyt na kawę gwałtownie wzrósł 19. W końcu XIX wieku kawa stała się głównym towarem eksportowym Brazylii. W latach 1821-1830 kawa stanowiła zaledwie 19% całości brazylijskiego eksportu, natomiast do 1891 r. udział ten wzrósł do 63%. Cykl kawowy trwał w Brazylii przeszło sto lat, a kawa, w przeciwieństwie do drzewa brazylijskiego, trzciny cukrowej i złota, stała się synonimem wzrostu gospodarczego i rozwoju przemysłowego. Również, w odróżnieniu od wcześniejszych doświadczeń związanych z eksportem monokulturowym prowadzącym do ekonomicznego uzależnienia od metropolii, uprawa kawy (której udział w 55

eksporcie osiągnął nawet 90%) nie tylko nie miała negatywnego oddziaływania na dalszy rozwój, a wręcz przeciwnie stała się katalizatorem, mającym bezpośrednie przełożenie na efekt rozprzestrzeniania (spread effect) oraz wewnętrzne powiązania (linkages) 20. Dzięki kawie, w drugiej połowie XIX w. wzrost dochodu per capita w Brazylii był szybszy niż w Stanach Zjednoczonych. Ponieważ jednocześnie kraj cieszył się pozytywnym bilansem handlowym, środki z rosnącego dochodu mogły być przeznaczane na zakup np. artykułów pozarolniczych, wyższej jakości, czy nawet rolniczych dóbr luksusowych z krajów rozwiniętych 21. Z cyklem kawowym wiąże się dynamiczny rozwój terenów na północ i na zachód od Rio de Janeiro (głównie w dolinie rzeki Paraíba), a także na północny wschód (region dzisiejszego miasta Cantagalo). Z czasem, w związku z brakiem ziem pod uprawę kawy w Dolinie Paraíby, około roku 1880 plantacje przeniosły się na południe w stronę stanu São Paulo. Eksport kawy ze stanu São Paulo w kierunku Europy i Stanów Zjednoczonych był ułatwiony za sprawą kolei zbudowanej tam przez Brytyjczyków w latach 60. XIX wieku. Linia kolejowa początkowo łączyła miasto São Paulo z portem w Santosie, natomiast w przeciągu kilku lat sięgnęła w głąb terenów uprawnych całego stanu. Produkcja kawy w stanie São Paulo systematycznie rosła, głównie na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku. Już w 1894 r. Santos przewyższył Rio de Janeiro pod względem ilości ładunku i stał się najważniejszym centrum eksportowym kawy na świecie. Bez wątpienia kawa stała się dominującym narzędziem wzrostu, obecnym w Brazylii przez większą część XIX wieku. Także dzięki przemysłowi kawowemu, São Paulo zostało podniesione do rangi ekonomicznego centrum kraju, którym nieprzerwanie i niezaprzeczalnie jest do dnia dzisiejszego. Szybki rozwój regionu był także konsekwencją wykorzystania wolnej siły roboczej przybyłej z Europy 22, inwestycji zagranicznych w infrastrukturę, akumulacji kapitału pochodzącego z handlu kawą oraz rozwoju przemysłu. Taki stan rzeczy wpłynął z kolei na zjawisko, zauważalne do dnia dzisiejszego, mianowicie na dualizm w rozwoju regionalnym i wyraźny podział kraju na bogate Południe (przede wszystkim stan São Paulo) i biedną Północ. Pomimo tego, że głównym produktem eksportowym przez przeważającą część XIX wieku była kawa, to obok niej pojawiły się inne dobra. Produkcja cukru, od czasu gdy jej udział w eksporcie stanowił nie więcej niż 1% zaspokajała przede wszystkim popyt wewnętrzny. Bawełna, która początkowo stanowiła obiecujący produkt eksportowy, w związku z dużymi kosztami transportu z interioru, gdzie położone były plantacje, nie osiągnęła oczekiwanego udziału w handlu. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Werner Baer, The Brazilian Economy: Growth and Development, Preager London 2001, s. 17 56

Aleksandra Ciastowska Gospodarka Brazylii Także tytoń, z uwagi na przestarzałe metody uprawy i wstępnej obróbki, nie sprostał światowej konkurencji. Inaczej rzecz się miała w odniesieniu do upraw kakao, zwłaszcza po tym jak w 1907 r. dotarły do Brazylii, pochodzące z Cejlonu, odmiany o wysokiej wydajności. Nowo powstające plantacje sprawiły, że w krótkim czasie Brazylia stała się czołowym eksporterem kakao. Innym produktem, który spektakularnie aczkolwiek krótkotrwale, wpłynął na gospodarkę, a także rozwój regionu w dorzeczu Amazonki (przede wszystkim zaś na obszar wokół miasta Manaus) był kauczuk. Pod koniec XIX wieku obszar ten był głównym dostawcą kauczuku będącego komponentem używanym przy produkcji gumy. Wzrost światowego popytu oraz rosnące ceny wpłynęły na postępującą penetrację amazońskich lasów oraz sprawiły, że wiele firm, krajowych jak i zagranicznych, ustanowiło tutaj swoje przedstawicielstwa. Średni roczny eksport kauczuku wzrósł z 6 000 ton w 1870 do 21 000 ton w 1890 osiągając wielkość 35 000 ton w pierwszej dekadzie XX wieku. W tym czasie Brazylia pokrywała 90% światowego popytu do 1910 r. udział kauczuku w brazylijskim eksporcie stanowił 40%. Koniunktura na rynku kauczuku zakończyła się w momencie, kiedy jego nasiona zostały wykradzione z Brazylii i przewiezione do Wielkiej Brytanii. Na tej podstawie powstały azjatyckie plantacje, które przyczyniły się do wzrostu podaży i spadku cen światowych. Do 1921 roku cena kauczuku stanowiła zaledwie 1/6 ceny z roku 1910. Jednym z wciąż obecnych śladów po kauczukowej gorączce jest dawno zapomniana gmina Fordlândia położona w stanie Ceará. Zawdzięcza ona swoją nazwę Henriemu Fordowi, który z wielkim wysiłkiem inwestycyjnym założył plantację kauczuku, mającego służyć do produkcji opon montowanych w jego samochodach. Plantacja szybko upadła, stanowiąc jeden z wielu przykładów triumfu doświadczenia nad nadzieją, tak często obecnego w brazylijskiej historii gospodarczej 23. Sam eksport kauczuku nie miał znaczącego wpływu na zrównoważony rozwój gospodarki kraju. Dochód z eksportu był przeznaczany na produkty importowane bądź szeroko rozumianą konsumpcję, której wymownym przykładem jest Teatro Amazonas opera wybudowana pośrodku amazońskiej dżungli, świadcząca o latach świetności Manaus. W okresie kolonialnym, rozwój gospodarczy Brazylii pretendującej dzisiaj do roli światowego mocarstwa gospodarczego miał charakter niejednolity, był ściśle związany z jednym określonym regionem i opierał się o jeden produkt. Można wyraźnie wyodrębnić trzy zasadnicze cykle eksportowe, które kolejno opierały się o uprawę trzciny cukrowej, wydobycie złota i diamentów oraz o uprawę kawy. Nie przyczyniło się do zrównoważonego rozwoju kraju. Cykle eksportowe dotyczyły różnych regionów, położonych stosunkowo daleko od siebie, co nie pozwalało na utrzymanie ciągłości w budowaniu silnej gospodarki. Każdy z cykli miał swój początek, optimum oraz koniec, który był równoznaczny ze zubożeniem, odpływem ludności i poszukiwaniem nowych terenów. Taki stan rzeczy utrzymywał się przez ponad dwa stulecia głównie z powodu modelu gospodarczego, który zakorzenił się w Brazylii oraz roszczeniowego stosunku Portugalczyków do nowoodkrytych ziem. Potwierdza to brak rynku wewnętrznego, który, w przeciwieństwie do ziem zajętych przez Anglików (Stany Zjednoczone), w Brazylii nie rozwinął się przez wiele lat. Z kolei przyjęty model rozwojowy oparty o monokulturowe, wielkopowierzchniowe gospodarstwa rolne, nie sprzyjał wymianie handlowej, czyli podstawowemu elementowi wolnego rynku. Rozwojowi rynku wewnętrznego nie sprzyjał również dostęp do złota i srebra, co przyczyniło się do braku zainteresowania ze strony lokalnych przedsiębiorców, aby inwestować w inne obszary gospodarki. Taką sytuację można przyrównać do tego, co miało miejsce w Holandii w latach 70. XX wieku w odniesieniu do złóż gazu ziemnego i powstałego na tej podstawie zjawiska określanego mianem zarazy holenderskiej 24, czyli sytuacji, kiedy dynamika zyskownego sektora tłumi rozwój innych gałęzi gospodarki. W związku z tym, potrzeby kolonii zaspokajane były przez import z metropolii, która wykorzystywała Brazylię jako bardzo chłonny rynek zbytu. Wciąż nie było sprzyjającej atmosfery dla powstania rynku wewnętrznego. Zaczął się on rozwijać dopiero w drugiej połowie XX wieku, co pokazuje jak silny wpływ miał okres kolonialny na gospodarczą historię kraju. Niewątpliwie w okresie kolonialnym został odkryty potencjał Brazylii. Musiały minąć jednak stulecia, aby został on właściwie wykorzystany i aby doprowadził do zrównoważonego wzrostu i budowy silnej i stabilnej gospodarki. 57

Przypisy: 1 C. Furtado, The Economic Growth of Brazil: a survey from colonial to modern times, Greenwood Press Reprint 1973, s. 5. 2 Ibidem, s. 6. 3 M. Kula, Historia Brazylii, Wrocław 1987, s. 12. 4 Z czasem 80% brazylijskich młynów cukrowych koncentrowało się w trzech kapitaniach: Pernambuco, Bahia (zwłaszcza wokół Zatoki Wszystkich Świętych) oraz w późniejszym okresie Rio de Janeiro. 5 Werner Baer, The Brazilian Economy. Growth and Development, Praeger 2001, s. 12. 6 Ibidem. 7 Celso Furtado (1920-2004), jeden z czołowych brazylijskich ekonomistów skupiający się na tematyce rozwojowej. Uważany za współtwórcę strukturalizmu ekonomicznego ściśle związanego z instytucją CEPAL (La Comisión Económica para América Latina y el Caribe), który zyskał dużą popularność głównie w Ameryce Łacińskiej w latach 60. i 70. ubiegłego wieku. 8 R. Roett, Brazil: Politics in a Patrimonial Society (Westport: Preager Publishers 1999) s. 145 9 Robert Grant Watson, Spanish and Portuguese South America during the Colonial Period, BiblioBazaar LCC 2008, s. 1. 10 M. Kula, op. cit., s. 30 11 R. M. Levin, The History of Brazil, Palgrave Macmillan 2003, s. 45. 12 Uprawa trzciny cukrowej ma ponownie duże znaczenie dla brazylijskiej gospodarki za sprawą programu ProAlcol powołanego do życia po szokach naftowych, którego celem było znalezienie substytutu dla ropy naftowej. Wprawdzie sam program przestał funkcjonować w 1990 roku, w momencie kiedy ceny ropy drastycznie spadły, to sama idea wciąż trwa. Substytut w postaci bioetanolu pozyskiwanego z trzciny cukrowej produkowany jest obecnie na masową skalę i odgrywa prestiżową rolę w gospodarce kraju. 13 M. Kula w Historii Brazylii podaje, że mogło to stanowić nawet 80% ówczesnej światowej podaży. 14 Ibidem, s. 47. 15 Ed. L. Bethell, Colonial Brazil, Cambridge University Press 1987, s. 193. 16 M. Kula, op. cit., s. 42. 17 C. Prado, The Colonial Background of Modern Brazil, University of California Press 1969, s. 161. 18 W. Baer, op. cit., s. 16. 19 T. L. Edwards, Brazil: A Global Studies Handbook, ABC-CLIO 2008, s. 96. 20 M. C. Eakin, Brazil: The Once and Future Country, Palgrave and Macmillan 1998, s. 214. 21 M. Kula, op. cit., s. 90. 22 Niewolnictwo zostało zniesione w Brazylii w 1888 r. Dostępność pracy oraz polityczne wstrząsy w Europie zaowocowały imigracją zarobkową ze wschodniej i zachodniej części starego kontynentu głównie Włoch. 24 E.A. Cardoso, A. Helwege, Latin America s Economy: Diversity, Trends and Conflicts. MIT Press 1995, s. 31. Bibliografia: Baer, Werner (2001), The Brazilian Economy. Growth and Development, Praeger. Ed. Bethell, Leslie (1987), Colonial Brazil, Cambridge University Press. Cardoso Eliana A., Helwege Anne (1995), Latin America s Economy: Diversity, Trends and Conflicts, MIT Press. Eakin, Marshall C. (1998), Brazil: The Once and Future Country, Palgrave and Macmillan. Edwards, Todd L. (2008), Brazil: A Global Studies Handbook, ABC-CLIO. Furtado, Celso, The Economic Growth of Brazil: a Survey from Colonial to Modern Times, Greenwood Press Reprint. Kula, Marcin (1987), Historia Brazylii, Wrocław. Levin, Robert M. (2003), The History of Brazil, Palgrave Macmillan. Prado, Caio (1969), The Colonial Background of Modern Brazil, University of California Press. Roett, Riordan (1999), Brazil: Politics in a Patrimonial Society, Westport: Preager Publishers. Watson, Robert G. (2008), Spanish and Portuguese South America during the Colonial Period, BiblioBazaar LCC. 58