OD KONCEPCJI WSPÓŁNEJ EUROPY PO UNIE EUROPEJSKĄ PROCES ZJEDNOCZENIA EUROPEJSKIEGO JAKO SKUTEK DWÓCH TRAUMATYCZNYCH KONFLIKTÓW ŚWIATOWYCH

OD KONCEPCJI WSPÓŁNEJ EUROPY PO UNIE EUROPEJSKĄ PROCES ZJEDNOCZENIA EUROPEJSKIEGO JAKO SKUTEK DWÓCH TRAUMATYCZNYCH KONFLIKTÓW ŚWIATOWYCH

1. Paneuropa hrabiego Richarda Coudenhove-Kalergiego z 1923 roku - trzyetapowy plan zjednoczenia Europy 1. Zwołanie europejskiej Konferencji Międzyrządowej; EUROPA 2. Obowiązkowe zawarcie przez uczestników projektu paktów o nieagresji i porozumień o pokojowym rozstrzyganiu sporów oraz gwarancji granic; 3. Utworzenie europejskiej unii celnej. Projekt ten wykluczał Związek Radziecki o komunistycznej ideologii i Wielką Brytanie ze względu na globalne interesy skupione w Brytyjskiej Wspólnocie Narodów - według słów samego W. Churchilla: Jesteśmy z Europą, ale nie jesteśmy jej częścią. federacja europejska na wzór amerykański Stany Zjednoczone Europy ponadpaństwowe instytucje Dwuizbowy parlament (Izba Narodów i Izba Państw) Rada (rząd)

2. Koncepcja zjednoczonej Europy wielokrotnego premiera i ministra spraw zagranicznych Francji Aristide a Brianda z lat 1929-1930. Pomysł utworzenia w Europie Europejskiej Unii Federacyjnej, który został przedstawiony na forum Ligi Narodów przez francuskiego polityka miał swe podłoże w ruchu paneuropejskim. Również Briand uznawał za konieczną integrację polityczną w formie powołanie do życia wspólnych instytucji europejskich (np. Stałego Komitetu Politycznego jako europejskiego rządu), jednak największy nacisk w swym projekcie kładł na problematykę bezpieczeństwa i zapewnienia trwałego pokoju na kontynencie europejskim, a mniejszą rolę przypisywał integracji ekonomicznej. Należy jednak wspomnieć, że Briand w początkowej fazie prac nad projektem miał sprzymierzeńca w osobie niemieckiego ministra spraw zagranicznych Gustawa Stresemanna (obaj laureaci pokojowej nagrody Nobla z 1926 roku). Położony wówczas nacisk na integrację polityczną autorów idei zjednoczenia wynikał z nadchodzącego kryzysu gospodarki światowej i niechęci rządów do liberalizacji handlu.

3. Próby projektowania europejskiej rzeczywistości w okopach II wojny światowej: a) projekt polsko-czechosłowackiej konfederacji, której ramy prawne miał tworzyć odpowiedni układ podpisany przez premiera gen. Władysława Sikorskiego i prezydenta Eduarda Benesa (tzw. koncepcja Międzymorza); b) idea federacji naddunajskiej autorstwa premiera Francji Andre Tardieu z 1932 roku c) nawoływania do budowy federacji w Europie przez europejski ruch oporu z 1944 roku; d) pierwsze ekonomiczne porozumienia rządów państw europejskich (Unia Ekonomiczna Beneluksu z 1948 r.) 4.Odbudowa gospodarcza i trwały pokój celami jednoczącej się Europy a) Podpisanie wspólnego francusko-brytyjskiego układu obronnego przed Niemcami w 1947 roku, który został następnie przekształcony w wielostronny układ o bezpieczeństwie z udziałem państw Beneluxu tzw. Pakt o Unii Zachodniej (Pakt Brukselski); b) Traktat waszyngtoński, który decydował o powstaniu Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) w 1949 roku i zapoczątkował polityczno-wojskowe zbliżenie państw zachodniej Europy i USA. c) Amerykańska pomoc dla Europy w celu jej odbudowy w ramach tzw. planu Marshalla i powstanie Europejskiej Organizacji Współpracy Ekonomicznej (OEEC) w 1948 r., do której akcesję zgłosiło aż 16 państw Zachodniej Europy - organizacji odpowiedzialnej za koordynacje wspólnych działań i redystrybucje przekazywanych środków, przemienionej w 1960 roku na Organizacje Współpracy Ekonomicznej i Rozwoju (OECD) działającej do dziś.

5. Plan zjednoczenia Europy, fragmenty przemówienia wygłoszonego przez W. Churchilla w Zurychu 19 września 1946 roku : ( ) Lecz jest na to środek, który gdyby został ogólnie i samorzutnie zastosowany przez większość ludzi w wielu krajach, zmieniłby jakby cudem całą sytuację i z całej Europy lub z jej większej części uczyniłby kraj wolny i szczęśliwy ( ) ( ) Cóż to za niezawodny środek? Jest to odrodzenie europejskiej wspólnoty narodów w takim przynajmniej stopniu, w jakim zdołamy to osiągnąć, i nadanie jej ustroju, w którym mogłaby istnieć w pokoju, bezpieczeństwie i wolności. Musimy zbudować coś w rodzaju Państw Zjednoczonej Europy ( ) ( ) Powiem teraz rzecz, która was zdziwi. Pierwszym krokiem do odbudowy rodziny państw europejskich musi być współpraca pomiędzy Francją, a Niemcami ( ) ( ) Europa niech powstanie!

6. Przemowa Churchilla poskutkowała zwołaniem bezprecedensowego kongresu europejskiego w Hadze w 1948 roku z udziałem ok. 800 osób, w tym premierów i ministrów dążących do konkretyzacji działań na rzecz integracji europejskiej, której organizatorem był m. in. polski zwolennik ruchu paneuropejskiego Józef Hieronim Retinger. W końcowym dokumencie kongresu tzw. Manifeście (Przesłaniu) zwolennicy integracji zobowiązali się dążyć do: wprowadzenia na całym kontynencie wolnego przepływu osób, idei i dóbr; uchwalenia i ratyfikowania przez państwa europejskie Karty Praw Człowieka i zagwarantowania w niej wolności myśli, zgromadzeń, wypowiedzi i zrzeszania się; utworzenie ponadpaństwowych instytucji: Trybunału Sprawiedliwości i Zgromadzenia Europejskiego reprezentującego wszystkie zainteresowane państwa; poparcie wszystkich środowisk i osób przychylnych idei zjednoczenia

7. Przejęcie inicjatywy przez Francje i powstanie przedsionku UE. Francuskie dążenie do zjednoczonej Europy w oparciu o Manifest z Hagi w osobie ministra spraw zagranicznych George'a Bidault, a szczególnie jego następcy Roberta Schumanna, wynikały z próby aktywnej neutralizacji rosnącej w siłę RFN. Przedstawiony na forum Paktu Brukselskiego projekt Europejskiego Zgromadzenia Doradczego dał początek wielomiesięcznych rozmów między rządami państw-członków Paktu w trakcie których ścierały się ze sobą w rzeczywistości brytyjskoholenderskie wizje współpracy międzyrządowej oraz francusko-belgijskie pomysły na nadanie nowej instytucji nieco większych, ponadnarodowych kompetencji. Ostatecznie 5 maja 1949 roku powołano do życia Rade Europy do której przystąpiły również Dania, Irlandia, Norwegia, Szwecja i Włochy. RADA EUROPY Komitet Ministrów (ministrowie spraw zagranicznych lub ich zastępcy) Zgromadzenie Doradcze (delegowani przez parlamenty narodowe państw członkowskich deputowani) Mimo braku kompetencji władczych, a jedynie respektowaniu przez członków zasad leżących u podstaw działalności Rady w postaci tzw. konwencji miała ona fundamentalne znaczenie w dalszej integracji europejskiej i wyznaczyła standardy w wielu dziedzinach życia.

W istocie faktycznym zamiarem kongresu było utworzenie Unii Europejskiej zbudowanej na zasadach ustroju federalnego w oparciu o jednorazowy dokument. Zwolennicy integracji chcieli aby rządy państw w specjalnym porozumieniu zrzekły się części swojej suwerenności na rzecz organów ponadnarodowych o czym świadczył chociażby apel o utworzenie Zgromadzenia Europejskiego jako organu parlamentarnego. Mimo szerokiego poparcia idei federacji europejskiej kongresu haskiego nie udało się drogą rewolucyjną dokonać dzieła zjednoczenia. Jednym z głównych przeszkód pozostawał brytyjski opór zrzeczenia się części suwerenności poparty przez państwa skandynawskie, a także brak chęci i mentalne nie przygotowanie na uszczuplenie własnej suwerenności na potrzeby wspólnoty.

8. Pod koniec lat 40 XIX wieku elity europejskie stwierdziły że integracja europejska powinna przebiegać stopniowo i na drodze ewolucyjnej. 1. Zastosowanie modelu funkcjonalnego J. Monneta czyli integracja krok po kroku i założenie że powodzenie w jednej dziedzinie wymusi integrację w kolejnej. 2. Tzw. plan Schumana (gorącego zwolennika funkcjonalizmu), który zakładał poddanie całej produkcji przemysłu ciężkiego państw członkowskich (głównie Niemiec i Francji) instytucji zwanej Wysoką Władzą, która miała być niezależna od rządów państw i mieć własne źródła dochodów. 3. Po kilkumiesięcznych negocjacjach 18 kwietnia 1951 roku podpisano tzw. traktat paryski, który ustanowił Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (wszedł w życie w 25 lipca 1952 roku formalizując powstanie EWWiS). Podpisanie traktatu ustanawiającego EWWiS, 18 kwietnia 1951 r., Paryż.

Dziś powstanie EWWiS jest uważane za fundament integracji europejskiej w wymiarze instytucjonalnym, politycznym i ekonomicznym. Już na samym początku postanowiono odnieść się do takich wartości jak pokój, dorobek cywilizacyjny i solidarność. Podjęto więc próby integracji europejskiej w innych dziedzinach, które przyniosły różne rezultaty: 1. Nieudana próba stworzenia wspólnych sił zbrojnych w ramach Europejskiej Wspólnoty Obronnej (z uwagi na wzmocnienie pozycji przyszłego organu ponadnarodowego czyli ukierunkowania integracji na drogę federalistyczną); 2. Międzynarodowa Konferencja w Messynie (1955 r.) podczas której padła propozycja rozszerzenia zakresu integracji na inne dziedziny gospodarki i wprowadzenie unii celnej (tzw. plan Beyena); 3. Tzw. raport Spaaka w sprawie działalności EWWiS oraz o potencjalnych skutkach rozszerzenia integracji rekomendował poszerzenie dotychczasowej integracji na inne dziedziny gospodarki, proponował stworzenie wspólnego rynku i kooperacje w zakresie pokojowego wykorzystania energii atomowej 4. Konsekwencją ustaleń messyńskich oraz prac komisji Spaaka było podpisanie przez państwa tworzące dotychczas EWWiS tzw. traktatów rzymskich (25 marca 1957 r.), z których jeden powoływał do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), a drugi ustanawiał Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euroatom). Traktaty weszły w życie 1 stycznia 1958 r.

Należy zauważyć, że każda z powstałych organizacji (EWWiS, EWG, Euratom) miała własne instytucje główne - komisje i rady. Wspólne były natomiast: organ parlamentarny (Zgromadzenie - przekształcone z czasem w dzisiejszy Parlament Europejski), sądowy (Trybunał Sprawiedliwości) oraz pełniący funkcje doradcze Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny. Taki stan rozdrobnienia nie trwał zbyt długo, ponieważ w połowie lat 60, na mocy tzw. traktatu fuzyjnego połączono wszystkie instytucje dotychczas istniejące oddzielnie dla każdej wspólnoty (komisje i rady). Tak więc od tego czasu wszystkie istniejące organy służyły działalności trzech wspólnot jednocześnie. Powstałe wtedy instytucje są protoplastami obecnie istniejących w ramach UE, czyli Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Rady Unii Europejskiej i Trybunału Sprawiedliwości UE. Ojcowie współczesnej UE: Jean Monnet i Robert Schumann

9. Powstanie EFTA i kręte drogi brytyjskiej integracji w Europie. Powstałe struktury jednoczącej się Europy aż do 1973 roku nie obejmowały Wielkiej Brytanii, która występowała w roli bacznego obserwatora wdrażanych idei zwolenników integracji europejskiej. Wynikało to z dwóch istotnych powodów: obawy o utratę dotychczasowych korzyści ekonomicznych i oddania części swojej suwerenności z którą tak silnie się utożsamiali. Wobec faktu zacieśnienia się europejskiej integracji na kontynencie europejskim Brytyjczycy na podstawie tzw. konwencji sztokholmskiej w styczniu 1960 powołali do życia Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA), konkurencyjną organizację gospodarczą w której mieli odgrywać pierwsze skrzypce. Znalazły się w niej oprócz Wielkiej Brytanii: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria i Szwecja. Jednak bardzo szybko Brytyjczycy zdali sobie sprawę z różnic członków EFTA, a przede wszystkim faktu że siódemka EFTA nigdy nie zrównoważy siły ekonomicznej szóstki EWG. Dlatego też już w kwietniu 1961 roku Brytyjczycy rozpoczęli trudny i mozolny proces akcesyjny z EWG. W trakcie negocjacji szczególnie twarde stanowisko zaprezentował francuski prezydent Charles de Gaulle (zwolennik modelu konfederacyjnego integracji europejskiej) ze względu na próby zachowania przez Wielką Brytanie ekonomicznych przywilejów. Ostatecznie 1 stycznia 1973 roku Wielka Brytania po zaakceptowaniu warunków Wspólnoty wraz z Irlandią i Danią, a także Norwegią z obserwatora procesu integracyjnego stała się jego uczestnikiem.

10. Rozwój Wspólnoty Europejskiej w latach 70 i 80 XX wieku a) Kongres w Hadze z 1969 roku na którym zaproponowano rozpoczęcie współpracy walutowej tzw. plan Wernera; b) Rozpoczęcie współpracy gospodarczej EWG z niektórymi państwami spoza kontynentu europejskiego i nadanie im przywilejów handlowych; c) Wprowadzenie zinstytucjonalizowanej formy spotkań szefów państw i rządów Wspólnoty w formie Rady Europejskiej oraz pojawienie się postulatu bezpośrednich wyborów do Parlamentu Europejskiego (Paryż 1970 r.); d) Wdrożenie wielu nowych pomysłów i inicjatyw m. in. powstanie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego; e) Przystąpienie do Wspólnoty nowych państw, które stały się w pełni demokratyczne: Grecji w 1981 roku a także Hiszpanii i Portugalii w 1986 roku; f) Rozpoczęcie prac w PE nad zasadniczą reformą EWG, której podstawą miał być zatwierdzony przez Rade Europejską w 1983 roku dokument: Deklaracja w sprawie Unii Europejskiej; g) Podpisanie w 1985 roku układu z Schengen początkowo przez 5 państw EWG, który zakładał stopniową likwidację kontroli na granicach wewnętrznych między członkami Wspólnoty, a wzmocnienie tej kontroli na granicach zewnętrznych (z czasem podpisały go kolejne państwa).

11. Przyspieszenie integracji na początku lat 90 XX wieku A. Traktatowe zobowiązanie się państw do przyspieszenia integracji ekonomicznej Wspólnoty i zamiar utworzenia wspólnego rynku do 1992 roku (publikacja w 1985 roku tzw. Białej Księgi o urzeczywistnieniu rynku wewnętrznego i podpisanie rok później Jednolitego Aktu Europejskiego, który w praktyce wzmocnił kompetencje PE); B. Traktat z Maastricht ustanawiający Unię Europejska podpisany 7 lutego 1992 roku (wszedł w życie 1XI 1993 roku) zmienił EWG we Wspólnotę Europejska i powołał do życia UE opartą na trzech filarach.

12. Kształtowanie się nowej rzeczywistości po 1989 roku jako wyzwanie dla UE. Na podstawie niektórych postanowień układu z Maastricht widać wyraźnie odejście od integracji czysto gospodarczej na rzecz budowy europejskiej unii politycznej i obywatelskiej, która kształtowała się przez kolejne lata. A oto najważniejsze momenty dalszej integracji europejskiej po upadku żelaznej kurtyny w Europie: 1. Podpisanie układu o powstaniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Porto, 1992 r.) między EWG i EFTA w sprawie regulacji i instytucjonalizacji stosunków gospodarczych (wszedł w życie w 1994 r.); 2. Przystąpienie w 1995 r. do UE byłych członków EFTA: Austrii, Finlandii i Szwecji; 3. Demokratyczne przemiany na wschodzie Europy i wejście w życie układów stowarzyszeniowych z UE (tzw. układy europejskie) przez Polskę podpisany 16 XII 1991 roku; 4. Powstanie regionalnych forum współpracy m. in. w kwestiach polityki zagranicznej Grupa Wyszehradzka (od 1993r po rozpadzie Czechosłowacji tworzą ja oprócz Polski i Węgier, Czechy i Słowacja) w kwestach ekonomicznych Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA) z 1992 roku; 5. Kolejne reforma usprawniająca działanie Unii związana z trzema filarami - traktat z 2 grudnia 1997 r. podpisany w Amsterdamie;

6. Wprowadzenie wspólnej waluty EURO (1.I.2002 r.) - od europejskiego systemu walutowego (1979 r.) po realizację trzyetapowego planu utworzenia unii gospodarczowalutowej; 7. Wprowadzenie zmian instytucjonalnych w związku z rozszerzeniem wschodnim traktat z Nicei podpisany 26 lutego 2001r. (wszedł z życie 1 II 2003 r.); 8. Przyjęcie nowych członków do UE w dniu 1 maja 2003 r.: Cypru, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Malty, Polski, Słowacji, Słowenii i Węgier; 9. Podpisanie traktatu konstytucyjnego w Rzymie 29 X 2004 r. jako próba utworzenia europejskiej konstytucji; 10. Traktat lizboński z 13 grudnia 2007 r. obecna podstawa funkcjonowania i działania UE; 11. Ostatnie rozszerzenie UE w dniu 13 grudnia 2013 r. o Chorwacje. Opracował Rafał Machała