Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przy odsłanianiu kaponier Fortu 49 Krzesławice Twierdzy Kraków. Wojciech Głowa, Sławomir Dryja

Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przy odsłanianiu kaponier Fortu 49 Krzesławice Twierdzy Kraków. Wojciech Głowa, Sławomir Dryja I. Informacje podstawowe o obiekcie. Fort nr 49 Krzesławice znajduje się w północno wschodniej części Krakowa, na terenie dzielnicy Nowa-Huta. Zbudowano go na jednym ze wzgórz pasma rozciągającego się łukiem pomiędzy dawnymi wsiami (obecnie osiedla Krakowa) od Grębałowa (po stronie wschodniej) do Zesławic (na zachodzie) i po dolinę Dłubni; po stronie południowej, u podnóża pasma wzgórz rozciągała się wieś Krzesławice, od której przyjęto nazwę dla Fortu 49. Lokalizację w obrębie Twierdzy Kraków ilustruje ryc.1. Ryc.1. Schematyczny plan Twierdzy Kraków; kolorem czerwonym zaznaczono fort 49. (plan za: W. Brzoskwinia, J. Janczykowski, Atlas Twierdzy Kraków, Seria II, t.1, Kraków 1988, opracowanie: J. K. Wielgusowie wg J. Bogdanowski). 1

Fort nr 49 Krzesławice należał do III pierścienia fortyfikacji stałych austro-węgierskiej Twierdzy Kraków (Krakaufestung) i był ważnym dziełem fortowym w obrębie VI sektora obronnego twierdzy (VI Verteidigungsbezirk), zlokalizowanego po północno-wschodniej stronie Krakowa (w odległości około 6 km). Ryc. 2. Dyslokacja fortów stałych VI sektora obronnego Twierdzy Kraków i współczesna zabudowa oraz infrastruktura. (plan za: J. Środulska-Wielgus, Zieleń Twierdzy Kraków, [w:] Atlas Twierdzy Kraków Seria II, t.4, Kraków 2005, s. 265) Zadaniem fortu była ochrona/blokada traktu sandomierskiego oraz strategicznej linii kolejowej do Kocmyrzowa (trakt na Proszowice). Fort 49 został wybudowany pomiędzy 1882 a 1887 r. jako jednowałowy fort artyleryjski; typowy dla austro-węgierskiej sztuki fortyfikacyjnej. Jego wzniesienie związane było z akcją tworzenia trzeciego pierścienia fortyfikacji Twierdzy. Fort jest obiektem o strukturze ziemno-betonowej a zasadniczymi elementami założenia były: kazamatowy schron główny, 14 schronów bojowych, schrony amunicyjne, koszary szyjowe, budynek zapleczny, trzy kaponiery, poterny, fosa, mur Carnota. Do konstrukcji ziemnych należały szańce, profilowany nasyp osłonowy nakrywający betonowe obiekty, działobitnie. Jak domyślali się badacze fort 49 przeszedł niewielka modernizację w bliżej nie precyzowanym okresie przed wybuchem I wojny światowej; wydaje się że akcja ta przypadła na II fazę modernizacji twierdzy. Podczas tzw. 1 bitwy o Kraków (XI 1914) artyleria fortowa prowadziła ostrzał pozycji wojsk Rosyjskich. 2

II. Badania archeologiczne przebieg i wyniki prac. Kontynuacja podjętych przed wieloma laty prac nad sukcesywną restauracją fortu 49 Krzesławice wymagała na obecnym etapie przeprowadzenia badań architektonicznych przy zasypanych kaponierach i sporządzenia inwentaryzacji dla celów projektowych. Zakres tych prac ujęty został w przedłożonym do akceptacji Konserwatora Miejskiego programie badawczym. Konieczność częściowego odsłonięcia kaponiery wschodniej i czołowej ukrytych pod nasypem o wielometrowej miąższości, wymagała prowadzenia prac ziemnych pod stałym nadzorem archeologicznym. Badania archeologiczne realizowano zgodnie z pozwoleniem Miejskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie (nr. pozwolenia: 216/11) wykonując je w okresie od lipca do września br. Można wyróżnić trzy etapy realizacyjne: 1.- nadzór przy usuwaniu nasypów nakrywających dzieła fortowe kaponiery, fosy, relikty murów; 2.- oględziny fosy i płytkie odkrywki w jej obrębie; 3. - odkrywki archeologiczne przy kaponierach. Ryc. 3. Narys fortu archiwalny rzut całości założenia(za: W. Brzoskwinia, Fort 49 Krzesławice, [w:] Atlas Twierdzy Kraków, Seria I, t.2, Kraków 2005, s. 265). Kolorem zielonym zaznaczone miejsca odkrywek archeologicznych, czerwone linie relikty muru Carnota. 3

II.1. odsłanianie dzieł fortecznych. Prace ziemne prowadzone były przy użyciu sprzętu mechanicznego a w bezpośrednim sąsiedztwie obiektów architektonicznych i na etapie doczyszczania murów ręcznie; także odsłonięcia poziomów użytkowych dna fosy przeprowadzono ręcznie. Prace zrealizowano w dwóch wykopach, z których jeden zlokalizowany był po południowo-wschodniej stronie kaponiery bocznej (wyk.i) a drugi po wschodniej stronie kaponiery czołowej wyk. II (szczegółowa lokalizacja i gabaryty wykopów zamieszczone są w dokumentacyjnej części sprawozdania z prac architektonicznych). Przy odsłanianiu kaponiery barkowej (wschodniej) usunięto na znacznym odcinku zsypisko fosy wschodniej. (Ryc. 3) Nasypy nakrywające kaponiery uformowano w latach 70. 80. XX wieku, na co wskazują zachowane dokumenty. Ryc. 4. Kaponiera wschodnia; odsłonięty fragment stropu barku kaponiery spod nasypów. Widok w kierunku pn. Fot. W. Głowa Oględziny struktury i zawartości usuwanej ziemi pozwalają na konstatację o śmietniskowym charakterze wielu pokładów składających się na wypełnisko dawnych fos. Oprócz humusu do zasypu używano gruzu, żużla wielkopiecowego, popiołu i miału węglowego a domieszką były m.in. zużyte liny stalowe. (ryc. 4, 5) Uformowany nasyp był mało spoisty i wykazywał tendencję do samoistnego osuwania się. Wykopy sięgnęły do głębokości ostatniego poziomu użytkowego z czasów funkcjonowania fortu. (ryc. 8) 4

Ryc. 5. Kaponiera wschodnia; odsłonięty fragment stropu barku kaponiery, widoczna korona muru Carnota; zasyp ziemny z domieszką żużla. Fot. W. Głowa Ryc. 6. Kaponiera wschodnia w maksymalnym odsłonięciu - lico wschodnie barku ze stropem i lico południowe kojca. Widok w kierunku pn-zach. Fot. W. Głowa 5

Ryc. 7. Kaponiera wschodnia widok od południa; w głębi lico południowe kojca zaopatrzone w strzelnice. Fot. W. Głowa Ryc. 8. Kaponiera wschodnia ostatni poziom użytkowy, wzdłuż murów widoczny strop odsadzki. lico pd. barku z widocznym negatywem muru Carnota. Widok z góry, w stronę zachodnią. Fot. W. Głowa 6

Ryc. 9. Kaponiera czołowa usuwanie nasypów ponad stropem kaponiery; widok w stronę południową. Fot. W. Głowa Ryc. 10. Kaponiera czołowa usuwanie nasypów; odsłoniety strop barku kaponiery; widok w stronę zach. Ryc. 11. Strzelnica z płytą pancerną. 7

Ryc. 12. Kaponiera czołowa usuwanie nasypów. Widok w stronę zach. Ryc. 13. Kaponiera czołowa; widok w stronę pd.-zach. W centrum pn. ściana barku z dwoma strzelnicami i fragmentem muru Carnota. Fot. W. Głowa Ryc.14. profil wsch. wykopu; uwarstwienie zasypów fosy. Fot. W. Głowa 8

II.2. Fosy fortu. Ryc.15. Fosa wschodnia; stan przed przystąpieniem do odkopywania kaponiery bocznej. Widok w kierunku północnym. Fot. W. Głowa W obu wykopach odkryto relikty muru Carnota. 1 Bezpośrednio przy kaponierach zachował się w pełnej wysokości (na nieznacznym odcinku; zespolony z licem barku kaponiery). W wykopie kaponiery czołowej odsłonięto na odcinku 2 mb (w kierunku wschodnim) dobrze zachowaną partię przyfundamentową o rozpoznanej wysokości 50 cm (z pewnością zachował się także fundament). W skarpie fosy wschodniej także odsłonięto dolną (zachowaną do wysokości 3-4 rzędów cegieł) partię muru Carnota, rejestrując go na znacznym odcinku a jego przebieg może świadczyć o pewnym przemodelowaniu fosy, przesuniętej obecnie w stronę wschodnią (obecnie mur nakryty stokiem). Mur miał szerokość 80 cm; wykonano go z cegły maszynowej o wymiarach 300 x 65-70 x? mm; cegła zróżnicowana pod względem jakościowym (różna domieszka, temperatura wypału, etc.). Mur Carnota był typowym elementem dla dzieł tzw. typu Lagerfort obejmującego jednowałowe stałe forty wzniesione w Twierdzy Kraków w epoce fortów artyleryjskich. Był to wolnostojący ceglany mur ze strzelnicami, którego celem była dodatkowa ochrona stoku. Wyraźny przełom w architekturze militarnej nastąpił w roku 1861, kiedy to uważnie analizowane aspekty obrony Sewastopola 1 Carnot Łazarz Mikołaj (1753-1823), generał francuski, matematyk, Minister Spraw Wojskowych Francji (1800), dca obrony Antwerpii (1814). Jego De la defense de places fortes (1789) uznaje się za jedno z fundamentalnych dzieł naukowych poświęconych zagadnieniu fortyfikacji. 9

legły u decyzji m.in. o zacieśnieniu fosy i wzmacnianiu jej murem (z uwagi na precyzję ostrzału dział gwintowanych). Ryc. 16. Kaponiera wschodnia południowy fragment lica wschodniego barku z widocznym reliktem muru Carnota, jego dalsza część nakryta nasypem. Widok w kierunku pd.-zach. Fot. W. Głowa W chwili budowy fortu 49 Krzesławice (1882-89) mur Carnota uznawany był za dzieło zwiększające uporczywość obrony bliskiej. Rozwiązanie takie dość szybko stało się anachronizmem. Z uwagi na rozwój artylerii wolnostojące mury w fosach stały się wrażliwe na ostrzał i rozporządzeniem K.u.K. Geniedirection in Krakau (krakowska Dyrekcja Inżynierii Fortecznej) zostały zlikwidowane w ramach akcji modernizacji fortów. Nie zachowały się dokumenty poświadczające wykonanie rozbiórki muru Carnota w forcie 49; tym niemniej wiadomo, że intensywna akcja wyburzania murów w fosach fortowych Twierdzy Kraków prowadzona była w latach 1902-1910 i prawdopodobnie na ten okres przypada likwidacja muru Carnota w forcie 49 Krzesławice. 10

Ryc.17, 18. Kaponiera czołowa relikty muru Carnota; część stropowa (ryc. 17) i dolna część muru zespolona ze ścianą kaponiery oraz korona muru zachowanego pod nasypami w fosie. Interesującym znaleziskiem niestety nierozpoznanym z uwagi na zakres i charakter prac - był relikt konstrukcji wymurowanej z cegieł, zarejestrowany w dnie fosy wschodniej; ze względu na jego przebieg (prostopadły do osi fosy) interpretuję go jako mur poprzecznicy, co należy traktować jedynie jako spekulację bowiem znalezisko to nie posiada potwierdzenia w zgromadzonej dokumentacji źródłowej. Potwierdzenie hipotezy mogą przynieść jedynie przyszłe archeologiczne prace wykopaliskowe. Ryc.19. Domniemany relikt muru poprzecznicy (?) 11

Kolejnym interesującym i niezwykle istotnym dla celów projektowych odkryciem był mur odcinający kaponierę czołową od przeciwstoku. Fosa przed czołem kaponiery była wyprofilowana po łuku i rozdzielała kaponierę od muru oporowego przedstoku. 2 W bliżej nieokreślonym momencie funkcjonowania fortu przestrzeń ta została odcięta nasypem (rdzeń ilasty) o skośnie wyprofilowanej (nachylonej) ścianie. Od strony fosy rdzeń został oblicowany ceglanym murem o grubości jednej cegły i o schodkowym przekroju pionowym. Do wykonania muru użyto cegły maszynowej (spajana zaprawą cementowo-wapienną), układanej bezpośrednio na stoku glinianego rdzenia wału. Korona konstrukcji ceglanej znajdowała się nieco poniżej okapu kaponiery natomiast strop rdzenia sięgał wyżej. Ryc. 20. Wykop przy kaponierze czołowej pod nasypem widoczna konstrukcja schodkowego muru odcinającego; widok w stronę wschodnią. Fot. W. Głowa Ryc. 21. Wykop przy kaponierze czołowej korona schodkowego muru odcinającego, widok od wnętrza rdzenia; 2 konstrukcja murowa w przeciwstoku widoczna jest na archiwalnych planach fortu 12

II.3. Sondaże archeologiczne. Po zakończeniu prac związanych z odsłanianiem określonych w programie badań części kaponier wykonano w ramach nadzoru archeologicznego 3 odkrywki - jedną w wykopie I zlokalizowanym przy kaponierze wschodniej (sondaż C) i dwie w wykopie II - przy kaponierze czołowej (sondaże A, B). Celem odkrywek było rozpoznanie sposobu i poziomu fundamentowania kaponier oraz określenie ostatniego poziomu użytkowego ewentualnie także starszych poziomów związanych z funkcjonowaniem fortu. Odpowiedź na obie te kwestie była istotna dla określenia wytycznych do dalszych prac nad rewitalizacją zabytku. 1. Sondaż przy kaponierze wschodniej (C). Ryc. 22. Plan kaponiery wschodniej z naniesionym wykopem sondażowym C (zaznaczony kolorem zielonym). Odkrywkę archeologiczną wykonano w miejscu styku muru południowego i wschodniego; w północno-zachodniej części plateau na głębokości poziomu użytkowego (patrz ryc. 8). Wykop sondażowy (o rozmiarach 70 x 70 cm); 13

poprowadzono od poziomu odsadzenia fundamentowego na głębokość 110 cm, uzyskując 2 profile ziemne i odsłaniając fundamenty kaponiery. (ryc. 23) Ryc. 23. Wykop sondażowy C, rys. profil południowy Poniżej zasypu fosy (js. 1) znajdowały się nienaruszone warstwy archeologiczne. Strop nawarstwień tworzył nasyp próchniczy (j.s. 1b) zawierający domieszkę rozdrobnionego gruzu ceglano-kamiennego, grudki zaschniętej zaprawy i szczątki roślinne; osiągał miąższość od 14 20 cm. (ryc.22) Strop opisywanej warstwy był poziomem użytkowym w ostatniej (?) fazie funkcjonowania fortu. 3 3 Ponad warstwą1b odnotowano pokład lessu zmieszanego z niewielką ilością próchnicy i gruzu ceglanego js. 1a; jednak z uwagi na przemieszanie tej warstwy, liczne wtręty materiału zasypowego z lat 70. XX w. i niewielką skalę badań trudno o wiarygodną odpowiedź na pytanie czy ów pokład gliniasto-próchniczy był warstwą niwelacyjną, której strop służył za poziom użytkowy?; brak też podstaw do datowania. Gdyby taka hipoteza okazała się słuszna, wówczas strop warstwy 1a wyznaczałby najmłodszy poziom użytkowy otoczenia kaponiery wschodniej. Być może odpowiedzi na nurtujące nas obecnie pytania dostarczą wyniki przyszłych prac wykopaliskowych. 14

Powstał zapewne w pierwszej dekadzie XX w. i funkcjonował jako naturalna (nieutwardzona) nawierzchnia terenu. Ryc. 24. wykop sondażowy C, profil wsch.; brunatno-czarna warstwa 1b, poniżej widoczny bruk kamienny, po lewej fundament kaponiery. Warstwa 1b nakrywała znajdującą się poniżej warstwę kamieni wapiennych (j.s. 2) pełniącą funkcję utwardzonego, poziomu użytkowego otoczenia kaponiery. (ryc. 22, 23) Zarejestrowano ją na rzędnej zbliżonej do 263,55 m n.p.m. Utwardzenie wykonano przy użyciu łamanych kamieni wapiennych o różnej wielkości (długość boków od kilku do kilkunastu cm), dość starannie układanych w pojedynczej warstwie. Był to jedyny utwardzony poziom użytkowy zarejestrowany przy kaponierze wschodniej, należy go zatem uznać za pierwotny poziom użytkowy, funkcjonujący od końca lat 80. XIX wieku przez około 2 dekady. Bruk zarejestrowano około 20 cm poniżej odsadzki fundamentowej murów kaponiery i zapewne na takim (lub zbliżonym) poziomie został wykonany. 4 Wydaje się, że w okresie funkcjonowania fortu (brak możliwości precyzyjnego datowania) bruk przy kaponierze został nakryty warstewką humusu - darni. Zapewne jej grubość nie przekraczała kilku-, kilkunastu centymetrów; z pewnością w okresie II wojny światowej odsadzki kaponiery pozostawały odsłonięte i przyjmujemy, że był to najwyższy z możliwych poziomów użytkowych wokół kaponiery. 4 proces osiadania (zagęszczania gruntu) był zapewne nieznaczny. 15

Ryc. 25. wykop sondażowy C, profil pd.; stratygrafia od góry: próchniczo-gruzowa js. 1b, poniżej bruk 2, pod nim calec lessowy, po prawej fundament kaponiery. Utwardzenie terenu wokół kaponiery przeprowadzono po uprzednim usunięciu próchnicy pierwotnej i zniwelowaniu stropu calca. Bezpośrednim podłożem bruku był less (calec) j.,s. 3, w jego obrębie notowano ślady spróchniałego drewna, jamy zwierzęce i przerosty korzeniowe (js. 3a) a poniżej rejestrowano jednorodny pokład ilasty podłoże geologiczne tego obszaru. Fundament kaponiery został wykonany w wąskich wykopach; być może śladem stosowania szalunków była próchnica doklejona do muru fund. po pn. stronie wykopu. Stopa fundamentowa znajdowała się na rzędnej niwelacyjnej 262,77 m n.p.m., 100 cm poniżej odsadzki (zatem w okresie funkcjonowania fortu fundament był pogrążony na około 80 cm względem otaczającego terenu). Ryc. 23 16

Ryc. 26. wykop sondażowy C, widok w kierunku pn., widoczne odsadzki fundamentowe kaponiery i być może próchnica po deskowaniu. Ryc. 27. wykop C, profil wsch. styk z murem 2. Sondaże przy kaponierze czołowej. Sondaż A zlokalizowany po stronie wewnętrznej (południowej) dawnego muru Carnota, krawędź zachodnią wyznaczał mur wschodni kaponiery. (ryc. 28) Odkrywka o wymiarach 17 cm i maksymalnej głębokości dochodzącej do 80 cm. Analiza zachowanego układu stratygraficznego pozwoliła na rekonstrukcję zachodzących przekształceń w otoczeniu kaponiery. Ryc 29. Poniżej współczesnych zasypów fosy odsłonięto warstwę humusową (jednostka strat. 4), o miąższości ~20 cm; jej strop odnotowano na rzędnej wysokościowej zbliżonej do 266,50 m n.p.m.; wyznaczał on naturalny (gruntowy) poziom terenu przy kaponierze z okresu po wyburzeniu muru Carnota. (ryc. 29, 30, 31) Poziom ten funkcjonował pomiędzy końcem (?) 1. dekady XX w. a latami 70. XX w. Warstwa 4 nakrywała bezpośrednio relikty wyburzonego muru Carnota (js. mc) i zapewne powstała w ramach porządkowania terenu po pracach 17

rozbiórkowych. Wówczas to zmieniono (podwyższono) poziom terenu w otoczeniu kaponiery (dna fosy) pozostawiając go jako gruntowy (darń). Ryc. 28. rzut kaponiery czołowej z zaznaczonymi (kolorem) wykopami sondażowymi A i B Poniżej warstwy 4 znajdowały się jednostki mc - relikty muru Carnota oraz 5 nasyp gruzowy powstały przy wyburzaniu tegoż muru. (ryc. 29,30,31) Pozostałością akcji rozbiórki muru była j.s. 5, warstwa uformowana bezpośrednio przy licach murów i notowana na całej powierzchni wykopu (z uwagi na niewielkie rozmiary wykopów sondażowych jej zasięg nie został rzecz jasna określony); osiągała miąższość mniej więcej 50 cm. 18

Ryc. 29. Wykop sondażowy A, rys. profil wschodni Analiza struktury warstwy skłania do wniosku o rozbiórce prowadzonej z odzyskiwaniem cegieł, a materiał zniszczony oraz zaprawa jak i skuty tynk pozostawiane były na miejscu (być może rozplantowano gruz na większym obszarze). Po zakończeniu prac wyburzeniowych strop warstwy gruzowej niezbyt starannie wyrównano i nakryto nasypem 4. Pod warstwą 5 zachował się utwardzony poziom 6 i związana z nim warstwa użytkowa 6a. Utwardzenie terenu wykonane zostało przy użyciu łamanych kamieni wapiennych, dość starannie dobieranych i układanych, tworzących w miarę równą nawierzchnię. Strop bruku (niwelacja max: około 265,80 m n.p.m.) obniżał się w miarę wzrostu odległości od muru Carnota i przy południowej krawędzi wykopu notowany był 5-7 cm niżej niż w bezpośrednim sąsiedztwie muru. (ryc. 31) Takie wyprofilowanie wskazuje na funkcję odwodnienia bezpośredniego otoczenia muru poprzez nachylenie równomierne lub rynsztok. Obecnie korona muru Carnota znajduje się 50 cm powyżej bruku. (ryc.28) Nie ulega wątpliwości, że bruk 6 pełnił funkcję poziomu użytkowego otoczenia kaponiery (być może i dna fosy) w okresie poprzedzającym modernizację fosy. 19

Ryc. 30. sondaż A, profil wsch. (czerwone linie rozgraniczają warstwy) Ryc. 31. Widok w stronę wsch. po lewej relikt muru Carnota, u dołu bruk 6 i zalegająca na nim warstwa 5 Eksplorację archeologiczną wstrzymano na poziomie bruku, stąd nie wiadomo z całą pewnością czy jest to najstarszy poziom związany z funkcjonowaniem kaponiery ale sytuacja rozpoznana w odkrywce C (przy wschodniej kaponierze) może sugerować że należy liczyć się z takim założeniem. Na bruku odłożyła się nieznacznej miąższości (do kilku cm) warstewka humusu, którą uznano za warstwę o charakterze odpadkowym, uformowaną w okresie użytkowania nawierzchni brukowej. 5 5 Kwestia ta nie przedstawia się jednak jasno (obecność w obrębie warstwy gruzu i brak zabytkowego materiału ruchomego) i wymaga dalszych badań; należy bowiem mieć na uwadze fragmentaryczność rozpoznania, wynikającą ze skromnych rozmiarów odkrywek i zakresu prac. 20

Sondaż B Sondaż B wykonano w miejscu styku barku kaponiery z murem Carnota, zachodnia krawędź wykopu oddalona była 3,4 m od muru wschodniego kaponiery Wymiary wykopu: 60 x 70 cm, eksplorację poprowadzono do głębokości 60 cm odsłaniając brukowaną nawierzchnię przedpola muru. (ryc. 28, 32) Ryc. 32. Sondaż B widok od NE Ryc. 33. Bruk 6, widok z góry Bruk 6 pełnił funkcję utwardzonej nawierzchni po wewnętrznej stronie muru Carnota; jego odpowiednikiem po stronie zewnętrznej (północnej) był bruk 7, odkryty w wykopie sondażowym B. W odkrywce po północnej stronie fosy (muru Carnota) zarejestrowano analogiczny układ nawarstwień: pod nasypem współczesnym 1 (i warstwą 4) odsłonięto strukturę gruzowo-ziemną, będącą odpowiednikiem warstwy 5 gruz porozbiórkowy z muru Carnota; oznaczono ją 21

jako jednostkę 5a. W strukturze tej warstwy widoczny był większy udział próchnicy (tłustej, zglinionej z bryłami lessu); brak jednak wystarczających podstaw by stwierdzić czy był to cecha generalna warstwy czy jedynie specyfika lokalna. Ryc. 34. Wykop sondażowy B, rys. profil wschodni Na głębokości 60 cm poniżej korony muru Carnota odsłonięto strop nawierzchni brukowej 7; niwelacja: 265,66 m n.p.m. Podobnie jak w przypadku bruku 6 wykonany był z brył łamanego wapienia o niewielkiej i średniej wielkości układanych z zachowaniem spadku od muru na zewnątrz (w kierunku północnym). Także w tym przypadku interpretujemy zarejestrowany profil bruku jako nawierzchnię ułatwiającą odpływ wody od konstrukcji murowanej (obniżenie o 5 cm na odcinku o długości 0,6 m). Bezpośrednio na powierzchni brukowej zalegała warstewka o charakterze odpadkowym (js. 7a); nie zawierała żadnych zabytków ruchomych. Zasięg bruku w fosie nie został rozpoznany z oczywistych względów; nie kontynuowano także eksploracji poniżej bruku, traktując go jako element zabytkowy, możliwy do wyeksponowania w przyszłości. 22

Ryc. 35. Profil wsch. wykopu B (widoczna warstwa Ryc. 36. Widok w stronę pd. styk muru Carnota 5a, bruk 7 i warstwa 7a, po prawej mur Carnota. z barkiem kaponiery, w dole odsłonięty bruk 7. III. Podsumowanie. Fort 49 Krzesławice należy do typowych dzieł fortecznych swojej epoki, charakterystycznych dla austriackiej architektury militarnej schyłku XIX stulecia. Powstawał w latach 1882-87 jako jednowałowy, artyleryjski Lagerfort. W chwili oddania do użytku reprezentował zespół cech typowych dla dzieł tej klasy wznoszonych w Twierdzy Kraków czy Twierdzy Przemyśl. Do rozwiązań typowych należy z pewnością ziemno-murowana konstrukcja z ziemnym wałem, fosą, nasypami osłonowymi w postaci płaszcza detonacyjnego nad częścią skazamatowaną. Elementy murowane wykonano jako monolity betonowe lub mury ceglane; ceglany był także mur Carnota w fosie. Za typowe należy uznać także zrealizowane założenie z klasycznym narysem. Ambitne zadanie jakim jest kompleksowa restauracja fortu realizowane jest konsekwentnie od wielu lat. Dotychczas przeprowadzone prace renowacyjne i 23

adaptacyjne przywróciły do stanu używalności i pozwoliły zagospodarować budynki schronu głównego. Kolejnym etapem prac zabezpieczających obiekt przed degradacją a zarazem uczytelniających histrorycznie właściwą militarną funkcję fortu będzie odzyskanie zasypanych kaponier wschodniej i czołowej. 6 Kaponiera była jednym z dwóch podstawowych elementów obronnych stosowanych w systemie poligonalnym; była przeznaczona do obrony wnętrza fosy. W fosie fortecznej umieszczana i osłaniana przez przeciwstok (przedstok), którego korona znajdowała się wyżej niż strop kaponiery. Około roku 1866 pojawiło się w założeniach architektury fortowej nowe rozwiązanie wprowadzono dwie kaponiery ukryte w barkowych załamaniach koszar szyjowych zamiast podwójnej kaponiery zewnętrznej a koszary szyjowe umieszczone zostały pod głównym wałem. Takie rozwiązanie przyjęło się w projektowaniu standardowego fortu głównego, typowe dla austriackiej sztuki fortyfikacyjnej ale także nowopruskiej i innych. Pod wpływem doświadczeń coraz bardziej zacieśniano fosę fortową a jej stok zyskiwał omurowanie i mur Carnota, zaś przeciwstok wzmacniano przy pomocy innych rozwiązań, w tym murów i łuków opróżnionych. Prace archeologiczne należy traktować jako uzupełniające względem badań architektonicznych. Odsłonięte fragmenty kaponier były w stosunkowo niezłym stanie zachowania; przetrwały także niektóre elementy wyposażenia. Usunięty jeszcze przed I wojną światową mur Carnota (w ramach tzw. 2. fazy modernizacji twierdzy) zachował się w wielu miejscach i na znacznych odcinkach co umożliwia jego rekonstrukcję dokumentacyjną a w razie potrzeby i fizyczną. Odsłonięte i zarejestrowane poziomy użytkowe pozwalają na odtworzenie pierwotnych parametrów fosy. Z wykonanych pomiarów terenowych płynie wniosek o nachyleniu dna fosy w kierunkach na zewnątrz od kaponiery czołowej (w kierunku wschodnim i zapewne analogiczne w kierunku zachodnim), przy czym różnica ta wynosi około 2,20 m na blisko 110 metrowym odcinku. Cennym odkryciem jest pierwotny, utwardzony poziom użytkowy z 1. fazy funkcjonowania fortu. Brukowana powierzchnia otaczająca kaponiery zachowała się w dobrym stanie; być może zarejestrowany profil tych bruków wskazuje na istnienie pod nasypami rynsztoków. Należy się spodziewać, że mur Carnota - co prawda zredukowany do niezbyt wysokiej (~0.5 m) partii dolnej i fundamentów zachował się na całej długości. 6 Kaponiera zachodnia została wyburzona w latach 70. XX w. 24

Ryc. 37. Wykop przy kaponierze czołowej stan po zakończeniu prac; widok w kierunku południowym. W ramach badań archeologicznych sprawowany był nadzór nad pracami ziemnymi, wykonane zostały odkrywki archeologiczne, sporządzono pomiary, rysunki i dokumentację fotograficzną; określono poziomy użytkowe terenu, w bezpośrednim sąsiedztwie kaponier a związane z różnymi fazami funkcjonowania fortu; ustalono głębokość posadowienia fundamentów kaponiery. W trakcie realizowanych prac nie przyniosły odnalezienia zabytkowego materiału ruchomego. 25

ANEKSY Inwentarz dokumentacji fotograficznej. Uwagi: - fotografie umieszczono w następujących folderach: wykop I (zawiera fotografie nr. 1-19) wykop II (fotografie 20-50) sondaże archeologiczne podfoldery: sondaż A (fot. 51-59), sondaż B (fot. 60-67), sondaż C (fot. 68-76) - numery porządkowe są numerami. inwentarzowymi - wszystkie fotografie są autorstwa W. Głowy. 1. widok od strony fosy wschodniej, pocz. prac ziemnych 2. 1. etap - usuwanie nasypów zalegających ponad stropem kaponiery; widok od str. S. 3. odsłonięty strop kaponiery; fot. od E. 4. odsłonięty strop; fot w kierunku W. 5. strop i nasypy ponad nim; fot w str. N. 6. 2. etap - odsłonięcie ścian; fot od S. 7. widok od wsch. 8. lico wschodnie. 9. nasyp nad kaponierą, część pd. obiektu. 10. widok odsłoniętej części kaponiery; fot od SE 11. widok kaponiery ; fot w kierunku SW. 12. wykop I - profil E i częściowo N. 13. widok w kier. N. 14. widok z góry, poziom odsadzki. 15. plateau na poziomie odsadzki - i odkrywa w narożniku 16. zadaszenie dolnej części wykopu; fot od S. 17. styk obiektu z nasypami; fot w str. W. 18. nasypy nad kaponierą. 19. widok od S-E, po zabezpieczeniu wykopu. 20. początek prac - usuwanie stropowych warstwa nasypu przykrywającego kaponierę 21. odsłonięty strop kaponiery i pomiar; fot w kierunku W. 22. 2. etap - odsłanianie kaponiery po jej stronie wschodniej. 23. widok na ściany E i S wykopu, fr. muru pn i stropu barku kaponiery 24. widok w kierunku pd. - część górna nasypów, ponad stropem kaponiery. 25. profil E - część górna - warstwowane zasypy fosy. 26 nasypy - fragment profila E. 27. profil E i N. 28. struktura zasypów. 29. wykop II - fot od strony N. 30. widok w str. SW; w dole sondaże B i A. 31. wykop II - widok w str. S. 32. wykop II - widok w str. SW. 33. profil S wykopu, ściana wsch. kaponiery. 34. dziedziniec pomiędzy kojcem a barkiem; fot od N-E. 35. doczyszczanie ściany kojca 26

36. mur E kaponiery - destrukcja lica. 37. strzelnica z zachowaną płytą pancerną. 38. bark, widok od pn.; po prawej - wsch. ściana kaponiery. 39. strzelnica barku. 40. strzelnice pn w barku kaponiery 41. kaponiera czołowa - mur wsch. 42. kaponiera czołowa - po lewej fr. ściany pn barku. 43. bark kaponiery (ściana wsch.) i relikt muru Carnota (górna partia). 44. mur Carnota - widok od E. 45. mur Carnota - część dolna. 46. pozostała część partii fundamentowej muru Carnota 47. mur odcinający - pseudo-przeciwstok; fot w kierunku N. 48. pseudo-przeciwstok pod zasypami fosy; fot z góry. 49. mur pseudo-przeciwstoku - widok od wnętrza (rdzenia lessowego). 50. zniszczona korona muru pseudo-przeciwstoku. 51. mur Carnota w dolnej części strefy przewiązania z murem kaponiery. 52. narożnik NW odkrywki; styk muru barku kaponiery i muru Carnota 53. profil E - nasyp 1 i warstwy 4, 5, po lewej - fr. lica muru Carnota 54. profil E - bruk 6 i warstwy zalegające powyżej 55. profil E. 56. relikt muru Carnota i bruk 6; fot w str. NE 57. sondaż A - poziom bruku 6; fot z góry. 58. widok w kierunku wsch. - bruk 6 i relikt muru Carnota. 59. widok części NE wykopu sondażowego 60. sondaż B - widok ogólny od strony pn. 61. sondaż B - lokalizacja na styku kaponiery i muru Carnota. 62. widok w str. 63. widok w str. S; styk muru Carnota z kaponierą. 64. widok w str. W. 65. bruk 7; widok z góry. 66. profil wsch. - styk z murem Carnota, w dole bruk 7. 67. profil W. 68. odsadzenie fundamentowe murów kaponiery; widok w kierunku N. 69. odkrywka archeologiczna widok z góry. 70. widok w kierunku SE. 71. widok w str. S. 72. profil E - cz. Górna 73. profil E. 74. profil S. 75. warstwa brukowa w profilu E 76. zacieki wyprawy tynkarskiej na odsadzce. 27

Inwentarz jednostek stratygraficznych. Nr jedno stki 1 wykop I, wykop II lokalizacja funkcja opis zsyp współczesny Zasyp fos i nadsypane ponad kaponierami. Nasypy formowane od lat 70. do 90. X gruzowo-ziemna z dodatkiem żużla, materiału organicznego i śmieci poprzemysłow wyznacza obecny poziom terenu w obszarze tzw. ogródków działkowych. Miąższo do 8 m. nasypu 1. Domniemana warstwa niwelacyjna, której strop był by najmłodsz użytkowym fosy fortu;. brak podstaw do datowania. Niwelacja: około 264,00 m n.p organicznych; miąższość od 14 20 cm; nasyp wykonano na warstwie 2 a nakryw 1a. Strop js. 1b odnotowano na rzędnej 263,55 m n.p.m. - był naturalnym (nie poziomem użytkowym w młodszej fazie funkcjonowania fortu. Warstwa ufor bruku z łamanych kamieni wapiennych o różnej wielkości (długość boków od kilku cm), dość starannie układanych w pojedynczej warstwie na naturalnym podłożu les brukiem zalegała warstwa 1b. Bruk 2 był pierwotnym poziomem użytkowym, funk 1a wykop I użytkowa?? pokład lessu przemieszanego z niewielką ilością próchnicy i gruzu ceglanego, odnot warstwie 1b. 1b sondaż C użytkowa nasyp próchniczy z domieszką rozdrobnionego gruzu ceglano-kamiennego dekadzie XX w. i związana z modernizacją fortu. 2 sondaż C bruk kamienny Utwardzony poziom użytkowy otoczenia kaponiery; niwelacja: 263,55 m n.p.m końca lat 80. XIX w. przez około 2 dekady. 3, 3a sondaż C calec Calec lessowy; strop naturalny zniwelowany; obecnie na wysokości około 263,45-50 3a stropowa część wtrętami organicznymi (miąższość ok. 60 cm) tworząc warstwę gruzu (z domieszką lessu i próchnicy) o miąższości około 5 niestarannie wyrównany, rejestrowany na rzędnej 266,20. Ponad warstwą 5 znajdowa układanych, tworzących w miarę równą nawierzchnię. Niwelacja max (przy murze C m n.p.m.; strop obniżał się w miarę wzrostu odległości od muru. Ponad brukiem nasyp gruzowy 5. Bruk pełnił funkcję poziomu użytkowego otoczenia kaponiery średniej wielkości, układanych z zachowaniem spadku od muru na zewnątrz 4 sondaż A, B warstwa warstwa humusowa o miąższości ~20 cm; strop na rzędnej 266,50 m n.p.m.; na niwelacyjna i wyburzonego muru Carnota i warstwy destruktów 5, 5a. Strop warstwy 4 służy poziom użytkowy (gruntowy) poziom terenu; utworzony w początkach XX w., funkcjonował do lat 70 5 sondaż A nasyp gruzowy jednostka związana z akcją rozbiórki muru Carnota w fosie północnej; odłożyła się 5a sondaż B nasyp gruzowy Zapewne identyczna js. 5; struktura gruzowo-ziemną, zawierająca materiał porozbió Carnota; niwelacja stropu: 266,20, spągu 265,66; jednostka zalegała na bruku 7 warstwa 4. 6 sondaż A bruk Utwardzenie terenu wykonane z łamanych kamieni wapiennych, dość starannie ~1887 do czasu wyburzenia muru Carnota (przed 1914). 6a sondaż A użytkowa Warstwa użytkowa odłożona na bruku 6, miąższości kilku cm; próchnica zgliniona stropu: 265,90 m n.p.m. 7 sondaż B bruk Nawierzchnia o niwelecie 265,66 m n.p.m., wykonana z brył łamanego wapienia północnym). 7a sondaż B użytkowa Warstwa użytkowa odłożona na bruku 7, miąższości kilku cm; próchnica zglin stropu: 265,70 m n.p.m. mc fosa wsch., pn., sondaż A, B mur Carnota mur ceglany o szerokości 80 cm, wykonany z cegły maszynowej, wolnostojący z zachowany reliktowo - przy kaponierach w pełnej wysokości (na krótkim odcin odsłonięto kilka odcinków, o wysokości mniej więcej 50 cm; korona muru zarejestrowana na rzędnej 266,26 m n.p.m. Funkcjonował od lat 80.XIX do początk mp fosa wsch. poprzecznica (?) Domniemany relikt muru poprzecznicy, wykonany z cegły maszynowej analogicznych jak w murze Carnota. 28