SPRAWOZDANIE. z prowadzenia w 2014r. badań podstawowych na rzecz rolnictwa ekologicznego w zakresie

SPRAWOZDANIE z prowadzenia w 2014r. badań podstawowych na rzecz rolnictwa ekologicznego w zakresie OBSZAR ZADANIE 1 PRODUKCJA ZWIERZĘCA METODAMI EKOLOGICZNYMI (W TYM PRODUKTY AKWAKULTURY) DOBÓR RAS BYDŁA MIĘSNEGO, MLECZNEGO I ŚWIŃ DO EKOLOGICZNEGO CHOWU PRAKTYCZNE WYTYCZNE DLA EFEKTYWNEJ PRODUKCJI I CHOWU BYDŁA ORAZ TRZODY CHLEWNEJ PODZADANIE 2 OPRACOWANIE METOD PRZECIWDZIAŁANIA PODSTAWOWYM OGRANICZENIOM PRODUKCYJNYM W EKOLOGICZNYM CHOWIE BYDŁA MLECZNEGO Realizowany przez: INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY realizowanego na podstawie decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi nr HORe-029-33- 33/14 (125) z dnia 18.06.2014 r. wydanej na podstawie 10 ust. 1 pkt 1 w związku z ust. 6 i 10 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 maja 2010r. w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa (Dz. U. Nr 91, poz. 595 z późn. zm.). Kierownik tematu : dr hab. Piotr Wójcik Główni wykonawcy: dr hab. Jacek Walczak inż. Piotr Radecki, dr inż. Tomasz Pająk, mgr Halina Korzonek dr inż. Jerzy Fijał, mgr. inż. Daniel Panek, Stanisława Kuczera, 1

1. Cel realizacji tematu Jak wynika z systematycznych badań IJHARS, rolnictwo ekologiczne odnotowuje stały roczny przyrost gospodarstw, także w zakresie chowu bydła mlecznego. Obserwowane trendy wskazują na wzrost udziału stad powyżej 5 i 10 szt. krów. Niewątpliwie znaczną rolę odgrywają tu czynniki ekonomiczne z opłacalnością produkcji włącznie. Naturalną konsekwencja dla tej grupy będzie przejście na wolnostanowiskowy system utrzymania oraz dój w hali udojowej. Wziąwszy pod uwagę fakt bazowania krajowych ekologicznych gospodarstw mlecznych na materiale genetycznym pochodzącym z klasycznej produkcji, przewidywać należy, iż wspomniany stopień zagrożeń ulegnie w przyszłości jeszcze większemu nasileniu. W końcu, mimo precyzyjnie określonych zasad chowu ekologicznego, wciąż brakuje wystarczającej bazy naukowej i praktycznej wiedzy do rozwiązywania zasadniczych kwestii spotykanych na co dzień w ekologicznym chowie krów mlecznych. Dalszy niedobór sprawdzonych rozwiązań produkcyjnych, może w przyszłości stanowić barierę dla poszerzenia oferty handlowej ekologicznego mleka i jego przetworów, lub spowodować konieczność wprowadzenia odstępstw od obowiązujących aktualnie przepisów. Przez analogię, porównać można taką sytuację do obecnie wprowadzonych odstępstw w użyciu pasz białkowych dla drobiu i świń, wynikających między innymi z niedoskonałości metod uprawy i żywienia zwierząt. Celem badań było wypracowanie praktycznych metod, sposobów i zaleceń niwelujących zagrożenie płynące dla ekologicznego chowu bydła mlecznego z uwarunkowań technologiczno-środowiskowych. Zagrożenia te obejmują zarówno efektywność produkcji, jakość mleka, jak i dobrostan i zdrowotność krów. Po stronie uwarunkowań wymienić natomiast należy, kompleks czynników mikroklimatycznych ze stresem termicznym włącznie, rodzaj i sposób żywienia, profilaktykę i zdrowotność. Dla realizacji przyjętego celu niezbędne było określenie: sposobów stabilizacji niskiego poziomu komórek somatycznych w mleku na drodze środowiskowe, żywieniowej oraz dozwolonej profilaktyki, metod ochrony dobrostanu zwierząt i jakości mleka przed wpływem stresu termicznego i określenie jego negatywnego odziaływania najbardziej optymalnych rozwiązań hodowlanych w tym doboru ras do warunków ekologicznego użytkowania mlecznego. 2

Metodyka zakładała realizację dwóch zadań podzielonych na poszczególne etapy /cele/ badań na bydle ras mlecznych użytkowanych w gospodarstwach ekologicznych utrzymujących rasy PHF, ZB. Zasadnicze analizy i doświadczenia /zadanie I/ prowadzone były w Zakładzie Doświadczalny IZ Chorzelów Sp. z o.o. w gospodarstwie ekologicznym utrzymującym rasę ZB i PHF. Zadanie II realizowane było w oparciu o prowadzone ankiety gospodarstw utrzymujących bydło mleczne wspomnianych ras. 2. Omówienie przebiegu badań W okresie badawczym w gospodarstwie ekologicznym średnia produkcja mleka kształtowała się od 17 do 22 kg mleka, przy czym najwyższa wydajność odnotowano w miesiącu czerwcu /21,7 oraz lipcu /21,2/ czyli w okresie najwyższej wydajności pastwiska. W analogicznym czasie w gospodarstwie konwencjonalnym poziom produkcji kształtował się na poziomie od 28 kg do 34 kg. Najwyższy poziom produkcji odnotowano w okresie od sierpnia do października /33-34 kg/. Różnice w wydajności pomiędzy badanymi systemami wynikają z różnic genetycznych pomiędzy badanymi grupami. W ekologii jest to bydło rasy polskiej czarno-białej /ZB/ oraz rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej /PHF/, natomiast w konwencji bydło 100% rasy HF. Dodatkowo na wielkość miesięcznych udojów wpływał fakt ograniczonego udziału pastwiska w żywieniu bydła ekologicznego i jego w końcowym okresie spadku wydajności. Wartość próbnych udojów w poszczególnych miesiącach w obu systemach zaprezentowano w tabelach 4-9. Odnotowano nieznacznie wyższy poziom białka u krów w systemie ekologicznym. Analiza poziomu komórek somatycznych wykazała, że bydło w systemie ekologicznym charakteryzowało się niższym poziomem komórek somatycznych w okresie od stycznia do maja. W okresie pastwiskowania poziom ich gwałtownie wrastał wraz z kolejnym okresem wypasu, szczególnie w lipcu i sierpniu, co prezentują tabele. Zwierzęta utrzymywane w gospodarstwie ekologicznym w badanym okresie czasu w zależności od wieku i grupy laktacyjnej odznaczały się sukcesywnym wzrostem wydajności mlecznej uzyskując za okres 305 po sezonie pastwiskowym poziom produkcji w I laktacji 6300 kg, w II 7274 kg i w grupie powyżej III laktacji 6532 kg mleka. Na uwagę zasługuje wiek brakowania krów wynoszący 5,3 roku, który jest o 2 lata wyższy niż ma to miejsce w chowie konwencjonalnym. Pomimo, że było w systemie ekologicznym odznacza się niższym poziomem produkcji, co wynika z różnic rasowych, produkcja mleka ekologicznego na poziomie 7 tysięcy mleka jest bardzo dobrym wynikiem. Wyniki analiz zaprezentowano w tabelach 10-13. 3

Tabela 4 Wyniki próbnych udojów bydła ekologicznego w 2014 roku Cecha Miesiąc próby I II III IV V VI VII VIII IX IX X Mleko /kg/ 22,5 22,6 22,4 21,2 20,9 21,7 21,2 19,1 19,1 17,7 19,3 4,87 5,11 5,18 4,8 4,5 4,74 4,54 4,78 5,23 4,39 4,72 /%/ /%/ 3,35 3,56 3,54 3,49 3,34 3,46 3,34 3,35 3,37 3,26 3,26 Komórki somatyczne 181 289 370 326 248 510 876 1299 1225 664 829 Tabela 5 Wyniki próbnych udojów bydła konwencjonalnego w 2014 roku Cecha Miesiąc próby I II III IV V VI VII VIII IX X Mleko /kg/ 29,1 28,6 29,6 29,7 31,1 31,8 33 34,4 33,8 33,9 4,26 4,48 4,28 4,33 4,41 4,12 4,11 4,08 4,07 4,24 /%/ /%/ 3,48 3,5 3,53 3,43 3,32 3,29 3,14 3,15 3,28 3,35 Komórki somatyczne 474 506 432 574 463 521 493 628 645 492 Tabela 6 Przeciętne wydajności krów ekologicznych przed sezonem pastwiskowym w 2014 roku Wyniki za Liczba krów Ogólna wydajność w stadzie w przeliczeniu na krowę ogółem Mleko /%/. /%/ /kg/ Marzec 2014 25 584 5,1 30 3,52 21 Bieżący rok 27 1333 5,06 68 3,49 47 12 m-cy 27 6913 4,68 324 3,42 236 Tabela 7 Przeciętne wydajności krów konwencjonalnych przed sezonem pastwiskowym w 2014 roku Wyniki za Liczba krów Ogólna wydajność w stadzie w przeliczeniu na krowę ogółem Mleko /%/. /%/ /kg/ Marzec 2014 255,5 741 4,36 32 3,49 26 Bieżący rok 257,8 1702 4,35 74 3,49 59 12 m-cy 260,2 9979 4,12 411 3,39 338 4

Tabela 8 Przeciętne wydajności krów w ZD Chorzelów po sezonie pastwiskowym w 2014 roku gospodarstwo ekologiczne Wyniki za Liczba krów Ogólna wydajność w stadzie w przeliczeniu na krowę ogółem Mleko /%/. /%/ /kg/ Październik 2014. 27 500 4,69 23 3,27 16 Bieżący rok 32 5020 4,82 242 3,4 171 12 m-cy 32 6672 4,79 320 3,42 228 Tabela 9 Przeciętne wydajności krów w ZD Chorzelów po sezonie pastwiskowym w 2014 roku gospodarstwo konwencjonalne Wyniki za Liczba krów Ogólna wydajność w stadzie w przeliczeniu na krowę ogółem Mleko /%/. /%/ /kg/ Październik 2014. 249,1 870 4,23 37 3,29 29 Bieżący rok 250,1 7470 4,25 318 3,33 249 12 m-cy 253 867 4,24 418 3,37 333 Tabela 10 Przeciętne wydajności laktacyjne krów w ZD Chorzelów przed sezonem pastwiskowym w 2014 roku gospodarstwo ekologiczne Średnia wydajność 305-dniowe dla stada Grupa Dni Mleko /%/. /%/ /kg/ Stado 305 6567 4,12 271 3,27 215 Średnia regionu 298 5884 4,08 240 3,32 195 Średnie wydajności w grupach laktacyjnych 100 dni pierwiastki 100 2372 5,44 129 3,58 85 305 dni pierwiastki 305 5175 3,98 206 3,52 182 W II lakt. 305 8369 3,99 334 3,17 265 W III lakt. >III lakt. 305 6157 4,43 273 3,23 199 Przeciętna wydajność życiowa krów byłych w ostatnich 365 dniach ubyłe 7,5 roku 49 677 4,53 2 254 3,46 1 720 5

Tabela 11 Przeciętne wydajności laktacyjne krów w ZD Chorzelów przed sezonem pastwiskowym w 2014 roku gospodarstwo konwencjonalne Średnia wydajność 305-dniowe dla stada Grupa Dni Mleko /%/. /%/ /kg/ Stado 303 10020 4,13 414 3,35 336 Średnia regionu 298 5884 4,08 240 3,32 195 Średnia wydajność w grupach laktacyjnych 100 pierwiastki 100 3577 4,05 145 3,18 114 305 dni pierwiastki 303 9327 4,06 378 3,38 315 W II lakt. 304 10913 4,12 450 3,32 363 W III lakt. 305 10186 4,37 445 3,38 344 >III lakt. 305 9760 4,21 411 3,35 327 Przeciętna wydajność życiowa krów byłych w ostatnich 365 dniach ubyłe 2,8 24303 3,98 969 3,39 824 Tabela 12 Przeciętne wydajności krów w ZD Chorzelów po sezonie pastwiskowym w 2014 roku gospodarstwo ekologiczne Średnia wydajność 305-dniowe dla stada Grupa Dni Mleko /%/. /%/ /kg/ Stado 303 6879 4,65 320 3,37 232 Średnia regionu 298 5884 4,08 240 3,32 195 Średnia wydajność w grupach laktacyjnych 100 dni pierwiastki 100 2511 4,65 117 3,29 83 305 dni Pierwiastki 305 6304 4,37 275 3,38 246 W II lakt. 301 7274 4,77 347 3,38 246 W III lakt. >III lakt. 305 6532 4,63 303 3,25 213 Przeciętna wydajność życiowa krów byłych w ost. 365 dniach ubyłe 5,3 roku 33863 4,4 1493 3,42 1160 Tabela 13 Przeciętne wydajności krów w ZD Chorzelów po sezonie pastwiskowym w 2014 roku gospodarstwo konwencjonalne Średnia wydajność 305-dniowe dla stada Grupa Dni Mleko /%/. /%/ /kg/ Stado 301 10105 4,10 415 3,35 339 Średnia regionu 298 5884 4,08 240 3,32 195 Średnia wydajność w grupach laktacyjnych 100 pierwiastki 100 3473 4,17 145 3,11 108 305 dni Pierwiastki 300 9719 4,10 398 3,35 326 W II lakt. 302 10986 3,99 438 3,35 368 W III lakt. 300 9980 4,28 427 3,39 339 >III lakt. 304 9529 4,20 401 3,35 319 Przeciętna wydajność życiowa krów byłych w ost. 365 dniach ubyłe 3 lata 26108 4,08 1066 3,42 895 6

Analiza szczegółowa zawartości poszczególnych składników mleka wykazała, że bydło utrzymywane w systemie ekologicznym charakteryzowało się wyższą zawartością tłuszczu w badanym mleku niż było z systemu konwencjonalnego. Jednocześnie odznaczało się niższą zawartością białka. Odnotowane różnice utrzymywały się zarówno w okresie przed jak i po sezonie pastwiskowym. Wyniki zaprezentowano w tabelach 14-17. Tabela 14 Sład mleka krów w ZD Chorzelów przed sezonem pastwiskowym w 2014 roku gospodarstwo ekologiczne Grupa laktacyjna /dni/ Mleko kg % % Stosunek tł/bł Mocznik mg/l 1-40 23,4 5,56 3,21 1,73 296 41 100 30,5 5,10 3,49 1,46 249 101 200 dni 24,8 5,10 3,58 1,42 312 pow. 200 15,2 5,02 3,77 1,33 310 Razem 22,4 5,11 3,60 1,42 293 Tabela 15 Sład mleka krów w ZD Chorzelów przed sezonem pastwiskowym w 2014 roku gospodarstwo konwencjonalne Grupa laktacyjna /dni/ Mleko kg % % Stosunek tł/bł Mocznik mg/l 1-40 39,5 4,68 3,26 1,44 174 41 100 41,8 4,02 3,20 1,26 207 101 200 36,1 4,02 3,47 1,16 226 pow. 200 21,8 4,79 3,88 1,23 246 Razem 29,6 4,48 3,63 1,23 230 Tabela 16 Sład mleka krów w ZD Chorzelów po sezonie pastwiskowym w 2014 roku gospodarstwo ekologiczne Grupa laktacyjna /dni Mleko kg % % Stosunek tł/bł Mocznik mg/l 1-40 13,8 5,93 3,62 1,64 241 41 100 21,1 4,95 2,89 1,71 246 101 200 dni 22,2 4,05 3,25 1,25 193 pow. 200 16,5 4,93 3,6 1,37 212 Razem 18,8 4,79 3,34 1,43 218 7

Tabela 17 Sład mleka krów w ZD Chorzelów po sezonie pastwiskowym w 2014 roku gospodarstwo konwencjonalne Grupa laktacyjna /dni/ Mleko kg % % Stosunek tł/bł Mocznik mg/l 1-40 38,8 4,96 3,29 1,51 208 41 100 37,4 4,06 3,17 1,28 212 101 200 36,5 4,35 3,32 1,31 249 pow. 200 28,1 4,64 3,66 1,27 249 Razem 34 4,44 3,40 1,31 236 Badany system wypasu /I,II/ zwierząt istotnie warunkował poziom produkcji badanych grup zwierząt /tabela 18-19/. Zwierzęta utrzymywane przez cały okres dobowego wypasu na pastwisku uzyskiwały wyższe wydajności dzienne w danym miesiącu mleka niż w wysokich temperaturach spędzane na okólnik. Różnica dzienna kształtowała się na poziomie 4 kg w maju i czerwcu a następnie malała wraz z kolejnymi dniami sezony pastwiskowego. Tym samym wraz ze spadkiem wydajności pastwiska poziom wydajności w obu grupach stawał się podobny, aby w sierpniu i wrześniu słabsze wyniki uzyskały krowy, których żywienie było oparte o wspomniane pastwisko. Średnia zawartość tłuszczu /4,71-4,74%/ i białka /3,45-3,51%/ w obu grupach istotnie nie różniła się przez cały badany okres czasu. Pozostałe parametry mleka zaprezentowano w tabelach. Tabela 18 Poziom produkcji krów w systemie I gospodarstwo ekologiczne Miesiąc Mleko tł% bia% tł/bial %lak V 20,20 4,67 3,45 1,36 4,76 4,99 0,39 0,35 0,13 0,21 VI 21,72 4,83 3,59 1,34 4,88 5,28 1,08 0,35 0,21 0,19 VII 19,20 4,65 3,45 1,36 4,88 6,37 0,58 0,41 0,22 0,20 VIII 18,90 4,72 3,47 1,36 4,71 4,05 0,99 0,45 0,19 0,25 IX 18,27 4,72 3,59 1,31 4,70 5,26 0,69 0,31 0,14 0,24 X 18,33 4,39 3,38 1,29 4,46 5,95 0,99 0,11 0,29 0,35 %sm 13,58 0,64 13,86 1,30 13,69 0,79 13,65 1,29 13,68 0,90 12,93 0,84 8

Tabela 19 Poziom produkcji krów w systemie II - gospodarstwo ekologiczne. Miesiąc Mleko tł% bia% tł/bial %lak V 24,30 4,56 3,20 1,45 5,00 5,54 1,07 0,21 0,44 0,06 VI 24,70 4,71 3,48 1,36 5,08 6,60 0,22 0,19 0,09 0,07 VII 24,27 4,54 3,37 1,35 5,03 5,57 0,44 0,21 0,20 0,23 VIII 20,67 4,74 3,44 1,38 5,05 4,72 0,38 0,23 0,07 0,22 IX 17,97 4,95 3,60 1,37 4,89 5,16 0,71 0,30 0,12 0,23 X 17,68 4,95 3,65 1,36 4,98 5,80 0,54 0,35 0,09 0,16 %sm 13,36 0,84 13,76 0,27 13,57 0,35 13,84 0,64 14,01 0,83 14,07 0,83 Analiza wyników produkcyjnych zwierząt w okresie od I do V laktacji w gospodarstwie ekologicznym z podziałem na rasy polska czarno-biała /ZB/ i polski holsztyn fryz /PHF/ wykazała, że wydajność dobowa mleka wahała się od 17,3 kg do 23,7 kg w grupie krów rasy ZB i od 16,6 kg do 25,5 kg w grupie krów rasy PHF /tabela 20/. Najwyższy poziom produkcji uzyskały krowy rasy PHF w II laktacji, natomiast rasy ZB w III laktacji. W obu badanych grupach najwyższy poziom białka w mleku stwierdzono u krów będących w II laktacji /PHF - 3,56%, ZB -3,63%/, natomiast tłuszczu dopiero w IV laktacji /PHF - 4,66%, ZB - 4,68%/. Także zawartość suchej masy w mleku IV laktacji była na najwyższym poziomie (odpowiednio 13,5 i 13,7%). Pod względem zawartości badanych składników w mleku zdecydowanie lepsze wyniki uzyskały krowy rasy ZB. Stwierdzono znaczne zróżnicowanie poziomu wydajności dobowej mleka krów w zależności od okresu trwania laktacji /tabela 21/. W obu badanych grupach krów najwyższa wydajność dobowa wystąpiła w pierwszych trzech miesiącach laktacji i kształtowała się na poziomie 25,7 28,9 kg. W kolejnych miesiącach trwania laktacji wydajność ta w poszczególnych grupach obniżała się, jednak rasa PHF produkowała więcej niż rasa ZB. W okresie trzech pierwszych miesięcy trwania laktacji przewaga pomiędzy badanymi grupami w ilości pozyskiwanego mleka wynosiła ponad 3,2 kg mleka, jednak w kolejnych miesiącach różnica ta znacząco malała do poziomu 0,4 kg (w okresie 10-12 miesiąca). Po uzyskaniu maksymalnej wydajności w okresie 3 pierwszych miesięcy, bydło rasy PHF oraz ZB sukcesywnie ograniczało poziom swojej produkcji w kolejnych badanych okresach do około 10 kg i odpowiednio 13 kg mleka w 13-tym miesiącu. 9

Tabela 20 Wpływ wieku krów na wydajność dzienną i jakość mleka do V laktacji. Laktacja Cechy Rasa I II III IV V x sd x sd x sd x sd x sd Liczba prób PHF 24-77 - 93-76 - 43 - ZB 21-76 - 80-78 - 37 - Wydajność mleka dobowa (kg) (%) (%) PHF ZB PHF ZB PHF ZB 24,5 19,4 3,36 3,38 3,79 4,10 3,07 5,57 0,22 0,21 0,63 0,60 25,5 19,2 3,56 3,63 4,04 4,64 8,83 7,61 0,36 0,37 1,10 0,84 23,8 22,7 3,46 3,52 4,32 4,52 10,8 9,08 0,38 0,43 0,95 1,23 21,8 17,3 3,56 3,58 4,66 4,68 11,2 7,09 0,38 0,43 0,85 1,29 16,6 21,8 3,41 3,42 4,51 4,49 8,47 8,43 0,34 0,32 1,14 1,03 Sucha masa (%) PHF ZB 12,8 13,1 0,75 0,73 13,0 13,7 1,24 0,92 13,1 13,5 1,10 1,25 13,5 13,7 0,96 1,65 13,1 12,7 1,42 2,42 Tabela 21 Wpływ okresu laktacji na wydajność dzienną i skład mleka Effect of lactation period on daily yield and composition of milk Miesiące laktacji Cechy Rasa 1-3 4-6 7-9 10-12 13-i więcej Liczba prób Wydajność mleka dobowa (kg) (%) PHF ZB PHF ZB PHF ZB x sd x sd x sd x sd x sd - 81-61 - 47-24 - - 104-82 - 49-25 - 99 110 28,9 25,7 3,24 3,22 8,57 7,00 0,32 0,30 23,7 21,0 3,53 3,49 8,18 6,91 0,34 0,30 18,8 16,3 3,64 3,61 7,77 6,88 0,31 0,33 13,9 13,5 3,65 3,79 7,14 5,58 0,30 0,38 10,1 13,1 3,63 3,79 5,92 5,03 0,25 0,28 (%) PHF ZB 4,20 4,15 1,05 1,21 4,38 4,41 0,97 0,99 4,51 4,67 0,97 1,05 4,44 4,77 0,85 0,96 4,38 4,85 0,82 0,58 Sucha masa (%) PHF ZB 13,0 12,8 1,07 1,78 13,3 13,4 1,20 1,11 13,4 13,5 1,13 1,33 13,3 13,8 1,05 1,07 13,1 13,9 1,24 0,81 Analizując zawartości poszczególnych składników w mleku badanych krów, stwierdzono zdecydowanie najwyższy poziom białka w obu rasach w okresie 10-12 miesiąca /PHF - 3,65%, ZB - 3,79%/ trwania laktacji, natomiast tłuszczu w 7-9 miesiącu u bydła rasy PHF /4,51%/ i po 13 miesiącu u bydła rasy ZB /4,85/. Do 10 miesiąca trwania laktacji nie 10

stwierdzono istotnych różnic pomiędzy badanymi grupami krów. W obu zawartość suchej masy w mleku krów w kolejnych miesiącach laktacji utrzymywała się na stałym poziomie. Wyraźne różnice pomiędzy badanymi grupami w zawartości badanych składników odnotowano jedynie w okresie od 10 do 13 miesiąca trwania laktacji. Analiza średnich próbnych udojów dobowych mleka w trakcie laktacji w analizowanych grupach rasowych mlecznego, prezentuje wykres 1. Z chwilą rozpoczęcia laktacji w pierwszej badanej próbie zwierzęta rasy ZB i PHF uzyskały zbliżoną dobową wydajność mleka na poziomie 27-29 kg. W miarę kolejnych miesięcy użytkowania mlecznego, wydajności kształtowały się zgodnie ze standardową krzywą laktacji ze szczytem w 2 miesiącu /próbie/. Nieznacznie niższą wydajność dobową mleka do 11 próby włącznie odnotowano jednak, w grupie krów rasy ZB. Począwszy od 12 próbnego udoju zaobserwowano większy spadek wydajności jednostkowej mleka u krów rasy PHF, tym samym zwierzęta rasy ZB zakończyły średnią laktację na poziomie 14,2 kg, przy 8,6 kg w rasie PHF. Obserwowane różnice w poziomie wydajności mleka w danej próbie, pomiędzy badanymi grupami rasowymi krów, potwierdzono statystycznie istotne jedynie w 3, 4 i 8 próbnym udoju. Wykres 1 Krzywa laktacji dla średnich 19 próbnych udojów mleka dla krów rasy ZB i PHF. 11

Wyniki próbnych udojów i składu mleka z uwzględnieniem sezonu żywienia, przedstawiono w tabeli 22. W obu grupach wydajność mleczna krów w sezonie letnim, była wyższa, niż w sezonie zimowym. W obrębie każdego sezonu żywienia letniego i zimowego istotnie wyższą wydajność mleka wykazano u krów rasy PHF. Nie stwierdzono natomiast istotnych różnic miedzy grupami rasowymi w zawartości tłuszczu i białka w mleku. W badanych próbach mleka poziom mocznika w rasie ZB był wyższy niż w rasie PHF. Stwierdzono, że badany poziom mocznika nie przekraczał przyjętych norm dla bydła mlecznego /150-300 mg/ml/. Tabela 22 Wydajność i skład chemiczny mleka krów z uwzględnieniem sezonu żywienia. Wydajność Zawartość Rasa Sezon mleka dobowa (kg) u % Białka % Suchej masy Mocznik /mg/l/ % PHF Zimowy 23,82 8,40 4,43 1,07 3,56 0,40 13,53 1,24 204,66 67,68 Letni 26,63 8,87 4,02 0,88 3,30 0,34 12,84 0,99 203,54 87,38 ZB Zimowy 21,09 4,46 3,60 13,66 208,01 6,89 Letni 21,76 7,96 0,95 4,12 0,99 0,39 3,35 0,36 1,12 13,05 1,08 74,07 232,04 86,25 Na podstawie przedstawionych powyżej wyników badań stwierdzono, że utrzymywanie bydła rasy PHF w warunkach chowu ekologicznego w stosunku do rasy ZB, przy braku intensywnego żywienia skutkuje zmniejszeniem ich produkcyjności w laktacji, a tym samym zbliżeniem jej do poziomu wydajności mlecznej rasy objętej programem ochrony (ZB). Odnotowano także wzrost zawartości tłuszczu i białka w obu badanych grupach wraz z kolejnym miesiącem laktacji, jednak ich poziom w większości badanych prób był wyższy dla rasy objętej programem ochrony ZB niż w rasie PHF. Wydłużenie laktacji ponad standardowe 305 dni w przypadku rasy PHF, skutkuje spadkiem dobowej produkcji mleka, natomiast w rasie ZB utrzymuje się dalsza stabilna produkcja. Zawartość suchej masy w mleku rośnie tylko w rasie ZB wraz z kolejnymi miesiącami trwania laktacji. Uogólniając uzyskane wyniki badań, stwierdzić należy wyższą przydatność rodzimej rasy ZB dla potrzeb chowu ekologicznego. W ramach realizacji zadania kontynuowano także pomiary zoometryczne zwierząt utrzymywanych w gospodarstwie ekologicznym /tabela 24/. Zaobserwowane różnicowanie w 12

poszczególnych grupach wiekowych pomiędzy rasami wynikają z udziały krwi bydła rasy HF. Tabela 23. Pomiary zoometryczne krów w kolejnych wycieleniach w zależności od grupy genetycznej Cecha Bydło PHF ekologia Bydło rasy ZB ekologia Wycielenie 2 3 4 2 3 4 w krzyżu 142,0 2,83 143,9 2,23 143,4 3,81 135,5 5,40 137,0 4,64 136,5 6,55 Wysokość w kłębie 135,0 1,41 139,6 2,46 141,6 4,47 134,0 6,65 134,8 4,99 134,8 6,23 /cm/ w biodrach 138,0 2,83 140,3 2,67 139,7 3,80 130,5 4,96 133,5 5,90 132,2 7,36 w krętarzach 112,5 2,12 118,1 4,91 118,4 6,47 108,1 5,83 115,2 5,72 111,8 6,15 w kulszach 125,5 0,71 130,7 2,58 132,2 4,74 121,9 6,05 124,5 5,98 120,4 7,41 Istotny z punktu widzenia hodowcy jest fakt, że wybrane cechy pokroju są silnie związane z przebiegiem porodu. Badania własne wykazały, że prowadzenie gospodarstwa ekologicznego na bazie krów ZB i PHF nie skutkuje obniżeniem się takich parametrów jak przebiegu porodu oraz mas ciała krów i rodzących się cieląt, jak również nie obserwuje się istotnych różnic w budowie miednicy pomiędzy zwierzętami /tabela 24/. Tabela 24 Zmiany wartości mas ciała zwierząt oraz przebieg porodu w kolejnych wycieleniach w poszczególnych grupach. Cecha Bydło rasy PHF ekologia Bydło rasy ZB ekologia Wycielenie 2 3 4 2 3 4 Rodzaj porodu /1-3 pkt/ 1,9 0,32 1,7 0,58 1,8 0,38 1,6 0,49 1,8 0,58 1,7 0,49 Masa ciała cielęcia po 42,2 39,0 42,1 37,2 40,7 41,1 urodzeniu /kg/ Masa ciała matki po wycieleniu /kg/ 3,91 587,7 50,94 6,50 624,6 43,13 6,68 630,0 32,00 5,94 573,0 40,57 2,56 591,8 33,03 3,34 604,2 50,62 Szczegółowym badaniom poddano rolę oddziaływania warunków środowiskowych na parametry aktywności dobowej zwierząt oraz ich produkcyjność. W tym celu zwierzęta obu ras utrzymywane w gospodarstwie ekologicznym poddano rutynowej kontroli wykorzystując 13

powszechnie stosowane urządzenia pomiarowe do temperatury, wilgotności i prędkości wiatru oraz zamocowano urządzenia do pomiaru aktywności zwierząt pedometry. Urządzenia te zostały zamocowane wszystkim zwierzętom na przednich nogach a odczyt dokonywano dwa razy dziennie podczas doju. Wyniki obserwacji zaprezentowano w tabelach poniżej. W okresie zimowego żywienia zwierząt / styczeń kwiecień/ stwierdzono dość wysokie temperatury jak na ta porę roku w przedziale 4-14 stopni rano i 0-5 stopni wieczorem. Także wysoka była średnia wilgotność powietrza utrzymująca się na poziomie 61-187% Razo i 84-91% wieczorem przy znacznym zachmurzeniu przekraczającym 50% /tabela 25/ Tabela 25 Średnie tempratury w okresie zimowego żywienia 2014 w zależności od godziny pomiaru gospodarstwo ekologiczne Miesiąc temperatura. 6:00 wiatr 6:00 /km/h/ zachmurzenie 6:00 /%/ wilgotność 6:00 /%/ temperatura 18:00 wiatr 18:00 /km/h/ zachmurzenie 18:00 /%/ wilgotność 18:00 /%/ I x - 0,03 sd 5,18 16,32 8,72 69,97 22,23 87,71 12,16-1,00 5,51 14,68 8,57 71,03 24,99 85,16 14,06 II x 4,61 sd 2,20 14,25 6,34 51,89 22,48 83,07 15,83 0,82 2,36 9,11 6,52 48,71 28,85 83,04 17,62 III x sd 9,45 3,59 17,58 8,73 48,97 34,86 66,48 24,77 3,10 3,19 8,84 7,47 69,35 139,95 84,52 11,49 IV x 14,90 sd 4,57 15,67 6,26 56,33 15,56 61,37 16,31 5,87 3,33 8,87 12,56 32,20 25,09 91,33 9,48 I-IV x 7,16 sd 6,88 15,94 7,61 56,74 25,91 74,15 21,51 2,20 4,55 10,44 9,26 55,56 74,92 85,44 15,00 W okresie letnim /maj październik/ średnie temperatury powietrza utrzymywały się na poziomie 13-24 stopni rano i 8-15 wieczorem przy czym najcieplejsze miesiące to lipiec i sierpień / 21-24 stopnie C/. Odnotowana prędkość wiatru była zdecydowanie niższa niż w okresie zimowym i wahała się od 11-15 km/h rano i 4-6 km/h wieczorem. W badanym okresie wilgotność powietrza wahała się od 58-74 % rano i 87-92 % wieczorem przy zachmurzeniu na poziomie 47-66% rano i 27-46% wieczorem /tabela 26/. 14

Tabela 26 Średnie tempratury w okresie letniego żywienia 2014 w zależności od godziny pomiaru gospoarstwo ekologiczne temperatura. Miesiąc 6:00 V x 18,68 sd 5,00 VI x 20,97 sd 4,24 VII x 24,00 sd 3,58 VIII x 21,68 sd 4,46 IX x 18,90 sd 3,55 X x 13,33 sd 5,11 V-X x 19,35 sd 5,83 wiatr 6:00 /km/h/ 15,10 6,63 13,87 5,23 11,29 3,71 11,58 4,94 13,70 5,80 14,93 6,13 13,15 5,63 zachmurzenie 6:00 /%/ 50,58 22,54 47,17 19,26 50,77 17,44 50,81 16,29 47,87 19,46 66,00 33,36 51,01 22,55 wilgotność 6:00 /%/ 58,48 17,49 58,20 17,87 66,84 18,35 68,48 17,44 70,87 16,33 74,22 11,24 64,71 18,79 temperatura 18:00 9,68 3,31 11,27 2,30 15,00 2,31 13,48 3,36 10,83 3,40 8,67 4,47 11,34 4,03 wiatr 18:00 /km/h/ 6,74 5,84 5,03 3,85 5,10 3,04 4,45 2,43 6,40 4,26 8,33 6,71 5,90 4,59 zachmurzenie 18:00 /%/ 32,06 28,72 27,50 23,58 29,23 30,08 33,68 23,69 29,93 29,51 46,04 35,81 32,62 28,29 wilgotność 18:00 /%/ 88,71 8,77 88,83 8,78 90,35 7,86 90,71 10,23 92,03 7,38 88,81 6,63 87,79 15,39 Tabela 27 Parametry aktywności, środowiska i wydajności krów w różnych systemach w okresie od stycznia do października 2014 roku. Łącznie oba System I System II Cechy systemy x sd x sd x sd Średnia liczba dni laktacji 255,67 205,16 242,44 120,79 265,21 248,43 Aktywność /kroki/ 143,70 57,49 140,62 49,66 146,02 62,66 Częstotliwość odpoczynku /n/ 10,97 3,97 11,69 4,27 10,42 3,63 Średni czas spoczynku /min/ 62,62 23,21 60,68 21,24 64,08 24,49 Łączny czas odpoczynku /min/ 630,53 161,19 655,65 178,79 611,58 143,70 Wskaźnik niepokoju 6,59 17,47 5,37 15,17 7,51 18,97 Mleko pomiar 6:00 /kg/ 12,10 3,79 11,20 3,65 12,66 3,76 Mleko 18:00 /kg/ 9,90 3,15 9,35 3,13 10,24 3,12 Temperatura 6:00 /C/ 14,73 8,58 Wiatr 6:00 /km/h/ 14,42 6,61 Zachmurzenie 6:00 /%/ 61,75 507,59 Wilgotność 6:00 /%/ 69,43 19,34 Temperatura 18:00 /C/ 7,81 6,18 Wiatr 18:00 /km/h/ 7,92 7,22 Zachmurzenie 18:00 /%/ 40,39 31,15 Wilgotność 18:00 /%/ 88,37 10,91 Analiza łącznej aktywności zwierząt i ich wydajności mlecznej w badanych dwóch systemach za okres styczeń październik prezentuje tabela 27. Jak wykazały badania przy średniej aktywności stada ekologicznego wyrażaj wykonanymi krokami w ciągu doby 143 kroków w obu systemach różnice nie były istotne, kształtując się na poziomie 140-146. 15

Zaobserwowano jednak, różnice w częstotliwości odpoczynku pomiędzy grupami, łącznym czasie spoczynku na korzyść systemu I, natomiast średniego czasu spoczynku i poziomie wydajności mleka na korzyść systemu II. Tym samy w okresie badawczym zwierzęta przebywające dłużej na pastwisku odznaczały się wyższą wydajnością, jednak przy wyższym wskaźniku niepokoju. Tabela 28 Parametry aktywności, środowiska i wydajności krów w różnych systemach w okresie od stycznia do marca 2014 roku. Łącznie oba System I System II Cechy systemy x sd x sd x sd Średnia liczba dni laktacji 179,23 201,06 194,04 118,54 169,65 239,36 Aktywność /kroki/ 110,22 38,06 110,38 27,97 110,00 48,61 Częstotliwość odpoczynku /n/ 12,19 3,52 12,51 3,82 11,75 3,02 Średni czas spoczynku /min/ 55,97 18,88 56,16 19,78 20,00 17,61 Łączny czas odpoczynku /min/ 643,15 152,70 652,55 152,08 630,33 152,91 Wskaźnik niepokoju 2,44 4,14 2,12 1,95 2,87 5,93 Mleko pomiar 6:00 /kg/ 13,12 4,27 12,00 3,99 13,97 4,30 Mleko 18:00 /kg/ 11,22 3,71 10,43 3,62 11,82 3,67 Temperatura 6:00 /C/ 4,67 5,49 Wiatr 6:00 /km/h/ 16,12 8,04 Zachmurzenie 6:00 /%/ 83,19 926,55 Wilgotność 6:00 /%/ 78,97 20,33 Temperatura 18:00 /C/ 0,97 4,25 Wiatr 18:00 /km/h/ 10,93 7,95 Zachmurzenie 18:00 /%/ 55,55 32,11 Wilgotność 18:00 /%/ 84,27 14,29 Analiza szczegółowa aktywności i wydajności krów w obu systemach w rozbiciu na badany sezon zimowy i letni prezentują tabele 28-29. W sezonie zimowym przy średniej temperaturze powietrza 0-4,6 stopnia i wietrze na poziomie 10-16 km/h zwierzęta przebywające czasowo w oborze charakteryzowały się wyższą częstotliwością odpoczynku oraz średnim czasem spoczynku co dało łącznie najwyższy łączny czas spoczynku /652 min/ w gospodarstwie. Krowy utrzymywane cały okres dziennego wypasu na pastwisku uzyskały wyższy wskaźnik niepokoju, niszy łączny czas spoczynku, ale jednocześnie wyższą wydajność sesyjną zarówno podczas doju rannego jak i wieczornego /11-13 kg/. Tym samym pomimo przebywania w gorszych warunkach środowiskowych / dłuższy czas oddziaływania niskiej temperatury/ czynniki środowiskowe nie wpływały na ich produkcyjność. Okres letniego wypasu przy średniej temperaturze 10-12 stopni zwierzęta utrzymywane w systemie I charakteryzowały się wyższą częstotliwością odpoczynku a tym samym łącznym czasem spoczynku podobnie jak 16

miało to miejsce w sezonie zimowym, jednak zdecydowanie niższą wydajnością mleczną w obu sesjach /tabela 29/. Istotny jest fakt, że w okresie letnim odnotowano wyższy wskaźnik niepokoju u bydła w systemie II / podobnie jak w okresie zimowym/, jednak wskaźnik ten jest ponad 3 krotnie wyższy. Porównując uzyskane wydajności krów w poszczególnych systemach i okresach żywienia stwierdzono, że w sezonie zimowym krowy odznaczały się jednak wyższymi wydajnościami, niż w letnim a różnice wynosiły około 2 kg mleka za sesję. Parametry środowiska w obu okresach prezentują tabele. Tabela 29 Parametry aktywności, środowiska i wydajności krów w różnych systemach w okresie od kwietnia do października 2014 roku. Łącznie oba System I System II Cechy systemy x sd x sd x sd Średnia liczba dni laktacji 283,55 199,50 258,62 3,30 302,25 241,98 Aktywność /kroki/ 152,83 58,50 152,82 1,71 152,84 62,71 Częstotliwość odpoczynku /n/ 10,63 4,02 11,36 4,40 10,17 3,68 Średni czas spoczynku /min/ 64,44 23,94 62,51 21,54 65,67 25,28 Łączny czas odpoczynku /min/ 627,08 163,30 656,80 188,59 608,02 141,66 Wskaźnik niepokoju 7,73 19,44 6,69 17,77 8,39 20,42 Mleko pomiar 6:00 /kg/ 11,64 3,45 10,77 3,39 12,13 3,38 Mleko 18:00 /kg/ 9,30 2,66 8,77 2,66 9,60 2,62 Temperatura 6:00 /C/ 19,03 5,52 Wiatr 6:00 /km/h/ 13,70 5,74 Zachmurzenie 6:00 /%/ 52,58 21,64 Wilgotność 6:00 /%/ 65,35 17,37 Temperatura 18:00 /C/ 10,74 4,28 Wiatr 18:00 /km/h/ 6,59 6,45 Zachmurzenie 18:00 /%/ 33,72 28,25 Wilgotność 18:00 /%/ 90,12 8,51 Badaniom poddano także poziom aktywności krów w zależności od siły wiatru uwzględniając oba badane systemy w gospodarstwie ekologicznym / tabela 30/. Stwierdzono, że wraz ze wzrostem prędkości wiatru maleje średnia aktywność dobowa zwierząt w obu grupach wyrażona w ilością kroków. Zwierzęta z systemu II odznaczały się wyższą aktywnością niż w systemie I, a najwyższa aktywność występowała w obu grupach przy prędkości wiatru do 10 km/h. Wraz ze wzrostem prędkości wiatru wzrastała częstotliwość odpoczynku zwierząt szczególnie przy prędkości powyżej 20 km/h. Tym samym średni czas spoczynku najwyższy był u obu grup przy najniższej prędkości wiatru. Przez cały okres czasu w obu grupach odnotowano podwyższony wskaźnik niepokoju w badanych grupach. Pomimo zmiennej prędkości wiatru w 17

obu systemach zanotowano wzrastający poziom produkcji mleka. Badania wykazały ze wraz ze wzrostem prędkości wiatru w badanym okresie odnotowywano spadek temperatury otoczenia. Tabela 30 Parametry aktywności, środowiska i wydajności krów w różnych systemach w zależności od siły wiatru - gospodarstwo ekologiczne Prędkość wiatru / km/h/ Cechy 0-10 11-20 21-30 Pow.30 Średnia liczba dni laktacji System I System II Aktywność /kroki/ System I System II Częstotliwość odpoczynku /n/ System I System II Średni czas spoczynku /min/ System I System II Łączny czas odpoczynku /min/ System I System II Wskaźnik niepokoju System I System II Mleko pomiar 6:00 /kg/ System I System II Mleko 18:00 /kg/ System I System II 257,71 204,71 243,41 207,59 243,67 120,28 240,51 124,20 267,85 248,03 245,46 250,43 263,05 203,99 243,89 119,72 277,03 247,22 149,63 58,94 143,36 47,70 154,16 65,58 10,86 4,12 11,67 4,47 10,28 3,75 63,49 24,541 61,08 20,93 65,23 26,69 623,76 154,79 653,29 177,16 602,38 132,45 7,13 17,20 5,33 12,89 8,44 19,64 11,89 3,66 11,17 3,48 12,33 3,70 143,47 56,92 141,70 51,17 144,80 60,89 10,84 3,87 11,55 4,17 10,31 3,55 62,88 23,06 60,73 21,83 64,49 23,83 628,74 162,14 649,38 179,42 613,21 146,01 6,74 18,36 5,98 17,70 7,32 18,83 12,08 3,89 11,05 3,67 12,72 3,88 133,98 56,89 133,33 49,75 134,50 61,99 11,65 3,98 12,29 4,32 11,16 3,62 60,30 21,11 60,13 20,28 60,44 21,78 653,87 168,47 636,53 179,95 628,28 154,52 5,05 15,11 3,56 9,02 6,23 18,47 12,41 3,58 11,67 3,73 12,88 3,42 189,98 203,35 203,17 122,50 181,19 243,66 126,68 37,68 125,17 27,83 128,52 47,65 11,73 3,44 11,67 3,50 10,47 3,31 58,41 19,35 57,64 17,12 59,34 22,12 614,00 167,64 638,46 165,36 584,21 169,77 4,98 9,38 3,02 2,15 7,37 13,55 13,25 4,34 11,83 4,90 14,37 3,65 9,73 3,16 9,43 3,09 9,92 3,20 9,78 3,06 9,11 3,12 10,19 2,96 10,47 3,34 9,91 3,13 10,83 3,43 11,07 3,25 9,92 3,43 11,97 2,91 Temperatura 6:00 /C/ 16,56 8,80 15,05 7,92 12,00 8,42 10,28 6,82 Zachmurzenie 6:00 /%/ 51,72 22,78 54,89 24,31 100,00 129,00 78,14 16,49 Wilgotność 6:00 /%/ 69,50 18,78 69,73 19,76 65,60 18,51 87,00 8,49 Temperatura 18:00 /C/ 8,84 5,88 8,12 6,12 5,89 5,79 4,42 6,21 Zachmurzenie 18:00 /%/ 39,84 30,81 36,33 30,94 40,97 30,39 66,85 33,61 Wilgotność 18:00 /%/ 89,76 9,75 88,96 9,03 84,39 16,20 83,57 57 Uwzględniając siłę wiatru analizowano także zachowania się krów razy ZB i PHF oraz ich produkcyjność / tabela 31/. Stwierdzono, że podobnie jak miało to miejsce w podziale na system utrzymania w obrębie ras także obserwujemy wyższa aktywność dobowa przy niższej sile 18

wiatru. Bydła rasy ZB przy słabszym wietrze wykazywało niższa aktywność niż rasa PHF, jednak przy prędkości powyżej 30 km/h to ta rasa była bardziej aktywna. częściej także przejawia chęć odpoczynku bez wglądu na siłę wiatr, co skutkowało wyższym łącznym czasem spoczynku w ciągu doby niż bydło PHF. Przy zwiększonej częstotliwości odpoczynku rasa ZB odznaczała się krótszymi czasami spoczynku we wszystkich zakresach badanej siły wiatru występującej na pastwisku. W obu rasach najwyższy czas spoczynku odnotowano jednak u krów przy sile wiatru 21-30 km/h. Charakterystyczne jest ze bydło rasy ZB przejawiało generalnie wyższy wskaźnik niepokoju w stosunku do rasy PHF, jednocześnie im silniejszy był wiatr tym wskaźnik tej grupy malał. Nie odnotowano zmian poziomu produkcji u rasy PHF wraz z wrastająca siła wiatru, co odnotowano w rasie ZB. Tabela 31 Parametry aktywności i wydajności krów rasy ZB i PHF w zależności od siły wiatru - gospodarstwo ekologiczne Prędkość wiatru / km/h/ Cechy 0-10 11-20 21-30 Pow.30 Średnia liczba dni laktacji Aktywność /kroki/ Częstotliwość odpoczynku /n/ Średni czas spoczynku /min/ Łączny czas odpoczynku /min/ Wskaźnik niepokoju Mleko pomiar 6:00 /kg/ Mleko 18:00 /kg/ 257,71 204,71 243,41 207,59 231,75 111,95 207,16 116,86 295,36 263,98 290,07 265,23 263,05 203,99 240,74 111,56 295,47 264,35 149,63 58,94 143,84 51,47 153,90 64,97 10,86 4,12 11,92 4,59 10,43 3,73 63,49 24,54 61,29 21,18 64,68 26,69 623,76 154,79 664,66 165,83 610,55 150,52 7,13 17,20 6,61 16,06 6,21 15,45 11,89 3,66 10,98 3,25 12,77 3,72 9,73 3,16 9,07 2,75 10,32 3,46 143,47 56,92 140,16 51,64 146,10 60,51 10,84 3,87 11,84 4,27 10,45 3,51 62,88 23,06 60,49 20,30 64,32 24,74 628,74 162,14 662,83 163,37 619,68 160,64 6,74 18,36 6,17 16,65 5,89 16,87 12,08 3,89 10,76 3,34 13,33 3,86 9,78 3,06 8,91 2,72 10,56 3,23 133,98 56,89 130,53 50,08 136,48 61,84 11,65 3,98 13,11 4,30 10,93 3,54 60,30 21,11 57,12 19,78 62,50 21,11 653,87 168,47 695,73 171,86 642,33 163,35 5,05 15,11 4,96 16,60 3,93 8,12 12,41 3,58 11,67 3,38 13,01 3,77 10,47 3,34 9,88 2,91 11,11 3,57 189,98 203,35 135,05 85,16 251,68 269,19 126,68 37,68 131,88 32,00 123,75 43,69 11,73 3,44 12,83 3,48 9,75 2,83 58,41 19,35 56,33 24,79 62,50 13,97 614,00 167,64 664,00 163,47 598,92 171,13 4,98 9,38 3,52 2,66 5,85 12,44 13,25 4,34 13,08 3,52 13,53 5,22 11,07 3,25 11,80 2,36 10,61 3,81 W okresie odnotowanego deszczu stwierdzono podwyższoną aktywność dobową krów podobnie jak to miało w okresach letnim i wyższych temperatur /tabela 32/. Zdecydowanie wyższe wskaźniki obserwuje się u krów, które przebywały w niekorzystnych warunkach 19

środowiskowych / system II/. Tym samym krowy spędzane okresowo do budynku miały dłuższy czas spoczynku i częściej z tego korzystały. W okresie opadu deszczu zwierzęta przejawiały wyższy wskaźnik niepokoju, niż z systemu I. Ponieważ ilość dni opadu śniegu w badanym okresie było bardzo mało uzyskane wyniki nie można traktować jako wskaźniki zachowania się zwierząt w w/w warunkach. Tabela 32 Parametry aktywności i wydajności krów w różnych systemach w zależności od rodzaju opadów atmosferycznych - gospodarstwo ekologiczne Opady atmosferyczne Cechy deszcz śnieg Średnia liczba dni laktacji System I System II Aktywność /kroki/ System I System II Częstotliwość odpoczynku /n/ System I System II Średni czas spoczynku /min/ System I System II Łączny czas odpoczynku /min/ System I System II Wskaźnik niepokoju System I System II 273,82 202,60 251,07 117,44 290,44 245,00 152,97 60,50 148,42 44,10 156,03 69,33 10,80 3,55 11,22 4,10 10,51 3,11 59,80 19,63 59,93 21,41 59,72 18,40 610,03 164,45 627,51 186,16 598,29 147,47 6,19 16,24 5,77 15,55 7,67 16,69 194,87 210,85 217,30 115,68 178,66 261,43 125,04 28,21 127,61 22,45 121,33 36,16 11,68 3,48 12,92 4,00 9,88 1,26 49,95 10,37 48,00 11,66 52,77 7,96 562,50 112,94 589,38 120,99 523,66 93,02 3,03 1,96 3,03 2,44 3,03 1,09 Aktywność zwierząt w zależności od temperatury otoczenia w systemie I i II prezentują tabele 33-34. Jak wykazały badania średnia aktywność dobowa omawianych grup zwierząt uwarunkowana jest temperaturą otoczenia. Zarówno w bardzo niskich i wysokich temperaturach krowy odznaczały się podwyższoną aktywnością. Temperatura przy której następowała stabilizacja aktywności to przedział 1-10 stopni C. Najwyższą aktywność odnotowano przy temperaturze powyżej 26 stopni 155-156 kroków. Przy temperaturze minus 10 aktywność wynosiła od 124 do 139 kroków. Wspomniany optymalny w badaniach zakres temperatur sprzyjał wydłużeniu czasu spoczynku zwierząt oraz częstotliwości odpoczynku w grupie zwierząt z systemu I i II. Także badany wskaźnik niepokoju najniższy był we wspomnianym zakresie temperatur. Powyżej i poniżej tego zakresu obserwujemy wzrost niepokoju w stadzie bydła ekologicznego. Na uwagę zasługuje wyraźnie większa wartość wskaźnika u bydła z sytemu II w zakresie temperatur 16-25 stopni. Wzrost temperatury otoczenia już powyżej 11 20

stopni powoduje powolny, lecz widoczny spadek wydajności mleka zarówno podczas doju rannego jak i wieczornego. Tabela 33 Parametry aktywności i wydajności krów w różnych systemach w zależności od temperatury - gospodarstwo ekologiczne Cecha System I / zakres temperatur (C) do -10,0 (-9) ( -5) (-4) 0 1-5 Średnia liczba dni laktacji 201,0 118,1 196,0 108,1 176,6 119,2 204,9 125,9 Aktywność /kroki/ 139,5 15,02 128,2 21,11 120,1 22,85 108,8 28,76 Częstotliwość 13,00 6,32 12,21 3,56 13,00 4,55 12,50 3,42 odpoczynku /n/ Średni czas spoczynku /min/ 51,00 19,54 48,93 13,20 46,39 22,31 57,54 18,39 Łączny czas odpoczynku /min/ 576,0 137,2 574,0 150,2 538,9 182,4 677,3 136,1 Wskaźnik niepokoju 4,57 4,00 3,45 2,47 2,83 2,09 1,89 1,49 Mleko pomiar 6:00 /kg/ - - 12,46 4,50 11,91 3,58 12,05 4,40 Mleko pomiar 18:00 /kg/ - - 12,88 5,44 9,93 2,77 10,47 3,71 Cecha 6-10 System I / zakres temperatur (C) 11-15 16-20 21-25 pow. 26 Średnia liczba dni laktacji 211,7 124,8 264,5 122,0 259,4 117,7 250,2 113,7 241,9 111,0 Aktywność /kroki/ 107,3 27,05 133,8 43,11 159,3 58,39 161,5 48,79 156,2 41,77 Częstotliwość odpoczynku 12,35 4,02 10,84 3,85 11,43 4,29 11,50 4,41 11,57 5,40 /n/ Średni czas spoczynku 62,13 21,56 70,40 22,49 62,11 18,91 59,50 22,50 54,85 21,86 /min/ Łączny czas odpoczynku 708,4 161,8 716,7 196,1 660,0 171,5 631,5 184,2 564,0 178,5 /min/ Wskaźnik niepokoju 1,95 2,01 5,01 12,02 6,89 18,34 8,69 22,73 6,31 15,69 Mleko pomiar 6:00 /kg/ 11,67 4,19 11,03 3,37 10,71 3,14 10,87 3,15 10,47 3,47 Mleko pomiar 18:00 /kg/ 9,78 3,38 8,98 2,87 8,57 2,41 8,93 2,73 8,92 2,68 21

Tabela 34 Parametry aktywności i wydajności krów w różnych systemach w zależności od temperatury - gospodarstwo ekologiczne Cecha System II / zakres temperatur (C) do -10,0 (-9) ( -5) (-4) 0 1-5 Średnia liczba dni laktacji 180,6 276,1 168,0 249,3 166,0 249,5 190,9 253,1 Aktywność /kroki/ 124,3 40,5 127,0 46,71 184,00 42,86 104,91 40,18 Częstotliwość odpoczynku 10,33 1,15 10,45 2,75 10,60 3,33 12,02 3,06 /n/ Średni czas spoczynku /min/ 52,66 8,38 51,41 14,31 50,40 23,00 59,28 15,65 Łączny czas odpoczynku 553,0 143,8 521,3 126,6 520,4 202,1 684,7 129,2 /min/ Wskaźnik niepokoju 2,43 0,70 6,05 12,20 4,48 8,38 1,92 3,07 Mleko pomiar 6:00 /kg/ - - 14,14 5,43 14,43 4,83 14,02 4,86 Mleko pomiar 18:00 /kg/ - - 11,22 4,94 12,25 4,24 11,36 3,93 Cecha 6-10 System II/ zakres temperatur (C) 11-15 16-20 21-25 pow. 26 Średnia liczba dni 191,1 242,3 274,1 247,2 300,3 242,8 304,6 238,4 295,8 236,2 laktacji Aktywność /kroki/ 102,08 42,55 127,5 60,32 157,36 67,46 172,57 64,29 155,71 40,31 Częstotliwość 11,65 3,00 9,98 3,28 9,96 3,53 10,10 3,76 10,89 4,29 odpoczynku /n/ Średni czas spoczynku 60,81 19,25 68,77 22,8 66,69 24,69 65,37 27,40 57,61 26,39 /min/ Łączny czas 671,3 134,8 636,8 138,9 609,96 147,1 593,7 129,4 555,3 135,8 odpoczynku /min/ Wskaźnik niepokoju 2,12 2,28 5,76 13,73 10,22 25,05 10,42 22,45 6,00 12,48 Mleko pomiar 6:00 13,15 3,62 11,99 3,43 12,23 3,41 12,40 3,26 12,16 3,15 /kg/ Mleko pomiar 18:00 /kg/ 11,76 3,26 9,59 2,88 9,72 2,82 9,51 2,13 10,03 2,43 Uwzględniając podział badanej grupy na poszczególne rasy stwierdzono, ze w zakresie niskich temperatur aktywność dobowa zwierząt była bardzo podobna /tabela 35/. W przypadku wzrostu temperatury otoczenia od 11-do 25 stopni odnotowano większa aktywność w grupie krów HF, natomiast bydła rasy ZB uaktywniło się po przekroczeniu temperatury 26 stopni. W konsekwencji bydło rasy ZB w niskich temperaturach częściej odpoczywało, co bezpośrednio przełożyło się na wyższy łączny czas spoczynku. W temperaturach dodatnich przekraczających 11 stopni bydło rasy ZB także częściej odpoczywało, jednak w zdecydowanie krótszych przedziałach. W badanych przedziałach temperatur stwierdzono, ze bydło rasy ZB charakteryzowało się niższymi wskaźnikami niepokoju przedziale od -10 do +20 stopni. Powyżej tej temperatury bydło rasy PHF uzyskało niższe wartości wskaźnika. Różnice pomiędzy badanymi rasami w zakresie wydajności mlecznej w badanych zakresach temperatur kształtowała się na poziomie do 2 kg. 22

Tabela 35 Parametry aktywności i wydajności krów rasy ZB i PHF w zależności temperatury o 6:00 - gospodarstwo ekologiczne Cechy Aktywność /kroki/ Częstotliwość odpoczynku /n/ Średni czas spoczynku /min/ Łączny czas odpoczynku /min/ Wskaźnik niepokoju Mleko pomiar 6:00 /kg/ Mleko 18:00 /kg/ zakres temperatur (C) Do - 10-9- -5-4 - 0 1-5 6-10 137,00 17,34 132,66 42,35 15,66 4,16 8,33 3,05 42,86 12,50 59,00 16,52 640,00 60,62 471,00 148,09 2,60 0,79 5,16 4,67 - - - - 128,12 23,27 132,60 44,32 13,37 2,85 9,44 2,81 47,37 12,37 53,84 13,79 620,37 135,81 491,40 132,82 3,35 2,78 6,04 11,85 13,17 1,96 18,70 6,57 10,98 3,59 12,83 6,17 120,46 26,35 120,88 35,12 14,26 4,63 10,27 3,10 45,46 20,75 49,33 24,71 585,80 179,36 485,33 199,31 2,56 1,64 4,48 7,73 13,14 2,07 13,45 5,71 10,13 1,89 12,03 4,72 109,42 32,34 107,94 36,05 13,24 3,22 11,73 3,31 54,11 15,31 62,64 18,56 689,79 149,66 691,85 119,70 1,96 1,74 1,87 2,75 12,40 3,13 13,88 5,85 10,86 3,24 11,40 4,42 102,83 30,13 108,41 38,60 13,43 3,53 11,00 3,42 57,51 18,48 66,06 21,28 732,49 157,18 677,59 142,62 1,86 2,14 2,16 2,20 11,53 3,53 13,70 4,01 10,17 2,91 11,75 3,71 Cechy Aktywność /kroki/ Częstotliwość odpoczynku /n/ Średni czas spoczynku /min/ Łączny czas odpoczynku /min/ Wskaźnik niepokoju Mleko pomiar 6:00 /kg/ zakres temperatur (C) 6-10 11-15 16-20 21-25 Od 26 102,83 30,13 108,41 38,60 13,43 3,53 11,00 3,42 57,51 18,48 66,06 21,28 732,49 157,18 677,59 142,62 1,86 2,14 2,16 2,20 11,53 3,53 13,70 4,01 123,75 46,56 172,00 58,82 11,30 4,08 9,95 3,17 68,85 20,90 69,64 24,08 723,29 178,05 647,04 161,76 4,71 12,54 5,17 11,33 10,44 3,24 12,61 3,24 149,90 56,16 165,18 69,54 11,74 4,43 10,03 3,45 61,76 20,34 66,26 24,34 666,38 163,23 614,08 156,93 7,27 18,35 8,76 23,58 10,33 3,29 12,78 2,79 165,24 50,24 170,29 66,10 11,55 4,55 10,41 3,74 60,64 21,34 64,33 28,00 642,06 157,29 602,92 148,89 10,38 24,28 6,97 15,53 10,70 3,41 12,94 2,50 162,13 40,90 148,58 41,33 11,69 5,41 11,27 4,12 58,05 22,30 53,80 25,48 596,43 150,81 548,66 156,75 6,97 15,94 3,53 3,84 10,40 3,14 12,94 2,96 23

Zwierzęta korzystające ze zwiększonego okresu pastwiskowania / system II/ charakteryzowały się zdecydowanie wyższym poziomem komórek somatycznych w mleku niż z ograniczonym wypasem /system I/, co zaprezentowano w tabeli 36. Stwierdzono w obu grupach, ze wraz ze wzrostem temperatury otoczenia następuje wyraźny wzrost poziomu komórek somatycznych. W najcieplejszych miesiącach /lipiec, sierpień/ w obu grupach uzyskano najwyższy poziom komórek somatycznych w mleku. Optymalna temperatura przy której odnotowano poziom komórek dopuszczalny dla mleka w sprzedaży wynosi do 18 stopni. Powyżej tej temperatury mleko było poza klasowe. Należy stwierdzić, że w wysokich temperaturach otoczenia system wypasu nie wpływa na poziom komórek somatycznych w mleku. Tabela 36 Średni poziom komórek somatycznych w meku krów w poszczególnych miesiącach - gospodarstwo ekologiczne Średni poziom komórek Miesiąc Temperatura otoczenia /godz/ somatycznych w mleku /1 ml x tys/ 6:00 18:00 System I System II I - 0,03 5,18 II 4,61 2,20 III 9,45 3,59 IV 14,90 4,57 V 18,68 5,00 VI 20,97 4,24 VII 24,00 3,58 VIII 21,68 4,46 IX 18,90 3,55 X 13,33 5,11-1,00 5,51 0,82 2,36 3,10 3,19 5,87 3,33 9,68 3,31 11,27 2,30 15,00 2,31 13,48 3,36 10,83 3,40 8,67 4,47 201,40 369,57 125,83 135,71 319,17 260,46 527,60 385,88 212,80 103,68 782,67 1 412,19 828,40 979,80 2 713,50 4 729,84 473,11 604,61 502,33 7 671,17 233,00 357,59 304,60 459,47 362,00 566,69 290,00 607,33 315,83 367,04 347,50 429,93 2 141,00 4 100,27 1 803,50 3 584,68 1 287,92 2 102,08 387,67 482,56 24

W badaniach nad poprawą zdrowotności krów i obniżeniem poziomu komórek somatycznych w mleku zastosowano dwa preparaty na wybranych grupach krów. Jeden był ziołowym dodatkiem paszowym podawanym w ilości 200 gr/szt, oraz maść ziołowa dowymieniowa stosowana każdorazowo po wykonanym doju. Badania wykazały, że zastosowanie obu preparatów razem lub osobno tylko maści może skutecznie obniżyć poziom komórek somatycznych w chorych wymionach krów tym samym istotnie wpłynąć na poprawę zdrowotności zwierząt. W badanych grupach skuteczność określono na poziomie 75%. W przypadku gospodarstwa konwencjonalnego i utrzymywanych w nim zwierząt skuteczność zastosowanych preparatów okazała się bardzo niska bo na poziomie 25%. Bydło utrzymywane konwencjonalnie ze względu na wysoka intensyfikację produkcji jest często poddane antybiotykoterapii co w konsekwencji powoduje, że metody tradycyjne oparte o naturalne ziła staja się nieskuteczne. Było utrzymywane w ekologii ze względu na zakaz stosowania antybiotyków bardzo dobrze reaguje na naturalne środki ochronne i zapobiegawcze. Wyniki badań zaprezentowano w tabeli 37. Tabela 37 Efektywnośc zastoswania preparatów ziołowych w leczeniu mastiti u krów w cyklu 10 dniowej terapii. Grupa doświadczalna Poziom krów chorych skierowanych do leczenia % Poziomkrów pozytywnie reagujacych na preparaty % Opis metody I ekologia 100 75 preparat+maść 2 x dzień I konwencja 100 25 preparat+maść 2 x dzień II ekologia 100 75 maść 2 x dzień II konwencja 100 25 maść 2 x dzień III konwencja 100 75 preparat Badaniami objęto także kształtowanie się poziomu kwasów tłuszczowych w mleku od krów utrzymywanych w systemie ekologicznym korzystających z pełnego sezonu pastwiskowego. W tym celu przed sezonem pastwiskowym oraz po zakończeniu pobrano od wszystkich zwierząt próby do analizy profilu kwasów tłuszczowych. Wyniki analiz zamieszczono w tabeli 38. Stwierdzono, że po sezonie pastwiskowym następuje wzrost zawartości w mleku szczególnie kwasów z rodziny C:18 oraz MUFA. Zaobserwowano za to zmniejszenie się udziału kwasów SFA i PUFA. 25

Tabela 38 Profil kwasów tłuszczowych mleka krów rasy ZB w sezonie zimowego i letniego wypasu w gospodarstwie ekologicznym. sezon C4:0 C6:0 C8:0 C10:0 C12:0 C14:0 C15:0 C14:1 C16:0 C16:1 C17:0 Zima x sd Lato x sd 3,43 0,25 3,13 0,40 2,20 0,25 2,01 0,33 1,03 0,27 1,08 0,19 2,61 0,66 2,57 0,47 3,30 0,72 3,10 0,57 11,38 1,23 10,41 1,15 1,05 0,20 1,24 0,15 1,04 0,26 1,06 0,33 32,90 1,59 32,28 4,37 1,68 0,39 1,98 0,24 0,61 0,09 0,53 0,04 sezon C18:0 C18:1 C18:2 C18:3 C20:0 MUFA SFA PUFA Zima x sd 9,68 1,63 24,02 2,47 2,08 0,17 0,15 0,05 0,11 0,04 24,71 2,24 68,50 2,29 2,06 0,24 Lato x sd 10,40 1,77 25,46 4,04 1,85 0,18 0,19 0,03 0,19 0,05 26,48 4,09 66,40 4,27 1,78 0,21 W ramach podjętych badań w drugim etapie realizacji zadania przeprowadzono ankietyzacje gospodarstw utrzymujących ekologicznie bydło mleczne. W tym celu badaniami objęto 49,52% krajowych stad ekologicznego bydła mlecznego, posiadających minimum 5 szt. krów. Opracowano specjalną ankietę dla hodowców zawierającą niezbędnie pytania do przeprowadzenia prawidłowych analiz i monitoringu a zaprezentowaną w załączniku 1. Monitoring dotyczy podstawowych danych produkcyjnych oraz pochodzenia i wieku zwierząt, rodzaju i sposobu żywienia, doju, parametrów jakościowych mleka, zdrowotności zwierząt, stosowanych cykli produkcyjnych. W tym celu zostało z każdego województwa wytypowano gospodarstwa do których zostały wysłane ankiety. Łącznie wysłano 550 ankiet, jednak zainteresowanie hodowców było bardzo niskie na poziomie zaledwie 8%. Jednocześnie poddano analizom dane produkcyjne dotyczące bazy paszowej zwierząt w przedziałach ilościowych utrzymywanych zwierząt 5-10 szt, 11-20, 21-40, 41-60 oraz powyżej 60 sztuk. W tym celu oszacowano procent gospodarstw deklarujących posiadanie /pastwiska, łąki itd./ lub produkcję /ziarno/ danych komponentów żywieniowych. Stwierdzono, że w chowie ekologicznym bydła mlecznego udział kiszonki z kukurydzy oraz ziarna jest najniższy ze wszystkich prezentowanych komponentów, które zadeklarowały gospodarstwa. Nie przekracza on dla kiszonki nawet 1% i w ziarnie 2%. Zdecydowanie najczęściej wykorzystywano wieloletnie rośliny dwuliścienne na pasze /do 21% zgłoszonych gospodarstw/ oraz trawy na gruntach ornych. Ze zbóż dominował owies /do 17%/ oraz 26