28. Zakładowy system ochrony pracy III. SYSTEM OCHRONY PRACY 28. Zakładowy system ochrony pracy 28.1. Służba bezpieczeństwa i higieny pracy Służba bezpieczeństwa i higieny pracy to wyodrębniona komórka organizacyjna jednoosobowa lub wieloosobowa. Liczba pracowników służby bhp jest ustalana przez pracodawcę, który bierze pod uwagę stan zatrudnienia oraz występujące w zakładzie warunki pracy i związane z nimi zagrożenia zawodowe, a także uciążliwości pracy. Tab. 28.1. Liczba pracowników służby bhp i ich kwalifikacje Liczba pracowników Liczebność służby bhp Minimalne kwalifikacje (odpowiadające stanowisko) Staż pracy w służbie bhp pracownik zatrudniony przy innej pracy technik bezpieczeństwa i higieny pracy (inspektor ds. bhp) do 100 a) wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalista spoza specjalności w zakresie bhp albo studia podyplomowe w zakresie bhp zakładu pracy b) 1 rok (specjalista ds. bhp) technik bezpieczeństwa i higieny pracy lub 3 lata komórka jednoosobowa wyższe wykształcenie o kierunku lub c) specjalności w zakresie bhp albo stu- dia podyplomowe w zakresie bhp 100 600 (starszy inspektor ds. bhp) kierujący wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie komórka wieloosobowkresie bhp albo studia podyplomowe w za- 1 rok bhp (specjalista ds. bhp) pracownik technik bezpieczeństwa i higieny pracy (inspektor ds. bhp) > 600 co najmniej 1 pracownik pełnoetatowy na każdych 600 pracowników kierujący wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bhp albo studia podyplomowe w zakresie bhp (specjalista ds. bhp) pracownik technik bezpieczeństwa i higieny pracy (inspektor ds. bhp) 1 rok a) Pracodawca posiadający ukończone szkolenie niezbędne do wykonywania zadań służby bhp może sam wykonywać zadania tej służby, jeżeli: zatrudnia do 10 pracowników albo zatrudnia do 20 pracowników i jest zakwalifikowany do grupy działalności, dla której ustalono nie wyższą niż trzecia 207
Prawo pracy i BHP poradnik kategorię ryzyka (ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych). b) Może to też być osoba, która była zatrudniona na stanowisku inspektora pracy w Państwowej Inspekcji Pracy przez okres co najmniej 5 lat. c) Oznacza to również zatrudnienie w tej komórce pracownika służby bhp w niepełnym wymiarze czasu pracy. Pracownik służby bhp oraz pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu powierzono wykonywanie zadań służby bhp, a także specjalista spoza zakładu pracy powinni spełniać wymagania kwalifikacyjne niezbędne do wykonywania zadań służby bhp oraz ukończyć szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy dla pracowników tej służby. Służba bhp podlega bezpośrednio pracodawcy, a jeżeli jest on jednostką organizacyjną służba bhp podlega bezpośrednio osobie zarządzającej tą jednostką. Pracownicy służby bhp zatrudniani są na stanowiskach: inspektorów do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy, starszych inspektorów do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy, specjalistów do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy, starszych specjalistów do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy, głównych specjalistów do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy. Kwalifikacje dla pierwszych trzech stanowisk zostały przedstawione w tabeli 28.1. Natomiast dla dwóch pozostałych przedstawiają się następująco: starszy specjalista do spraw bhp posiadanie wyższego wykształcenia o kierunku lub specjalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy albo studiów podyplomowych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz co najmniej 3-letniego stażu pracy w służbie bhp, główny specjalista do spraw bhp posiadanie wyższego wykształcenia o kierunku lub specjalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy albo studiów podyplomowych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz co najmniej 5-letniego stażu pracy w służbie bhp. Służba bhp ma następujące zadania: przeprowadzanie kontroli warunków pracy oraz przestrzegania przepisów i zasad bhp, bieżące informowanie pracodawcy o stwierdzonych zagrożeniach zawodowych, wraz z wnioskami zmierzającymi do usuwania tych zagrożeń, sporządzanie i przedstawianie pracodawcy, co najmniej raz w roku, okresowych analiz stanu bezpieczeństwa i higieny pracy zawierających propozycje przedsięwzięć technicznych i organizacyjnych mających na celu zapobieganie zagrożeniom życia i zdrowia pracowników oraz poprawę warunków pracy, udział w opracowywaniu planów modernizacji i rozwoju zakładu pracy oraz przedstawianie propozycji dotyczących uwzględnienia w tych planach rozwiązań techniczno-organizacyjnych zapewniających poprawę stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, 208
28. Zakładowy system ochrony pracy udział w ocenie założeń i dokumentacji dotyczących modernizacji zakładu pracy albo jego części, a także nowych inwestycji, oraz zgłaszanie wniosków dotyczących uwzględnienia wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy w tych założeniach i dokumentacji, udział w przekazywaniu do użytkowania nowo budowanych lub przebudowywanych obiektów budowlanych albo ich części, w których przewiduje się pomieszczenia pracy, urządzeń produkcyjnych oraz innych urządzeń mających wpływ na warunki pracy i bezpieczeństwo pracowników, zgłaszanie wniosków dotyczących wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy w stosowanych oraz nowo wprowadzanych procesach produkcyjnych, przedstawianie pracodawcy wniosków dotyczących zachowania wymagań ergonomii na stanowiskach pracy, przedstawianie pracodawcy wniosków dotyczących zachowania wymagań ergonomii na stanowiskach pracy, udział w opracowywaniu zakładowych układów zbiorowych pracy, wewnętrznych zarządzeń, regulaminów i instrukcji ogólnych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz w ustalaniu zadań osób kierujących pracownikami w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, opiniowanie szczegółowych instrukcji dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy na poszczególnych stanowiskach pracy, udział w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz w opracowywaniu wniosków wynikających z badania przyczyn i okoliczności tych wypadków oraz zachorowań na choroby zawodowe, a także kontrola realizacji tych wniosków, prowadzenie rejestrów, kompletowanie i przechowywanie dokumentów dotyczących wypadków przy pracy, stwierdzonych chorób zawodowych i podejrzeń o takie choroby, a także przechowywanie wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, doradztwo w zakresie stosowania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, udział w dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego, które wiąże się z wykonywaną pracą, doradztwo w zakresie organizacji i metod pracy na stanowiskach pracy, na których występują czynniki niebezpieczne, szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe, oraz doboru najwłaściwszych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, współpraca z właściwymi komórkami organizacyjnymi lub osobami, w szczególności w zakresie organizowania i zapewnienia odpowiedniego poziomu szkoleń w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zapewnienia właściwej adaptacji zawodowej nowo zatrudnionych pracowników, 209
Prawo pracy i BHP poradnik współpraca z laboratoriami upoważnionymi, zgodnie z odrębnymi przepisami, do dokonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych, występujących w środowisku pracy, w zakresie organizowania tych badań i pomiarów oraz sposobów ochrony pracowników przed tymi czynnikami lub warunkami, współpraca z laboratoriami i innymi jednostkami zajmującymi się pomiarami stanu środowiska naturalnego, działającymi w systemie państwowego monitoringu środowiska, określonego w odrębnych przepisach, współdziałanie z lekarzem sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, a w szczególności przy organizowaniu okresowych badań lekarskich pracowników, współdziałanie ze społeczną inspekcją pracy oraz z zakładowymi organizacjami związkowymi przy: podejmowaniu przez nie działań mających na celu przestrzeganie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, w trybie i w zakresie ustalonym w odrębnych przepisach, podejmowanych przez pracodawcę przedsięwzięciach mających na celu poprawę warunków pracy, uczestniczenie w konsultacjach w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, a także w pracach komisji bezpieczeństwa i higieny pracy oraz innych zakładowych komisji zajmujących się problematyką bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym zapobieganiem chorobom zawodowym i wypadkom przy pracy, inicjowanie i rozwijanie na terenie zakładu pracy różnych form popularyzacji problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii. Służba bhp nie może być obciążana innymi zadaniami niż wymienione powyżej. Wyjątek stanowi pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu powierzono wykonywanie zadań służby bhp, jednak priorytetem dla niego są zadania służby bhp i temu musi być podporządkowana organizacja i rozkład jego czasu pracy. Służba bhp (pracownik, któremu powierzono wykonywanie zadań służby bhp, specjalista spoza zakładu pracy) musi mieć udostępnione przez pracodawcę informacje mogące wywierać wpływ na bezpieczeństwo pracy i ochronę zdrowia pracowników, w szczególności dotyczące: stanu środowiska pracy, w tym wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, zastosowanych dotychczas środków, w tym technicznych i organizacyjnych, zapobiegających zagrożeniom zdrowia lub życia pracowników w odniesieniu do zakładu pracy i poszczególnych stanowisk pracy, środków przewidzianych w razie potrzeby udzielenia pierwszej pomocy, gaszenia pożaru i ewakuacji pracowników. Służba bhp jest uprawniona do: 1) przeprowadzania kontroli stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przestrzegania przepisów oraz zasad w tym zakresie w zakładzie pracy i w każdym innym 210
28. Zakładowy system ochrony pracy miejscu wykonywania pracy, 2) występowania do osób kierujących pracownikami z zaleceniami usunięcia stwierdzonych zagrożeń wypadkowych i szkodliwości zawodowych oraz uchybień w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, 3) występowania do pracodawcy z wnioskami o nagradzanie pracowników wyróżniających się w działalności na rzecz poprawy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy, 4) występowania do pracodawcy o zastosowanie kar porządkowych w stosunku do pracowników odpowiedzialnych za zaniedbanie obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, 5) niezwłocznego wstrzymania pracy maszyny lub innego urządzenia technicznego w razie wystąpienia bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia pracownika albo innych osób, 6) niezwłocznego odsunięcia od pracy pracownika zatrudnionego przy pracy wzbronionej, 7) niezwłocznego odsunięcia od pracy pracownika, który swoim zachowaniem lub sposobem wykonywania pracy stwarza bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia własnego albo innych osób, 8) wnioskowania do pracodawcy o niezwłoczne wstrzymanie pracy w zakładzie pracy, w jego części lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę do wykonywania pracy, w wypadku stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia pracowników albo innych osób. Uprawnienia te przysługują również pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy oraz specjaliście spoza zakładu pracy. 28.2. Społeczna inspekcja pracy (SIP) Ustawa z 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (Dz. U. z 2015 r. poz. 567) Społeczna inspekcja pracy jest służbą społeczną pełnioną przez pracowników, mającą na celu zapewnienie przez zakłady pracy bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochronę uprawnień pracowniczych, określonych w przepisach prawa pracy. Pomimo że SIP kierowana jest przez zakładowe organizacje związkowe, reprezentuje ona interesy wszystkich pracowników zakładu pracy. Zakładowe organizacje związkowe dostosowują organizację SIP do potrzeb wynikających ze struktury zakładu pracy. 28.2.1. Struktura SIP w zakładzie pracy Społeczna inspekcja pracy jest instytucją zamykającą swoje struktury w ramach danego zakładu pracy. Tworzenie jakichkolwiek organizacji ponadzakładowych nie ma umocowania prawnego i nie są one wprawdzie zakazane, lecz pozostaną zawsze tworami nieformalnymi. 211
Prawo pracy i BHP poradnik SIP w zakładzie pracy tworzą: zakładowy społeczny inspektor pracy (ZSIP) dla całego zakładu pracy, oddziałowi (wydziałowi) społeczni inspektorzy pracy (OSIP) dla poszczególnych oddziałów (wydziałów), grupowi społeczni inspektorzy pracy (GSIP) dla komórek organizacyjnych oddziałów. 28.2.2. Podstawowe prawa i obowiązki społecznych inspektorów pracy Podstawowe zadania SIP: kontrola stanu budynków, maszyn, urządzeń technicznych i sanitarnych oraz procesów technologicznych z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy, kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy, w tym postanowień układów zbiorowych i regulaminów pracy, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, młodocianych i osób niepełnosprawnych, urlopów i czasu pracy, świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, uczestniczenie w kontroli przestrzegania w zakładzie pracy przepisów dotyczących ochrony środowiska naturalnego, udział w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, udział w analizowaniu przyczyn powstawania wypadków przy pracy, zachorowań na choroby zawodowe i inne schorzenia wywołane warunkami środowiska pracy oraz kontrolowanie stosowania przez zakłady pracy właściwych środków zapobiegawczych, uczestniczenie w pracach dotyczących przeglądów warunków pracy, opiniowanie projektów planów poprawy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy i planów rehabilitacji zawodowej oraz kontrolowanie realizacji tych planów, działania na rzecz aktywnego udziału pracowników zakładów pracy w kształtowaniu właściwych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy oraz oddziaływanie na przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. 212
28. Zakładowy system ochrony pracy Uprawnienia SIP wstęp do pomieszczeń i urządzeń zakładu pracy (art. 8 ust. 1 ustawy o SIP) żądanie informacji i dokumentacji (art. 8 ust. 2 ustawy o SIP) wniosek o czasowe odsunięcie pracownika od pracy (art. 10 ustawy o SIP) zalecenie usunięcia stwierdzonych uchybień (art. 11 ust. 1 ustawy o SIP) wniosek o natychmiastowe usunięcie zagrożenia (art. 11 ust. 2 ustawy o SIP) dokonywanie wpisów do księgi zaleceń (art. 12 ustawy o SIP) Rys. 28.1. Uprawnienia społecznej inspekcji pracy Pracodawca (kierownik zakładu pracy) ma prawo wniesienia sprzeciwu od zalecenia ZSIP do właściwego inspektora PIP. Należy go wnieść: w przypadku zaleceń wydawanych w normalnym trybie w ciągu 7 dni od dnia doręczenia zalecenia, w przypadku zaleceń wydawanych w trybie natychmiastowym niezwłocznie. Omawiając uprawnienia SIP nie sposób nie wspomnieć o obowiązkach pracodawców odnośnie społecznej inspekcji pracy. Chodzi oczywiście nie tylko o fakt, że uniemożliwianie lub utrudnianie działalności SIP jest wykroczeniem. Zgodnie z ustawą o SIP pracodawca jest obowiązany zapewnić społecznym inspektorom pracy odpowiednie warunki realizacji ich zadań, czyli: zakupuje prasę i literaturę fachową, zakłada zakładową księgę zaleceń i uwag oraz oddziałowe księgi uwag, zapewnia obsługę administracyjno-biurową, zapewnia udział w szkoleniach. Wszelkie koszty związane z działalnością SIP ponosi pracodawca. 213
Prawo pracy i BHP poradnik 28.3. Związki zawodowe Ustawa z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2015 r. poz. 1881) Związki zawodowe sprawują kontrolę nad przestrzeganiem prawa pracy oraz uczestniczą, na zasadach określonych odrębnymi przepisami, w nadzorze nad przestrzeganiem przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. 214 Uprawnienia związków zawodowych w zakresie bhp żądanie usunięcia stwierdzonych uchybień (art. 23 ust. 2) zakładowa kontrola przepisów i zasad bhp (art. 26 pkt 3) kierowanie działalnością SIP (art. 26 pkt 4) badanie stanu bezpieczeństwa pracy (art. 29) Rys. 28.2. Uprawnienia związków zawodowych 28.4. Komisja bezpieczeństwa i higieny pracy Komisja bezpieczeństwa i higieny pracy powoływana jest przez pracodawcę zatrudniającego więcej niż 250 pracowników. Stanowi ona jego organ doradczy i opiniodawczy. Skład komisji bezpieczeństwa i higieny pracy: przewodniczący pracodawca lub osoba przez niego upoważniona, wiceprzewodniczący społeczny inspektor pracy, członkowie pracownicy służby bhp, lekarz sprawujący opiekę zdrowotną nad pracownikami, przedstawiciele pracowników. Do podstawowych zadań komisji należy: dokonywanie przeglądu warunków pracy, okresowa ocena stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, opiniowanie podejmowanych przez pracodawcę środków zapobiegających wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, formułowanie wniosków dotyczących poprawy warunków pracy, współdziałanie z pracodawcą w realizacji jego obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Komisja odbywa swoje posiedzenia nie rzadziej niż raz w kwartale w godzinach pracy. Pracownicy biorący udział w pracach komisji zachowują prawo do wynagrodzenia.