Potencjał aktywizacyjny klientów długotrwale korzystających z pomocy społecznej w województwie kujawskopomorskim

Potencjał aktywizacyjny klientów długotrwale korzystających z pomocy społecznej w województwie kujawskopomorskim Raport z badania TORUŃ 2013 1

Spis treści: Słowo wstępu... 3 Opis metodologii badania... 4 Charakterystyka próby badawczej... 6 Sytuacja bytowa respondentów... 8 Formy pomocy kierowane do długotrwałych klientów OPS oraz ocena ich efektywności... 15 Korzystanie ze wsparcia oraz ocena skuteczności działań realizowanych przez PUP... 23 Propozycje działań na rzecz poprawy sytuacji życiowej... 24 Przeszkody w wyjściu z kręgu pomocy społecznej... 26 Wyznawane wartości i umiejętności życiowe... 28 Podsumowanie... 34 Rekomendacje... 37 2

Słowo wstępu Wychodząc naprzeciw potrzebie wnikliwej analizy sytuacji osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu podjął prace badawcze w tym obszarze. Wynikiem badania przeprowadzonego wśród długotrwałych klientów pomocy społecznej jest niniejszy raport, prezentujący subiektywne odczucia osób będących przedmiotem analizy. Tego rodzaju diagnoza, oparta na opiniach, potrzebach i sugestiach jednej z grup odbiorców pomocy społecznej jest konieczna, aby zaprojektować działania mające na celu poprawę ich sytuacji, a w konsekwencji uniezależnienie się od świadczeń. Sytuacja długotrwałych klientów ośrodków pomocy społecznej jest na tyle skomplikowana, że wymaga wieloaspektowego i kompleksowego działania służb. Klient korzystający z pomocy społecznej przez wiele lat jest szczególnie zagrożony wykluczeniem społecznym, które w dalszym ciągu stanowi ogromne wyzwanie dla polityki społecznej. W ostatnich latach działania na rzecz aktywizacji społeczno-zawodowej w stosunku do długotrwałych klientów OPS podejmowano w ramach projektów współfinasowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego, głównie projektów systemowych z Priorytetu VII PO KL. Jednakże praca z osobą na trwałe związaną z instytucjami pomocowym wymaga długofalowych działań w celu, po pierwsze, uniezależnienia się od pomocy społecznej, a następnie zapobiegania powrotowi do systemu. Badanie zaprojektowano w taki sposób, aby poznać zdanie grupy będącej przedmiotem analizy, rozpoczynając od przedstawienia sytuacji rodzinnej, poprzez wskazanie i ocenę działań podjętych przez respondenta w celu osiągniecia samodzielności i zapewnienia bytu sobie oraz rodzinie. Ponadto umożliwiono wypowiedzenie się w kwestii ewentualnych propozycji poprawy ich sytuacji życiowej. Wnioski i rekomendacje wypływające z niniejszego badania są próbą odpowiedzi na potrzeby osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej, wymagające pełnego zaangażowania oraz ścisłej współpracy zarówno pracowników ośrodków pomocy społecznej oraz pracowników instytucji rynku pracy, ponieważ, jak wynika z badania, najpilniejszą potrzebą i oczekiwaniem klienta pomocy jest podjęcie pracy, która okazuje się być dla wielu z nich marzeniem. 3

Opis metodologii badania Współcześnie dominującą tendencją w podejściu do kwestii socjalnej w wielu krajach Unii Europejskiej jest niewątpliwie wprowadzanie modelu aktywnej polityki społecznej, które zakłada odejście od modelu polityki pasywnej koncentrującego się na redystrybucji dochodów 1. Aktywna polityka społeczna to podejście zakładające, że jedną z podstawowych funkcji pomocy społecznej jest budowanie aktywnych postaw osób i rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji. Zmierza ona do reformy narzędzi i instrumentów aktywizacji zawodowej i społecznej, które umożliwią bardziej efektywne działania jednostek samorządu terytorialnego w zakresie pomocy i integracji społecznej oraz budowy sektora usług społecznych w oparciu o podmioty ekonomii społecznej. Dużym wyzwaniem dla założeń modelu aktywnej polityki społecznej są osoby długotrwale korzystające z pomocy społecznej. Aktywizacja długotrwałych klientów pomocy społecznej winna być synonimem inkluzji społecznej, czyli procesu wtórnej socjalizacji tych klientów, odzyskiwania ich dla społeczeństwa, z którego wcześniej zostali wykluczeni. Aktywny, współpracujący z pracownikami socjalnymi klient niespostrzeżenie przestaje być klientem, stając się partnerem pracownika socjalnego w rozwiązaniu trudnej sytuacji życiowej. Jednak, aby tak się stało, wokół pracownika socjalnego i jego klienta należy stworzyć klimat sprzyjający procesowi aktywizacji i integracji społecznej. Zasadniczy problem badawczy, leżący u podstaw przeprowadzonego badania, można sprowadzić do pytania o sytuację rodzin będących długotrwałymi klientami pomocy społecznej, o to, z jakiego wsparcia korzystają, jakie owo wsparcie przynosi efekty, a także na jakie przeszkody napotykają osoby długotrwale korzystające z pomocy społecznej w powrocie na łono społeczeństwa? Jaki charakter posiadają te przeszkody? Jakie znaczenie, co do ważności nadają owym barierom same osoby długotrwale korzystające z pomocy społecznej? A także, jak badani oceniają swoje szanse na ponowną integrację ze społeczeństwem co w tym kierunku zostało już zrobione i z jakim skutkiem? Innymi słowy, uszczegóławiając powyższe pytania badawcze, badanie było ukierunkowane na uzyskanie informacji dotyczących poniższych kwestii: Sytuacja bytowa, zawodowa oraz zdrowotna rodzin długotrwale korzystających z pomocy społecznej; Formy wsparcia kierowane do długotrwałych klientów pomocy społecznej oraz efekty płynące z ich wykorzystania; Czy zapoczątkowany został proces nabywania lub podnoszenia przez długotrwałych klientów pomocy społecznej kompetencji i umiejętności zawodowych? Z jakim skutkiem? Czy i w jakim stopniu bariery, na jakie napotykają długotrwali klienci pomocy społecznej to czynniki zewnętrzne, działające w sposób całkowicie od nich niezależny, a na ile bariery te wiążą się z ich świadomościowymi cechami oraz doświadczeniami?; W jakim stopniu owe czynniki utrudniają powrót na łono społeczeństwa osób długotrwale korzystających z pomocy społecznej i na ile zwiększają ryzyko wykluczenia społecznego? Postawione cele badawcze zostały zrealizowane za pomocą metody ilościowej, techniką wywiadu kwestionariuszowego. Badaną populację stanowiły rodziny korzystające z pomocy 1 Za: Rymsza, Marek. 2004. Praca socjalna i pracownicy socjalni w modelu aktywnej polityki społecznej, w: Wóz, Kazimiera i Krzysztof Piątek (red.), Socjologia i polityka społeczna a aktualne problemy pracy socjalnej. Dylematy teorii i praktyki społecznej, Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne Akapit. 4

społecznej od 36 i więcej miesięcy (długotrwali klienci pomocy społecznej). Wielkość próby została oszacowana na podstawie danych ROPS w Toruniu o liczbie rodzin długotrwale korzystających z pomocy społecznej za 2010 rok. W województwie kujawsko-pomorskim takich rodzin w 2010 roku było 49 111. Zakładając dobór próby losowy, warstwowy z poziomem ufności 95% i błędem maksymalnym na poziomie 4% wielkość próby badawczej ustalono na poziomie 593 rodzin długotrwale korzystających z pomocy społecznej. Do udziału w badaniu udało się pozyskać 601 przedstawicieli rodzin, które w sposób długotrwały korzystają ze świadczeń pomocy społecznej. Próba została dobrana losowo, warstwy stanowiły wszystkie gminy województwa kujawskopomorskiego. Liczba respondentów z każdej gminy została dobrana proporcjonalnie do ogólnej liczby rodzin długotrwale korzystających z pomocy społecznej zamieszkujących w danej gminie. Do respondentów docierano za pośrednictwem ośrodków pomocy społecznej, które dysponując listami rodzin długotrwale korzystających z pomocy społecznej traktowały te listy jako operaty losowania, a następnie do wylosowanych do udziału w badaniu rodzin kierowały prośbę o zgodę na udział w badaniu. 5

Charakterystyka próby badawczej Miejsce zamieszkania Na podstawie zebranych danych można przedstawić charakterystykę badanej populacji pod względem miejsca zamieszkania, wieku, płci i wykształcenia. Respondenci biorący udział w badaniu byli częściej mieszkańcami obszarów miejskich (59%) niż wiejskich 2. Biorąc pod uwagę szczegółowe kategorie ze względu na wielkość miejsca zamieszkania można wskazać, iż najwięcej uczestników badania mieszkało na wsi (41%), mieszkańcy miast powyżej 100 tys. stanowili 23% ogółu badanych, natomiast kilkanaście procent stanowili mieszkańcy zarówno miast do 10 do 50 tys., jak i tych poniżej 10 tys. mieszkańców. Najmniejszą grupę stanowili mieszkańcy miast powyżej 50 tys. do 100 tys. mieszkańców. W przypadku 13 ankiet wystąpił brak danych. Szczegóły na wykresie poniżej. Wykres 1. Miejsce zamieszkania Miejsce zamieszkania brak danych 13 miasto powyżej 100 tys. mieszkańców 144 miasto powyżej 50 tys. do 100 tys. mieszkańców 31 miasto od 10 tys. do 50 tys. mieszkańców miasto poniżej 10 tys. mieszkańców 77 89 wieś 247 Płeć Respondenci zostali poproszeni o podanie informacji dotyczących płci i wieku. Ponad 80% uczestników badania stanowiły kobiety. Zdecydowana przewaga kobiet wśród osób biorących udział w badaniu nie jest zaskakująca, gdyż jest odzwierciedleniem przeważającej liczby kobiet wśród klientów pomocy społecznej. Znacząco częściej to kobieta zgłasza się do ośrodka pomocy społecznej po pomoc, co związane jest zarówno z większą umiejętnością radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych i posiadaniem bardziej rozwiniętych zdolności do pokonywania bariery wstydu, jak również z częstszą wśród kobiet sytuacją braku zatrudnienia, która staje się jednym z powodów sięgania po świadczenia pomocy społecznej. 2 Dane te odpowiadają ogólnej strukturze ludności w województwie kujawsko-pomorskim ze względu na miejsce zamieszkania (dane BDL GUS za 2012 rok: na obszarach miejskich zamieszkiwało 60% ludności, pozostałe 40% na wsiach). 6

Wiek Wiek większości respondentów plasował się w przedziale od 30 r.ż. do 60 r.ż. (w tym 34% od 31 do 40 lat, niespełna 28% od 41 do 50 lat, 19% od 51 do 60 lat). Blisko 13% stanowiły osoby poniżej 30 roku życia. Jedynie 3,5% respondentów było osobami, których wiek wynosił powyżej 60 lat. Szczegółowe dane dot. struktury badanej grupy ze względu na wiek zostały przedstawione na poniższym wykresie. Wykres 2. Wiek Wiek brak danych 17 powyżej 70 r.ż. 1 od 61 r.ż do70 r.ż. 20 od 51 r.ż. do 60 r.ż. 115 od 41 r.ż. do 50 r.ż. 167 od 31 r.ż. do 40 r.ż. 205 do 30 r.ż. 76 Wykształcenie Respondenci biorący udział w badaniu legitymowali się głównie wykształceniem zawodowym (41%) oraz podstawowym (34%). Dość dużą część stanowiły osoby posiadające wykształcenie średnie (21%). Spośród wszystkich respondentów najmniej liczne grupy to osoby zarówno bez wykształcenia, jak i osoby z wykształceniem wyższym. 7

Wykres 3. Wykształcenie Wykształcenie wyższe mgr wyższe licencjat 2 7 średnie 131 zawodowe 250 podstawowe 207 brak wykształcenia szkolnego 4 Taki rozkład stopni wykształcenia wśród długotrwale korzystających jest niepokojący z uwagi na dość duży odsetek osób posiadających średnie wykształcenie, gdyż zwyczajowo przyjmuje się, iż ubóstwo i długotrwałe korzystanie z pomocy społecznej łączy się z niskim stopniem wykształcenia, uniemożliwiającym znalezienie pracy. 3 Biorąc powyższe pod uwagę, można stwierdzić, iż w obecnych czasach fakt posiadania średniego wykształcenia nie stanowi gwarancji zdobycia miejsca na rynku pracy i osiągnięcia samodzielności życiowej. Sytuacja bytowa respondentów Wielkość gospodarstw domowych Badaniem objęto 601 gospodarstw domowych. Łączna liczba osób w badanych gospodarstwach domowych to 2.321, w tym 1.261 dzieci. Przeciętna badana rodzina stanowiła 4- osobowe gospodarstwo domowe. Wśród badanych rodzin 97 stanowiły gospodarstwa jednoosobowe, 2-osobowe 79 rodzin, 3-osobowe 96 rodzin, 4-osobowe 130 rodzin, 5-osobowe 84 rodziny, 6-osobowe 49 rodzin, 7-osobowe 21 rodzin, 8-osobowe 24 rodziny, 9-osobowe 11 rodzin, 10-osobowe 5 rodzin, 11-osobowe 4 rodziny. W badaniu udział wzięło również jedno 12-osobowe gospodarstwo domowe. 3 Szafrenberg R., Żołędowski C., Theiss M., (red.). 2010. Polityka publiczna wobec ubóstwa i wykluczenia społecznego, Warszawa: Elipsa. 8

Wykres 4. Liczba gospodarstw domowych i osób w gospodarstwach domowych Liczba gospodarstw domowych i osób w gospodarstwach 4 osoby 1 osoba 3 osoby 5 osób 2 osoby 6 osób 8 osób 7 osób 9 osób 10 osób 11 osób 12 osób 5 4 1 11 24 21 49 84 79 97 96 130 0 20 40 60 80 100 120 140 liczba rodzin Wśród badanych rodzin 139 stanowią gospodarstwa domowe, których nie współtworzą dzieci, natomiast 456 gospodarstw posiada dzieci. W stosunku do 6 badanych rodzin brak jest danych odnośnie liczby dzieci w rodzinach (1%). W badaniu udział wzięło 208 rodzin wielodzietnych (35%), tj. z 3 i więcej dzieci. 23% badanych rodzin to rodziny bezdzietne (139 rodzin), 21% rodziny z dwójką dzieci (125), 20% rodziny z jednym dzieckiem (123). Średnio na jedną rodzinę biorącą udział w badaniu przypada 2 dzieci. Natomiast biorąc pod uwagę tylko rodziny z dziećmi wtedy średnio na jedną rodzinę przypada 3 dzieci. Dokładne dane na temat liczby dzieci w rodzinach przedstawia poniższy wykres. Wykres 5. Liczba rodzin z dziećmi Liczba rodzin z dziećmi bez dzieci 2 dzieci 1 dziecko 3 dzieci 4 dzieci 6 dzieci 5 dzieci 7 dzieci 8 dzieci 9 dzieci 5 4 8 25 25 58 83 125 123 139 liczba rodzin 0 50 100 150 9

Źródła dochodu gospodarstw domowych Respondentom zadano pytanie dot. źródeł dochodu w gospodarstwie domowym, umożliwiając wybór odpowiedzi z kafeterii różnych możliwych kategorii. Ponad 86% respondentów odpowiedziało, że jednym ze źródeł dochodu jest pomoc pieniężna z pomocy społecznej, czyli zasiłki (stały, okresowy, celowy) przyznawane zgodnie z określonymi kryteriami. Kolejnym najczęściej wymienianym źródłem dochodu respondentów jest zasiłek rodzinny 4. Praca innego członka rodziny to dla 31% ankietowanych (189 rodzin) jedno ze źródeł dochodu w gospodarstwie domowym, podobnie praca respondenta (25% - 151 rodzin). Kolejnym najczęściej wymienianym źródłem dochodu (30% - 182 rodziny) jest stypendium socjalne lub naukowe dzieci, do tego rodzaju świadczeń mają prawo rodziny o niskich dochodach. Dla ok. 20% respondentów alimenty stanowią jedno ze źródeł dochodu. Następne w kolejności to: pomoc finansowa rodziny (11%), renta socjalna (4%), emerytura (3%). W kategorii inne najczęściej pojawiały się takie odpowiedzi jak: dodatek mieszkaniowy, zasiłek dla bezrobotnych, zasiłek pielęgnacyjny, prace dorywcze oraz dochody z prowadzenia gospodarstwa rolnego. Wykres 6. Źródła dochodu gospodarstw domowych respondenci wskazywali na wszystkie źródła dochodu w gospodarstwie domowym 600 500 400 516 Źródła dochodu gospodarstw domowych 372 300 200 189 182 151 125 100 0 68 63 24 23 2 65 4 Zasiłek rodzinny wynosi 77 zł na dziecko w wieku do ukończenia 5 roku życia, 106 zł na dziecko w wieku powyżej 5 roku życia do ukończenia 18 roku życia, 115 zł na dziecko w wieku powyżej 18 roku życia do ukończenia 24 roku życia. Na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 sierpnia 2012 r. w sprawie wysokości dochodu rodziny albo dochodu osoby uczącej się stanowiących podstawę ubiegania się o zasiłek rodzinny oraz wysokości świadczeń rodzinnych, dostępne: http://www.mpips.gov.pl/wsparcie-dla-rodzin-zdziecmi/swiadczenia-rodzinne/komunikaty-dotyczace-swiadczen-rodzinnych/ 10

Średni miesięczny dochód netto na osobę w rodzinie Większa część respondentów (417 wskazań) odpowiadając na pytanie dotyczące średniego miesięcznego dochodu netto na jedną osobę w rodzinie wymieniła kwotę poniżej 400 zł (kryterium dochodowe uprawniające do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej na osobę w rodzinie wynosi 456 zł 5, na osobę samotnie gospodarującą 542 zł). W przypadku 102 rodzin miesięczny dochód wynosi od 401 do 600 zł netto na osobę (17%). Tylko 7% rodzin dysponuje miesięcznie na jednego członka rodziny kwotą od 601 do 800 zł. Kwoty 1000 zł i powyżej 1500 zł na jedną osobę wskazało ok. 3% ankietowanych, czyli 16 respondentów. Wykres 7. Procent rodzin dysponujących średnim miesięcznym dochodem netto na osobę w rodzinie Procent rodzin dysponujących średnim miesięcznym dochodem netto na osobę w rodzinie 3% 2% 1% 1% 17% 7% 69% do 400 401-600 601-800 801-1000 1001-1500 powyżej 1500 brak danych Czas korzystania z pomocy społecznej Największy odsetek rodzin będących długotrwałymi klientami pomocy społecznej korzysta ze wsparcia OPS przez okres czasu od 3 do 5 lat 36% rodzin. Korzystanie z pomocy społecznej od 6 do 8 lat deklaruje 25% badanych, od 9 do 12 lat 15,5%, od 13 do 15 lat 7,5%, a powyżej 15 lat 15% badanych rodzin. Dane dotyczące liczby rodzin korzystających z pomocy społecznej w podanych wyżej przedziałach czasu przedstawia poniższy wykres. 5 Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 17 lipca 2012r. w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej. 11

Wykres 8. Czas, od jakiego badane rodziny korzystają z pomocy społecznej Liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej w danym przedziale czasowym 5 91 94 46 150 215 3-5 lat 6-8 lat 9-12 lat powyżej 15 lat 13-15 lat braki danych Powody korzystania z pomocy społecznej Wśród powodów korzystania z pomocy społecznej najczęściej wymieniane było bezrobocie wskazania w 543 rodzinach, następnie ubóstwo wskazania w 228 rodzinach, niepełnosprawność wskazania w 165 rodzinach oraz bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego wskazania w 52 rodzinach. Badani w 32 przypadkach wskazali też na inne powody korzystania z pomocy społecznej, wśród nich znalazły się: alkoholizm, wielodzietność, samotne macierzyństwo oraz bezdomność. Dane przedstawia poniższy wykres. Wykres 9. Powody korzystania z pomocy społecznej (można było wskazać na więcej niż jeden powód korzystania z pomocy społecznej) 600 500 400 300 200 100 0 543 Powody korzystania z pomocy społecznej 228 165 52 32 liczba wskazań 12

Dziedziczność korzystania z pomocy społecznej Badanych zapytano o to, czy ich rodzice lub dziadkowie korzystali z pomocy społecznej, celem odpowiedzi na pytanie, czy wśród długotrwałych klientów pomocy społecznej możemy mówić o dziedziczeniu zachowań polegających na zwracaniu się o pomoc do państwa. Co ciekawe, często opisywane w literaturze przedmiotu zjawisko dziedziczenia biedy zdaje się dotykać mniej niż jedną trzecią respondentów. Na wspomniane powyżej pytanie aż 66% odpowiedzi wykluczyło dziedziczenie zachowań polegających na korzystaniu z pomocy społecznej. O powielaniu tych zachowań z pokolenia na pokolenie zaświadczyło niespełna 30% badanych (z czego 26% badanych wskazuje na dziedziczenie jednopokoleniowe, a tylko w przypadku niespełna 4% badanych możemy mówić o dziedziczeniu w linii 3 pokoleń). Jeden procent badanych wskazał na występowanie przerwy w postaci jednego pokolenia w korzystaniu z pomocy społecznej co znaczy, że z pomocy korzystali dziadkowie badanych, ale rodzice już nie. Trzy procent wskazań stanowiły braki danych wraz z jednym wskazaniem na nie dotyczy. Szczegółowy rozkład odpowiedzi przedstawia poniższy wykres. Wykres 10. Pokoleniowe dziedziczenie korzystania z pomocy społecznej Czy Pana/i rodzice lub dziadkowie korzystali z pomocy społecznej? 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 398 155 23 17 7 1 liczba wskazań Wyniki te należy jednak zestawić z danymi dotyczącymi wieku respondentów. Na uzyskane odpowiedzi mógł mieć wpływ fakt, iż wśród respondentów niewiele było osób młodych (jedynie 76 osób poniżej 30 roku życia). 13

Stan zdrowia Chcąc określić stan zdrowia klientów długotrwale korzystających z pomocy społecznej poproszono respondentów o zakwalifikowanie siebie samych oraz członków rodzin do jednej z trzech grup: zdrowy, chory z orzeczeniem o niepełnosprawności oraz chory bez orzeczenia o niepełnosprawności. Wśród 601 respondentów 66% osób oceniło samych siebie jako osoby zdrowe (395 osób), niespełna 17% osób oceniło siebie jako chore posiadające orzeczenie o niepełnosprawności (101 osób), niespełna 16% osób jako chore, ale nie posiadające orzeczenia o niepełnosprawności (95 osób). Natomiast 10 badanych nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie (niespełna 2%). Z kolei na podstawie odpowiedzi badanych dotyczących pozostałych członków rodzin widzimy, że rodziny, w których wszyscy członkowie są zdrowi stanowią 46% wszystkich badanych rodzin (jest to 276 rodzin). W 33% rodzin żyją osoby chore z orzeczeniem o niepełnosprawności (200 rodzin), natomiast w 26% rodzin są osoby chore, ale bez orzeczenia o niepełnosprawności (156 rodzin). Szczegółowe dane przedstawia poniższy wykres. Wykres 11. Stan zdrowia (liczba rodzin nie sumuje się do 601, ponieważ w rodzinach mogą być zarówno osoby chore z orzeczeniem jak i osoby chore bez orzeczenia) Stan zdrowia 156 rodzin 200 rodzin 276 rodzin wszyscy zdrowi chory z orzeczeniem chory bez orzeczenia Sytuacja zawodowa Jako, że bezrobocie jest głównym powodem korzystania z pomocy społecznej łatwo przewidzieć, że aktualna sytuacja zawodowa większości długotrwałych klientów pomocy społecznej to pozostawanie bez pracy. Wśród badanych rodzin jest aż 281 (47%), w których nikt w rodzinie nie pracuje w jakikolwiek sposób nie posiada stałej, legalnej pracy, nie pracuje w ramach prac dorywczych, ani w szarej strefie. W 204 rodzinach są osoby, które chwytają się prac dorywczych/sezonowych, w 84 rodzinach są osoby, które znalazły zatrudnienie w ramach szarej strefy, także w 84 rodzinach są osoby, które posiadają stałą, legalną pracę. Przyglądając się danym mówiącym o sytuacji zawodowej respondentów czyli najczęściej osób będących głowami rodzin widzimy, że aż 63,6% z nich nie pracuje w ogóle (382 osoby). Zatrudnienie w ramach prac dorywczych i sezonowych udaje się znaleźć 22,3% badanych (134 osoby), w szarej strefie funkcjonuje 9,5% badanych (57 osób), natomiast stałą, legalną pracę posiada tylko 14

3,3% respondentów (20 osób). Braki danych dotyczą 8 respondentów (1,3%). Szczegółowe dane przedstawia poniższy wykres. Wykres 12. Sytuacja zawodowa respondentów Sytuacja zawodowa respondentów nie pracuje 382 praca dorywcza 134 praca na czarno stała, legalna praca 20 57 liczba wskazań braki danych 8 0 100 200 300 400 500 Formy pomocy kierowane do długotrwałych klientów Ośrodków Pomocy Społecznej oraz ocena ich efektywności Formy pomocy i wsparcia oferowane przez OPS Badani zostali poproszeni o wskazanie z listy form pomocy oferowanych przez ośrodek pomocy społecznej tych, które zostały im zaproponowane przez pracownika socjalnego (respondentom lub komukolwiek z rodziny respondenta). Najczęściej oferowaną formą pomocy był zasiłek wskazało na niego 560 respondentów, następnie dożywanie wskazania 428 respondentów, wsparcie w formie szkoleń wskazania 309 respondentów, kursy podnoszące kwalifikacje wskazania 303 respondentów, pomoc rzeczowa wskazania 221 respondentów, praca socjalna wskazania 146 respondentów, opłacenie składek na ubezpieczenie wskazania 50 respondentów, pobyt w domu pomocy społecznej wskazania 21 respondentów, udzielenie schronienia wskazania 15 respondentów, usługi opiekuńcze wskazania 13 respondentów. Na inne formy pomocy, niewymienione w kafeterii wskazało 11 respondentów (dodatek mieszkaniowy i stypendium socjalne po 3 wskazania, opłacenie kolonii, wyjazdu wakacyjnego 2 wskazania, prace społeczno-użyteczne, mieszkanie komunalne oraz pomoc przy powiększeniu mieszkania po 1 wskazaniu). W przypadku 2 respondentów odnotowano braki danych w odpowiedzi na to pytanie. Następnie zapytano badanych, z których z oferowanych form wsparcia skorzystali (oni sami lub członkowie ich rodziny). Okazuje się, że nie każda oferowana forma wsparcia spotyka się z zainteresowaniem długotrwałych klientów pomocy społecznej. I tak z zasiłku skorzystało 555 rodzin, z dożywiania 419 rodzin, ze wsparcia w formie szkoleń 257 rodzin, z kursów podnoszących kwalifikacje 238 rodzin, z pomocy rzeczowej 189 rodzin, z pracy socjalnej 117 rodzin, z opłacenia składek na ubezpieczenie 41 rodzin, z udzielenia schronienia 20 rodzin, z usług opiekuńczych 14 rodzin, z pobytu w domu pomocy społecznej 14 rodzin, z innych form wsparcia 11 rodzin. Formy pomocy jakimi są udzielenie schronienia oraz usługi opiekuńcze miały nawet więcej wskazań mówiących o ich wykorzystaniu niż zaoferowaniu dlatego, że respondenci zwracali uwagę, że nikt 15

im wsparcia w tej postaci nie zaoferował, lecz to oni sami o nie zabiegali. Omówione dane przedstawia poniższy wykres. Wykres 13. Formy wsparcia kierowane do długotrwałych klientów pomocy społecznej (można było wskazać kilka form wsparcia) Formy wsparcia kierowane do długotrwałych klientów pomocy społecznej zasiłek 560 555 dożywianie 428 419 wsparcie w formie szkoleń 309 257 kursy podnoszące kwalifikacje pomoc rzeczowa 238 221 189 303 praca socjalna opłacenie składek na ubezpieczenie 50 41 146 117 pobyt w DPS udzielenie schronienia usługi opiekuńcze inne 21 14 15 20 13 14 11 11 0 200 400 600 zaoferowane formy wsparcia wykorzystane formy wsparcia Efekty osiągnięte dzięki wsparciu z OPS Respondenci zostali poproszeni również o wskazanie na efekty, jakie przyniosły im wykorzystane formy wsparcia. Odpowiedź na pytanie miała uwzględniać wszystkie efekty, jakie pojawiły się po wykorzystaniu form wsparcia przez wszystkich członków rodziny. Najczęściej wskazywanym efektem był rozwój osobisty wskazania w 253 rodzinach (42%), następnie nawiązanie nowych kontaktów wskazania w 191 rodzinach (blisko 32%), aktywizacja społeczna wskazania w 131 rodzinach (blisko 22%), podjęcie zatrudnienia wskazania w 107 rodzinach, kontynuowanie nauki wskazania w 88 rodzinach, aktywność w ramach podmiotów ekonomii społecznej wskazania w 14 rodzinach, inne efekty, nie wymienione w kafeterii wskazania w 13 rodzinach (w tym: zdobycie prawa jazdy, uzyskanie lepszego samopoczucia, zwiększenie pewności siebie, zdobycie środków na utrzymanie, poprawa jakości życia, możliwość zjedzenia ciepłego posiłku, dodatkowe atrakcje dla dzieci, poczucie, że w trudnych chwilach nie jest się samemu), założenie 16

działalności gospodarczej wskazania w 3 rodzinach. Na brak efektów wskazało 122 respondentów. Dane przedstawia poniższy wykres. Wykres 14. Efekty z wykorzystanych form wsparcia (można było wskazać na więcej niż 1 efekt) Rodziny, w których wystąpiły efekty z wykorzystania oferowanych form wsparcia rozwój osobisty nawiązanie nowych kontaktów aktywizacja społeczna brak efektów podjęcie zatrudnienia kontynuowanie nauki aktywność w ramach podmiotów ekonomii społ. inne założenie działalności gosp. 3 14 13 131 122 107 88 191 253 0 100 200 300 liczba wskazań Ocena rezultatów wsparcia z OPS Następny blok pytań dotyczył opinii respondentów na temat osiągniętych rezultatów w związku z uzyskiwanym z ośrodków pomocy społecznej wsparciem oraz propozycji związanych ze zwiększeniem efektywności oddziaływania pomocy społecznej (wśród 601 respondentów 34 osoby nie udzieliły odpowiedzi na to pytanie). Respondenci badania oceniali, czy dzięki uzyskanemu wsparciu osiągnęli oczekiwane rezultaty, a w przypadku negatywnej oceny tego aspektu, wskazywali na przyczyny tej sytuacji. Wykres 15. Ocena rezultatów wsparcia z OPS Czy w Pana/i opinii udało sie osiągnąć oczekiwane rezultaty z wykorzystanych form wsparcia? 158 20 18 371 tak nie połowicznie trudno powiedzieć 17

Jak ilustruje wykres powyżej wśród uzyskanych wskazań najwięcej, bo ponad 65%, było odpowiedziami potwierdzającymi fakt osiągnięcia zakładanych rezultatów wynikających z wykorzystanych form wsparcia. Blisko co trzeci respondent (28% wskazań) wskazał, że nie udało mu się osiągnąć oczekiwanych rezultatów. Respondenci odpowiadający w sposób twierdzący i przeczący zostali poproszeni o uszczegółowienie swoich odpowiedzi. I tak, respondenci, którzy odpowiedzieli w sposób twierdzący, najczęściej wskazywali, iż wsparcie płynące z OPS stanowi pomoc w utrzymaniu i poprawia ich sytuację finansową (85 wskazań). Część z respondentów (41 osób) wskazało, iż uzyskiwana pomoc umożliwia im przetrwanie i jest dla nich jedynym źródłem utrzymania. Trzecie najczęstsze wskazanie dotyczyło osiągnięcia oczekiwanych rezultatów w formie nabycia nowych umiejętności (26 wskazań). Zaledwie kilkanaście osób, które wskazały na fakt uzyskania zaplanowanych efektów pomocy społecznej, podjęło zatrudnienie (13), jak również polepszyło jakość swoich kontaktów społecznych i rodzinnych (13). Wśród pojedynczych wskazań w ramach kategorii inne, prezentowano informacje dot. kontynuowania nauki, poprawy stanu zdrowia, motywacji do poszukiwania pracy. Osoby, które wskazały, iż nie osiągnęły oczekiwanych rezultatów, wśród najczęstszych przyczyn tej sytuacji wymieniały dwie kwestie: brak zatrudnienia (blisko połowa wskazań, tj. 70) oraz fakt zbyt małego wsparcia finansowanego (52 wskazania). Wśród kategorii inne wskazywano na kwestie związane ze zbyt długim okresem oczekiwania na pomoc lub kwestię braku systematyczności udzielanego wsparcia. Propozycje działań zwiększających efektywność wsparcia udzielanego przez OPS Spośród 601 respondentów badania 75 osób nie udzieliło odpowiedzi na pytanie dotyczące propozycji działań, które mogłyby wpłynąć na zwiększenie efektywności wsparcia udzielonego przez OPS. Wśród badanych 59 osób udzieliło odpowiedzi nie wiem / trudno powiedzieć. Taka sama liczba osób wskazała, iż nie zauważa potrzeby usprawnienia oferty udzielanego wsparcia, gdyż system pomocy społecznej w funkcjonującym wymiarze jest bez zastrzeżeń. Pozostali uczestnicy badania zaprezentowali katalog propozycji w powyższym zakresie. Wykres poniżej prezentuje wykaz uzyskanych odpowiedzi. 18

Wykres 16. Propozycje działań zwiększających efektywność wsparcia oferowanego przez OPS (respondenci mogli podawać kilka propozycji) Propozycje działań zwiększających efektywność wsparcia oferowanego przez OPS większa liczba miejsc / ofert pracy pomoc w znalezieniu pracy więcej kursów zgodnych z potrzebami rynku pracy zwiększenie skali udzielanej pomocy bardziej wnikliwa weryfikacja klientów pomocy lepsza organizacja pracy ops możliwość odbycia stażu / praktyk u pracodawców zwiększenie pomocy w formie wydawania żywności większa kontrola sposobu wydatkowania świadczeń pomoc w opiece nad dziećmi organizacja prac społecznie użytecznych mniejsza biurokracja przy ubieganiu się o świadczenie zmiana wysokości kryterium dochodowego "praca zamiast zasiłków" większa oferta pomocy dla dzieci poprawa warunków mieszkaniowych inne nie wiem nic, system jest dobry brak danych 15 14 10 9 9 9 6 6 6 4 31 27 27 25 59 59 75 75 81 101 0 20 40 60 80 100 120 Największą liczbę wskazań uzyskały kwestie niezwiązane jednak stricte z działalnością OPS. Zdaniem respondentów (blisko 20% z 526 osób, które udzieliły odpowiedzi na to pytanie) należałoby przede wszystkim zwiększyć ofertę pracy, zwłaszcza poprzez zwiększenie liczby miejsc zatrudnienia. Podkreślano potrzebę udzielenia pomocy w poszukiwaniu i znalezieniu pracy (ponad 80 wskazań). Wskazywano na konieczność organizacji kursów zawodowych, które będą dostosowane do zapotrzebowania na rynku pracy (75 wskazań). Tego rodzaju wskazania, które są związane zwłaszcza z obszarem działalności powiatowych urzędów pracy, potwierdzają potrzebę uściślenie współpracy pomiędzy OPS a PUP. Na podstawie wyników badania można sugerować, iż aby oferowane przez OPS wsparcie mogło być bardziej efektywne konieczna jest, w opinii respondentów, zmiana sytuacji na rynku pracy i wsparcie w obszarze aktywizacji zawodowej. Respondenci (31 wskazań) zwracali również uwagę na potrzebę zwiększenia skali udzielanej pomocy (m.in. zwiększenie liczby godzin usług opiekuńczych, większa skala pomocy rzeczowej). Podkreślano również (27 wskazań) konieczność bardziej wnikliwej weryfikacji osób zgłaszających się po pomoc społeczną, gdyż w opinii części respondentów pomoc nie trafia tam, gdzie powinna. Uczestnicy badania wskazywali również na kwestie organizacyjne dotyczące usprawnienia funkcjonowania OPS (m.in. szybsze rozpatrywanie wniosku o zasiłek, skrócenie czasu oczekiwania na decyzje administracyjne i przeprowadzenie 19

wywiadu środowiskowego). Kolejne wskazanie dotyczyło zapewnienia możliwości odbycia stażu i praktyk u pracodawców. Respondenci proponowali również zwiększenie pomocy w formie wydawania żywności (14 wskazań). W opinii 10 badanych należałoby wprowadzić zwiększoną kontrolę sposobu wydatkowania świadczeń przez klientów pomocy społecznej (wskazywano zwłaszcza na konieczność ukrócenia sytuacji przeznaczania otrzymanych środków na alkohol). Po 9 wskazań udzielono w zakresie: pomocy w opiece nad dziećmi, co umożliwiłoby podjęcie zatrudnienia; organizacji prac społecznie użytecznych; zmniejszenia biurokracji przy ubieganiu się o świadczenia pomocy społecznej. Taka sama liczba respondentów (6 osób) wskazała na potrzebę zmiany wysokości kryterium dochodowego uprawniającego do uzyskania świadczeń, udzielania wsparcia w formie pracy zamiast zasiłków oraz zwiększenia oferty pomocowej kierowanej do dzieci. Najmniejsza liczba wskazań (4) dotyczyła wsparcia w zakresie poprawy warunków mieszkaniowych. Wśród osób, które udzieliły odpowiedzi w powyższym zakresie 25 wskazań dotyczyło pojedynczych przykładów propozycji działań na rzecz usprawnienia ofert pomocowej, np. sfinansowanie kontynuacji nauki w ramach studiów wyższych, zmiana nastawienia pracodawców do zatrudniania klientów OPS w ramach umów o pracę, pomoc w założeniu działalności gospodarczej, lepsza ściągalność alimentów. Udział w projektach Europejskiego Funduszu Społecznego realizowanych przez OPS Wśród respondentów badania znalazły się osoby biorące udział w projektach finansowanych ze środków unijnych realizowanych przez OPS (ok. 48% ogółu badanych 287 osób). Analizując kwestię miejsca zamieszkania długotrwałych klientów pomocy społecznej biorących udział w badaniu, można zauważyć pewne znaczenie tego aspektu w odniesieniu do uczestnictwa w projektach EFS realizowanych przez OPS w województwie kujawsko-pomorskim. Najrzadziej w projektach systemowych uczestniczyły osoby korzystające z pomocy społecznej w największych miastach regionu (powyżej 100 tys. mieszkańców). Najczęściej ze wsparcia projektowego korzystali natomiast klienci OPS zamieszkujący obszary miejskie od 50 do 100 tys. mieszkańców. Analizując tę kwestię w kolejnych kategoriach można stwierdzić systematyczny spadek liczby osób będących uczestnikami projektów unijnych w badanej próbie (do niecałych 50% w przypadku obszarów wiejskich). Tabela 1. Udział w projektach EFS realizowanych przez OPS Wyszczególnienie miasto powyżej 100 tys. mieszkańców miasto od 50 tys. do 100 tys. mieszkańców miasto od 10 do 50 tys. mieszkańców miasto poniżej 10 tys. mieszkańców liczba klientów OPS biorących udział w badaniu liczba osób biorących udział w projekcie EFS w ujęciu % 145 42 29,0 32 21 65,6 89 54 60,7 77 41 53,2 wieś 247 122 49,4 20

brak danych 11 7 x razem 601 287 47,8 Uczestnicy projektów finansowanych ze środków EFS realizowanych przez OPS (głównie projekty systemowe) w naszym regionie (287 respondentów) zostali poproszeni o wskazanie, jakiego rodzaju wsparcie uzyskali w ramach działań projektowych. Najwięcej, ponad 53% badanych będących uczestnikami projektów unijnych (153 osoby) skorzystało z kursu zawodowego. Blisko 27% (77 osób) zostało objętych doradztwem zawodowym, a ok. 25% uzyskało różnego rodzaju wsparcie szkoleniowe. Następną najliczniej wskazywaną formą otrzymanego wsparcia była fachowa pomoc psychologiczna. Wśród respondentów uczestniczących w projektach realizowanych przez OPS 13% (37 osób) wzięło udział w kursie komputerowym. Badani zwrócili również uwagę na uzyskane wsparcie w formie wyżywienia (27 osób), świadczeń finansowych (20 osób), czy zwrotu kosztów dojazdu (12 osób). Część z uczestników projektów (26 osób) wskazała również na możliwość udziału w różnego rodzaju wyjazdach integracyjnych. Wśród badanych uczestniczących w projektach 24 osoby skorzystały z oferty realizacji kursu prawa jazdy. Wykres 17. Rodzaje wsparcia oferowanego w projektach EFS realizowanego przez OPS (respondenci mogli wskazać na więcej niż jeden rodzaj wsparcia) Rodzaje wsparcia oferowanego w projektach EFS realizowanych przez OPS kurs zawodowy doradztwo zawodowe wsparcie szkoleniowe pomoc psychologiczna kurs komputerowy wyżywienie wyjazd integracyjny prawo jazdy pomoc finansowa sfinansowanie kosztów dojazdu inne 37 27 26 24 20 12 38 53 70 77 153 0 20 40 60 80 100 120 140 160 Tabela 2. Ocena skuteczności działań prowadzonych w ramach projektów EFS realizowanych przez OPS Kategoria Liczba wskazań bardzo źle 2 źle 8 średnio 40 dobrze 106 bardzo dobrze 122 21

brak danych 9 Projekty systemowe OPS realizowane w ramach Działania 7.1 PO KL Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji, są ukierunkowane m.in. na rozwój aktywnych form integracji społecznej oraz umożliwianie dostępu do nich osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym. W ramach projektów systemowych finansowane są formy wsparcia eliminujące różnego rodzaju bariery (mentalnościowe, psychologiczne, organizacyjne), na jakie napotykają osoby zagrożone wykluczeniem społecznym borykające się z problemem dyskryminacji na rynku pracy. Udział w tych projektach zakłada przede wszystkim oddziaływanie ukierunkowane na integrację społeczną i podjęcie działań aktywizacyjnych, co stanowi pierwszy krok na drodze do pełnego procesu reintegracji społeczno-zawodowej. Blisko 80% respondentów uczestniczących w projektach unijnych realizowanych przez OPS (228 osób) oceniła skuteczność podejmowanych działań w stopniu dobrym (37%) i bardzo dobrym (43%). Jedynie 10 wśród 287 respondentów udzieliło negatywnej oceny w tym zakresie. Wśród najczęściej wymienianych zmian, jakie zaszły się w konsekwencji udziału w projektach EFS, wymieniano najczęściej zwiększenie się poczucia pewności siebie, zaradności i otwartości (53 wskazania). Wskazano również na fakt zdobycia nowych umiejętności i kwalifikacji (46 wskazań) oraz pozyskania wiedzy (14). Wśród respondentów 30 osób zwróciło uwagę na kwestię nawiązania nowych kontaktów. W przypadku 13 osób w efekcie udziału w projekcie nastąpiło podjęcie zatrudnienia (przez respondenta lub osobę z najbliższej rodziny). Kolejne 6 osób wskazało na kwestię odbycia stażu u pracodawcy i zdobycia doświadczenia zawodowego. Zwrócić należy jednak uwagę, iż możliwość odbycia stażu jako forma wsparcia w ramach projektu systemowego OPS wprowadzono dopiero w roku 2012 i dotyczyła ona odbycia stażu wyłącznie w ramach istniejących spółdzielni socjalnych. Dopiero znowelizowane zasady przygotowania projektów systemowych obowiązujące od 1 stycznia 2013 r. wprowadziły możliwość odbycia stażu także w innych podmiotach, w tym przedsiębiorstwach prywatnych. Wśród kategorii inne udzielano pojedynczych wskazań dotyczących aspektów: mobilizacji do aktywnego poszukiwania pracy / lepszego życia i sytuacji materialnej / uzyskania wsparcia psychologicznego. Niecałe 40% uczestników badania, biorących udział w projektach EFS (114 osób), nie wskazało na fakt wystąpienia zmian, które byłyby efektem uczestnictwa w projekcie. Sytuacja ta jest o tyle zaskakująca, iż 75% osób w tej grupie (86 wskazań) pozytywnie oceniło skuteczność działań prowadzonych w ramach projektów unijnych (w kategorii dobrze i bardzo dobrze ). Powyższa niekonsekwencja może wynikać z faktu, iż respondenci udzielali odpowiedzi na pytanie otwarte. Prawdopodobne jest, iż większość badanych mogła zrozumieć aspekt zmiany w perspektywie konkretnej, wymiernej odmiany sytuacji życiowej w formie podjęcia stałego zatrudnienia i wyjścia z kręgu pomocy społecznej. Możliwe jest zatem, iż w tych przypadkach pominięty został aspekt uzyskania lub podwyższenia umiejętności miękkich, czy zdobycia nowych kwalifikacji i doświadczeń. 22

Korzystanie ze wsparcia oraz ocena skuteczności działań realizowanych przez Powiatowe Urzędy Pracy Respondenci zostali zapytani również o fakt korzystania ze wsparcia oferowanego przez urzędy pracy. Wśród rodzin objętych badaniem jedynie w przypadku 37% (224 wskazania) jakakolwiek osoba z rodziny skorzystała z oferty wsparcia świadczonej przez PUP. Analizując powyższą kwestię pod względem miejsca zamieszkania respondentów można stwierdzić, iż największy odsetek badanych, którzy korzystali z oferty PUP odnotowano wśród respondentów z miast poniżej 10 tys. mieszkańców (42,9%), a najmniejszy wśród mieszkańców wsi (34,8%). Szczegóły na wykresie poniżej. Tabela 2. Liczba osób korzystających ze wsparcia PUP Wyszczególnienie liczba klientów OPS biorących udział w badaniu liczba osób korzystająca ze wsparcia oferowanego przez PUP w ujęciu % wieś 247 86 34,82 miasto poniżej 10 tys. mieszkańców 77 33 42,86 miasto od 10 do 50 tys. mieszkańców 89 38 42,70 miasto od 50 tys. do 100 tys. mieszkańców 32 10 31,25 miasto powyżej 100 tys. mieszkańców 145 55 37,93 brak danych 11 2 x razem 601 224 37,27 Respondenci korzystający ze wsparcia świadczonego przez PUP najczęściej korzystali z oferty kursów podnoszących kwalifikacje zawodowe (81 z 224 osób, tj. 36%). Kolejne najczęściej pojawiające się wskazanie (36 osób, tj. 16%) dotyczyło skorzystania z ofert pracy przedstawionych za pośrednictwem urzędu. Podobna liczba wskazań została zgłoszona w zakresie odbycia stażu zawodowego i przyuczenia do zawodu przeprowadzonego przez pracodawcę. Zasiłek dla osób bezrobotnych pobierało 10% (23 osoby) badanych, którzy korzystali z oferty PUP. Podobna liczba wskazań dotyczyła uczestnictwa w szkoleniu nt. aktywnego poszukiwania pracy (21 osób) oraz skorzystania z doradztwa zawodowego (20 osób). Jedynie 17 osób (tj. blisko 8%) zostało objętych pracami społecznie użytecznymi i robotami publicznymi. Marginalna liczba wskazań dotyczyła udziału w zajęciach klubu pracy oraz uzyskania dotacji na otwarcie działalności gospodarczej (po 5 wskazań). W ramach kategorii inne respondenci wskazywali m.in. na fakt samej rejestracji w PUP oraz możliwości objęcia ubezpieczeniem zdrowotnym. 23

Wykres 19. Rodzaje wsparcia oferowanego przez PUP (respondenci mogli wskazać na więcej niż 1 rodzaj wsparcia) Rodzaje wsparcia oferowanego przez PUP kurs podnoszący kwalifikacje oferta pracy przyuczenie do zawodu / staż zawodowy zasiłek dla bezrobotnych szkolenie nt. aktywnego poszukiwania pracy doradztwo zawodowe prace społecznie użyteczne / roboty publiczne dotacja na otwarcie działalności gospodarczej udział w klubie pracy inne brak wsparcia brak danych 5 5 3 5 9 23 21 20 17 36 33 81 0 20 40 60 80 100 Tabela 3. Ocena skuteczności działań realizowanych przez PUP Kategoria Liczba wskazań bardzo źle 10 źle 22 średnio 97 dobrze 66 bardzo dobrze 24 brak danych 5 Blisko 40% uczestników badania, którzy zostali objęci wsparciem ze strony PUP, pozytywnie oceniło skuteczność realizowanych działań. Ponad 43% respondentów wskazało na ocenę średnio, natomiast blisko 15% respondentów korzystających ze wsparcia powiatowych urzędów pracy oceniło skuteczność realizowanych przez nie działań w kategoriach źle i bardzo źle. Propozycje działań na rzecz poprawy sytuacji życiowej Wszyscy respondenci badania zostali poproszeni o przedstawienie propozycji działań, które należałoby podjąć w celu poprawy sytuacji rodzin wymagających pomocy ze względu na trudne położenie, w jakim się znalazły. Spośród 601 badanych odpowiedzi udzieliło 547 osób. W przypadku 38 respondentów było to wskazanie nie wiem / trudno powiedzieć. Jak widać na poniższym wykresie, podobnie jak w przypadku propozycji na rzecz zwiększenia efektywności działań OPS, najwięcej wskazań dotyczyło kwestii związanych z możliwością pozyskania zatrudnienia. 24

Wykres 20. Propozycje działań na rzecz poprawy sytuacji życiowej (respondenci mogli wskazać na więcej niż jedną propozycję działań) Co można zrobić w celu poprawy sytuacji Pana/i rodziny i innych rodzin znajdujących się w podobnej sytuacji? pomoc w znalezieniu pracy utworzenie nowych miejsc pracy większe wsparcie finansowe możliwość zatrudnienia na podstawie umowy o pracę kursy zawodowe gwarantujące znalezienie pracy większa liczba szkoleń większe wsparcie dla matek / rodzin z dziećmi organizowanie innych form wsparcia niż zasiłki zmiana systemu przyznawania zasiłków poprawa warunków komunikacyjnych / rozbudowa dróg poprawa warunków mieszkaniowych zwiększenie wsparcia dla osób niepełnosprawnych zapewnienie możliwości odbycia stażu zmiana / większe zaangażowanie władz nic nie można zrobić inne nie wiem / trudno powiedzieć brak danych 36 35 27 16 16 12 11 10 7 7 6 26 38 54 98 102 99 143 0 20 40 60 80 100 120 140 160 Badani wskazywali na potrzebę objęcia pomocą w znalezieniu pracy (143 osoby, tj. 26%), konieczność utworzenia nowych miejsc pracy (102 osoby, tj. 19%), umożliwienia zatrudnienia na podstawie umów o pracę (98 osób, 18%). W czołówce najczęściej udzielanych odpowiedzi znalazła się również kwestia potrzeby zwiększenia wsparcia finansowanego udzielanego w formie świadczeń (99 osób, tj. 16%). Około 6% badanych wskazało na zapotrzebowanie zarówno na realizację kursów zawodowych dostosowanych do warunków na rynku pracy, jak i większej liczby szkoleń. Część respondentów (27 wskazań) zauważyła również potrzebę dodatkowego wsparcia kierowanego do samotnych rodziców i rodzin z dziećmi w obszarze pomocy w zapewnieniu opieki dzieciom, umożliwiającej podjęcie zatrudnienia. Kolejne wskazania (16 osób) dotyczyły: rozszerzenia oferty pomocowej OPS o inne formy wsparcia niż zasiłki oraz usprawnienia systemu przyznawania zasiłków pomocy społecznej polegającego zwłaszcza na wprowadzeniu sprawniejszej procedury oraz wyższego kryterium dochodowego. Respondenci sygnalizowali również (12 wskazań) konieczność rozbudowy dróg i poprawy warunków komunikacyjnych, wskazując te aspekty jako bariery w podjęciu zatrudnienia. Podobna liczba wskazań (11) dotyczyła potrzeby zapewnienia poprawy warunków mieszkaniowych. Wśród odpowiedzi znalazły się również wskazania zapotrzebowania na 25

zwiększenie zakresu wsparcia dla osób niepełnosprawnych. Marginalna liczba wskazań odnosiła się do aspektów zapewnienia możliwości odbycia stażu u pracodawców oraz konieczności zmiany lub większego zaangażowania w pomoc społeczną lokalnych i krajowych władz. W przypadku 6 respondentów udzielona została odpowiedź, iż nie ma sposobu by udzielić pomocy i wsparcia rodzinom znajdującym się trudnej sytuacji ( nic nie można zrobić ). W ramach kategorii inne uczestnicy badania wskazywali m.in. na aspekt lepszej współpracy na linii OPS-PUP, organizowania wsparcia finansowego dla osób, które chciałyby założyć własną działalność gospodarczą, udzielanie pomocy psychologicznej. Przeszkody w wyjściu z kręgu pomocy społecznej Respondenci zostali poproszeni również o wybór 5 najważniejszych kwestii, które stanowią dla nich największą przeszkodę w zmianie sytuacji życiowej i wyjściu z kręgu pomocy społecznej. Uczestnicy badania dokonywali wyboru kategorii z ustalonej kafeterii składającej się z 16 wskazań (ostatnie wskazani: inne umożliwiało podanie dodatkowej, nieujętej w przygotowanych kategoriach odpowiedzi). Istotnym aspektem była kwestia uszeregowania wskazanych odpowiedzi na pozycjach od 1 do 5 biorąc pod uwagę istotę każdej z przeszkód dla procesu zmiany. Wykres poniżej prezentuje ogół wskazań dla poszczególnych kategorii. Wykres 21. Przeszkody w wyjściu z kręgu pomocy społecznej ogół wskazań Przeszkody w wyjściu z kręgu pomocy społecznej brak ofert pracy w okolicach zamieszkania brak pieniędzy niechęć pracodawców do zatrudniania na umowę brak doświadczenia zawodowego sytuacja rodzinna brak znajomości brak interesujących ofert pracy obawa przed nieuczciwymi pracodawcami mój wiek mój stan zdrowia brak wiary w możliwość sukcesu moja płeć świat szybko się zmienia trudności z uczeniem się nowych umiejętności lęk przed podjęciem jakichkolwiek działań inne brak danych 11,70% 10,92% 8,61% 8,44% 8,07% 7,09% 5,71% 5,41% 3,36% 2,35% 2,15% 1,82% 1,45% 1,34% 1,08% 4,40% 16,10% 0,00% 4,00% 8,00% 12,00% 16,00% 20,00% Wśród trzech najczęściej wskazywanych przeszkód w staraniach wyjścia na prostą wymienione zostały: brak ofert pracy w okolicach zamieszkania (16% wszystkich wskazań), brak pieniędzy (12%) i niechęć pracodawców do zatrudniania na umowę o pracę (11%). 26

Wykres 22. Przeszkody w wyjściu z kręgu pomocy społecznej pierwsze wskazanie Przeszkody w wyjściu z kręgu pomocy społecznej - 1. wskazanie brak ofert pracy w okolicach zamieszkania sytuacja rodzinna brak pieniędzy niechęć pracodawców do zatrudniania na umowę brak doświadczenia zawodowego brak znajomości mój wiek brak interesujących ofert pracy mój stan zdrowia obawa przed nieuczciwymi pracodawcami świat szybko się zmienia brak wiary w możliwość sukcesu trudności z uczeniem się nowych umiejętności moja płeć lęk przed podjęciem jakichkolwiek działań inne brak danych 46 43 42 34 30 27 25 25 18 8 5 5 4 4 11 6 262 0 100 200 300 Analizując powyższą kwestię uwzględniając tylko pierwsze wskazanie respondentów (uczestnicy badania mieli uporządkować przeszkody od najbardziej do najmniej znaczącej) można stwierdzić, iż spora część osób (44%) wskazała na kwestię braku ofert pracy w okolicach zamieszkania. Zdecydowanie tego rodzaju przeszkoda determinuje do korzystania ze świadczeń pomocy społecznej. Istotne jest również, iż kolejną przyczyną jest, w opinii respondentów, ich sytuacja rodzinna (46 wskazań, 8%), najczęściej związaną z koniecznością opieki nad osobą zależną (dzieckiem lub chorym rodzicem). Podobną liczbę wskazań uzyskały również kwestie związane z brakiem pieniędzy oraz niechęcią pracodawców do zatrudniania na umowę o pracę. Odczucia osób korzystających z pomocy społecznej Respondenci zostali poproszeni o wskazanie wszystkich możliwych kwestii, które odczuwają jako dotkliwe z perspektywy osoby będącej klientem pomocy społecznej. Dla zdecydowanej większości są nimi: brak pieniędzy (87%) oraz brak pracy (86%). Następne w kolejności to: zniechęcenie (27%), brak szacunku otoczenia dla osób korzystających z pomocy (24%), wstyd przed rodziną, czy znajomymi (18%) oraz złe myślenie o sobie (17%). Dla kilkunastu procent respondentów najbardziej dotkliwe jest również poczucie niechęci płynącej od ludzi i brak lub rzadkie kontakty z innymi ludźmi, co niewątpliwie prowadzi do izolacji i zagrożenia wykluczeniem społecznym. Osoby długotrwale korzystające z pomocy społecznej posiadają zbyt dużo wolnego czasu oraz borykają się z nudą, do czego przyznaje się blisko 15% respondentów. Tylko 4% respondentów nie odczuwa uciążliwości związanych z korzystaniem z pomocy społecznej. 27

Wykres 23: Odczucia osób korzystających z pomocy (respondenci mogli wskazać na więcej niż jedną kwestię) 600 500 523 516 Odczucia osób korzystających z pomocy społecznej 400 300 200 100 165 147 108 106 87 86 76 25 13 3 0 Wyznawane wartości i umiejętności życiowe Ocena wartości w życiu człowieka Respondentów poproszono o ocenę wartości w życiu człowieka w skali pięciostopniowej, gdzie 5 oznaczało bardzo ważne, 4 - raczej ważne, 3 ani ważne, ani nieważne, 2 raczej nieważne i 1 - w ogóle nieważne. Każda z wyszczególnionych wartości: praca, rodzina, zdrowie, przyjaźń, dobre relacje z innymi, pieniądze i szacunek od innych, była oceniana przez uczestników badania na powyżej przedstawionej skali. Uzyskane wyniki prezentuje wykres poniżej. 28