Mirosław Mularczyk, Justyna Stachera Zajęcia na ścieżce dydaktycznej jako przykład nauczania zintegrowanego Jednym z ważniejszych celów reformy oświaty jest podniesienie poziomu edukacji regionalnej. Prawidłowa realizacja podstaw programowych wymaga dokładnego poznania przez ucznia najbliższej okolicy szkoły i miejsca zamieszkania. Założenia te można realizować prowadząc, między innymi nauczanie zintegrowane, które podzielono na: jednoprzedmiotowe (integrowanie wiedzy z wielu dziedzin w ramach jednego przedmiotu, wzbogacanie treści własnego przedmiotu), wieloprzedmiotowe (rozpatrywanie wybranego zagadnienia, problemu, wydarzenia z punktu widzenia wielu przedmiotów, nie wymaga synchronizacji w czasie), międzyprzedmiotowe (rozpatrywanie wybranego zagadnienia, problemu, wydarzenia z punktu widzenia wielu przedmiotów poprzez stworzenie ścieżki wyjaśniającej związki przyczynowo skutkowe, wymaga korelacji w czasie). Celem niniejszej pracy jest prezentacja przykładowych zajęć terenowych na ścieżce dydaktycznej jako sposobu realizacji nauczania zintegrowanego, wieloprzedmiotowego. Organizacji zajęć na ścieżkach dydaktycznych poświęcono dotychczas niewiele publikacji. Możliwość zdobycia wiedzy metodycznej na ten temat daje H. Ciszewska (1990). Autorka ta przedstawia założenia dydaktyczno wychowawcze, zasady organizacji i różnorodne sposoby wykorzystywania ścieżek dydaktycznych, również na zajęciach pozalekcyjnych. Uważa, że ścieżki dydaktyczne, zwane również szlakami dydaktycznymi to: wytyczone w terenie trasy, trwale oznakowane, przystosowane do zajęć dydaktycznych, lub: trasy wycieczek programowanych. Podobną interpretację terminu ścieżka dydaktyczna proponuje W. Janikowski (1982). Twierdzi on, że jest to trasa wycieczki programowanej. Inaczej traktuje ścieżkę dydaktyczną J. Kądziołka (1997). Według niego, ścieżka składa się z oznakowanej trasy i miejsc postojowych stanowisk. Na każdym z nich powinna znajdować się tablica informacyjna o zjawisku, które można obserwować. Ścieżki dydaktyczne według J. Krzywańskiej (1999) natomiast, to jedno lub kilkugodzinny sposób edukacji interdy-
534 Mirosław Mularczyk, Justyna Stachera scyplinarnej, w czasie której na szczegółowo przygotowanej trasie uczniowie wykonują różne zadania służące rozwiązaniu określonego problemu według szczegółowej instrukcji. Zajęcia te zwykle połączone są z rekreacją. Przedstawiona propozycja ścieżki dydaktycznej najbliższa jest poglądowi J. Krzywańskiej (1999). Wykonywane przez uczniów zadania na wyznaczonych stanowiskach są przykładem realizacji nauczania zintegrowanego, wieloprzedmiotowego. Trasę ścieżki wyznaczono w Górach Świętokrzyskich od Ciekot, poprzez Wilków do Świętej Katarzyny. Obejmuje ona 10 stanowisk dydaktycznych, położonych w granicach dwóch gmin: Masłów i Bodzentyn. Długość trasy wynosi ok.11,5 km. Ścieżka dydaktyczny uwzględnia tematykę zawartą w programach nauczania takich przedmiotów, jak: przyroda, język polski, historia i społeczeństwo w klasach IV VI szkoły podstawowej (II etap edukacyjny) oraz: geografia, biologia, język polski, historia w klasach I III gimnazjum. Pozwala również na realizację treści zawartych w podstawach programowych międzyprzedmiotowych ścieżek edukacyjnych takich jak: edukacja ekologiczna, edukacja regionalna dziedzictwo kulturowe w regionie, wychowanie patriotyczne i obywatelskie. Zintegrowane nauczanie wieloprzedmiotowe rozpatruje wybrane zagadnienie z punktu widzenia różnych przedmiotów. W przypadku problematyki związanej z Górami Świętokrzyskimi dzięki zajęciom na proponowanej ścieżce dydaktycznej uczniowie gimnazjów mogą zaznajomić się z następującą tematyką: Geografia: analiza współzależności między naturalnymi składnikami krajobrazu, stosunkami demograficznymi oraz działaniami życia gospodarczego, region, w którym mieszkam (charakterystyka fizyczno geograficzna, ludność, gospodarka, kultura, stan i ochrona środowiska ucznia w miejscu zamieszkania ucznia, obserwacja współcześnie zachodzących procesów geologicznych i rzeźbotwórczch. Biologia: oznaczanie wybranych gatunków roślin i zwierząt, gleba jako środowisko życia, wpływ środowiska na organizmy i organizmów na środowisko, formy ochrony przyrody, gatunki ginące i zagrożone, typy zbiorowisk roślinnych. Język polski: wskazywanie postaci oraz wydarzeń prawdopodobnych i historycznych w wybranych fragmentach prozy, historie związane z moją miejscowością, teksty lektury charakterystyczne dla mojego regionu, nazwy geograficzne związane z najbliższą okolicą lub regionem.
Zajęcia na ścieżce dydaktycznej jako przykład nauczania zintegrowanego 535 Historia: ziemie polskie pod zaborami, powstanie styczniowe, przebieg i skutki, pozytywizm, praca organiczna, formy walki o niepodległość, historia walk narodowo wyzwoleńczych prowadzonych przez Polaków. Zajęcia na proponowanej ścieżce pozwalają również włączyć treści ścieżek edukacyjnych: Edukacja ekologiczna: przyczyny i skutki niepożądanych zmian w atmosferze, biosferze, hydrosferze i litosferze, różnorodność biologiczna(gatunkowa, genetyczna, oraz ekosystemów) znaczenie jej ochrony. Edukacja regionalna dziedzictwo kulturowe w regionie: położenie i zróżnicowanie przestrzenne elementów środowiska geograficznego regionu, elementy historii regionu i jego najwybitniejsi przedstawiciele, język regionalny, gwary i nazewnictwo regionalne, miejscowe nazwy, imiona, nazwiska, elementy dziejów kultury regionalnej, regionalne tradycje, obyczaje i zwyczaje, główne zabytki architektury w regionie. Prezentowana tematyka realizowana jest na 10 stanowiskach (tab. 1.) Stanowisko I Ciekoty (Żeromszczyzna) jest przykładem realizacji nauczania zintegrowanego, w skład którego wchodzą treści geograficzne, historyczne i polonistyczne. Uczniowie realizują tam następujące cele ogólne: rozwijanie umiejętności lokalizowania obiektów geograficznych na mapie i w terenie, poznanie nazewnictwa i etymologii nazw geograficznych związanych z Żeromszczyzną, poznanie sylwetki piewcy piękna Gór Świętokrzyskich St. Żeromskiego, poznanie charakterystycznych wątków twórczości St. Żeromskiego. Cele te osiągane są poprzez wykonanie zadań: 1. Zorientować mapę topograficzną wg obiektów terenowych. 2. Odczytać z mapy wysokość bezwzględną stanowiska, określić jego położenie względem form rzeźby terenu. 3. Na podstawie mapy podać nazwy topograficzne związane z Żeromszczyzną. 4. Posługując się tekstem źródłowym i na podstawie własnych obserwacji podać podobieństwa i różnice między Żeromszczyzną widzianą oczyma St. Żeromskiego i jej dzisiejszym wyglądem. 5. Zgromadzić jak najwięcej wyrazów oznaczających kształt, wielkość, barwy obiektów znajdujących się na Żeromszczyźnie oraz wyrażeń określających stosunki przestrzenne między tymi obiektami.
536 Mirosław Mularczyk, Justyna Stachera Tab.1. Lokalizacja i problematyka na stanowiskach ścieżki dydaktycznej 6. Wykorzystując wiedzę zdobytą na lekcjach języka polskiego wymienić tytuły utworów literackich St. Żeromskiego, w których Ciekoty stały się pierwowzorem literackim miejscowości. Przedstawiona propozycja nauczania zintegrowanego, wieloprzedmiotowego na ścieżce dydaktycznej pozwala stwierdzić, że tego typu zajęcia kompleksowo i wszechstronnie wykorzystują teren dla potrzeb różnych przedmiotów, dzięki czemu może następować integrowanie wiedzy uczniów z różnych dziedzin i postrzeganie otaczającej rzeczywistości w sposób holistyczny. Uczniowie budują obraz całości poprzez ogląd z różnych punktów widzenia. Dzięki tego typu zajęciom w sposób całościowy postrzegają własne otoczenie, swój kraj i planetę, potrafią określać związki przyczynowo skutkowe w poznawanym świecie oraz wykorzystywać nabyte umiejętności w codziennym życiu. Realizacja różnorodnej tematyki na ścieżce dydaktycznej pozwala na wyposa-
Zajęcia na ścieżce dydaktycznej jako przykład nauczania zintegrowanego 537 żenie uczniów w wiedzę o własnym regionie w powiązaniu z szerszą rzeczywistością dotyczącą środowiska regionalnego (geograficznego, etnograficznego i kulturowego). Literatura Ciszewska H., 1990, Ścieżka dydaktyczna,[w:] A. Dylikowa (red.) Dydaktyka geografii w szkole podstawowej, WSiP, Warszawa. Janikowski W., 1982, Ścieżki dydaktyczne w praktyce szkolnej, Biologia w Szkole, 1. Kądziołka J., 1997, Wycieczka Szkolna, [w:] S. Piskorz (red.) Zarys dydaktyki geografii, PWN, Warszawa. Krzywańska J., 1999, Rodzaje zajęć terenowych, [w:] R. Olaczek, A. Warcholińska (red.), Ochrona środowiska i żywych zasobów przyrody, UŁ, Łódź. Mordawski J., Makowski J., Augustyniak M., 1999, Program nauczania geografii w klasach I III gimnazjum, Wyd. M. Rożak, Gdańsk. dr Mirosław Mularczyk mgr Justyna Stachera Zakład Dydaktyki Geografii i Krajoznawstwa Instytut Geografii Akademia Świętokrzyska Kielce