Podstawowe dzia³y gospodarki ywnoœciowej w Polsce i w innych nowych krajach cz³onkowskich STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom IX l zeszyt 3 103 Agnieszka Judziñska Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej Pañstwowy Instytut Badawczy w Warszawie PODSTAWOWE DZIA Y GOSPODARKI YWNOŒCIOWEJ W POLSCE I W INNYCH NOWYCH KRAJACH CZ ONKOWSKICH MAIN SECTORS OF NUTRITIVE ECONOMY AMONG POLAND AND OTHER NEW MEMBER STSTES S³owa kluczowe: produkcja, przetwórstwo, handel, wydajnoœæ, rynki rolne, UE-10 Key words: production, processing, trade, efficiency, agricultural markets, new member state Synopsis. Porównano sytuacjê gospodarki ywnoœciowej w Polsce oraz w innych nowych krajach cz³onkowskich. Przedstawiono strukturê, poziom produkcji oraz handlu zagranicznego trzech g³ównych sektorów rolnospo ywczych, tj. zbo owo-paszowego, mleczarskiego oraz miêsnego. Wstêp W³¹czenie dziesiêciu nowych pañstw w struktury unijne jakie mia³o miejsce w maju 2004 roku przyczyni³o siê do wzmocnienia Wspólnoty pod wzglêdem obszarowym (dodatkowe 74 mln ha), ludnoœciowym (ponad 74 mln ludzi), a przede wszystkim pod wzglêdem zwiêkszenia jej potencja³u produkcyjnego i rynkowego. Nowa dziesi¹tka by³a i jest mocno zró nicowana. Dlatego te warto nieco bli ej przyjrzeæ siê jej wewnêtrznej strukturze oraz zbadaæ potencja³ jakim dysponuje w trzech podstawowych dzia³ach gospodarki ywnoœciowej jakimi s¹ sektor: zbo owy, mleczarski oraz miêsny. Sektor zbo owo-paszowy Na obszarze nowych pañstw cz³onkowskich 1 upraw¹ zbó objêtych jest 15,5 mln ha, co stanowi ok. 30% area³u UE-25. Najwiêksz¹ powierzchni¹ upraw dysponuje Polska, na któr¹ przypada ponad po³owa area³u, dalsz¹ pozycjê zajmuj¹ Wêgry oraz Czechy. W wiêkszoœci krajów powierzchnia zasiewu zbó zajmuje ponad 55% krajowych gruntów ornych. Najwiêkszy wskaÿnik udzia³u odnotowuj¹ Polska oraz Wêgry (miêdzy 65-68%), najni szy otwa, gdzie pod uprawê zbó wykorzystywanych jest 46% gruntów ornych. W strukturze produkcji zbó UE-10 dominuj¹: pszenica (38%), kukurydza (21,5%) oraz jêczmieñ (ok.16%), tj. zbo a o najwy szym udziale w miêdzynarodowych obrotach handlowych. Na obszarze poszczególnych pañstw struktura ta jest znacznie bardziej zró nicowana, g³ównie z uwagi na kukurydzê, któr¹ uprawia zaledwie po³owa krajów dziesi¹tki. Najwiêkszy udzia³ pszenicy w ogólnej produkcji zbó wystêpuje na Litwie, w Czechach oraz na otwie (miêdzy 50-55%). Kukurydza dominujê w strukturze upraw w S³owenii oraz na Wêgrzech (54-60%). Natomiast jêczmieñ najsilniejsz¹ pozycjê ma w Estonii (48%), gdzie zajmujê pierwsz¹ pozycjê przed pszenic¹ (34%) oraz owsem (13,5%). Spoœród nowych krajów cz³onkowskich najwiêkszym producentem zbó jest Polska, osi¹gaj¹ca zbiory w granicach 24-29 mln ton rocznie. Dalsze pozycjê zajmuj¹ Wêgry (14-17 mln ton), Czechy (6-9 mln ton) oraz S³owacja (2-4 mln ton). Warto podkreœliæ, i Polska nale y do czo³ówki producentów zbó we Wspólnocie. Zajmuje trzecie miejsce po Francji i Niemczech. Udzia³ Polski w produkcji zbó UE-25 oraz UE-10 wynosi odpowiednio 12 i 45%. 1 Pañstwa, które wraz z Polska przyst¹pi³y do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r.
104 A. Judziñska &]HFK\ 6áRZDFMD 3R]RVWDOL 3ROVND : JU\ Rysunek 1. Produkcja zbó UE-10 [udzia³ w %] ród³o: Opracowania w³asne na podstawie danych COCERAL 2006. W UE-10 produkuje siê œrednio 58 mln ton zbó rocznie, z czego ok. 22 mln ton stanowi pszenica (rys. 1). Najwiêkszymi jej producentami s¹ Polska, Wêgry oraz Czechy, które ³¹cznie dysponuj¹ ok. 83% udzia³em w produkcji tego gatunku zbo a. Uprawa kukurydzy zlokalizowana jest g³ównie na Wêgrzech (70% produkcji UE-10) z uwagi na panuj¹ce tam dogodne warunki klimatyczne. Drugim producentem kukurydzy jest Polska, której udzia³ w produkcji UE-10 wynosi ok. 16%. Znacznie wy szy ok. 37% jest nasz udzia³ w ³¹cznej produkcji jêczmienia, którego jesteœmy szóstym producentem w UE oraz pierwszym wœród nowych pañstw Wspólnoty. Na dalszych miejscach plasuj¹ siê Czechy (23% udzia³u) oraz Wêgry (14%). Na obszarze nowych pañstw cz³onkowskich produkcja pozosta³ych gatunków zbó, tj.: yta, owsa i pszen yta odgrywa wiêksze znaczenie ni w ca³ej Wspólnocie. Jej udzia³ w ³¹cznej produkcji zbó wynosi 25%, podczas gdy w UE-25 jedynie 10%. Warto podkreœliæ, i unijna produkcja yta zdominowana jest przez nowe kraje cz³onkowskie, na które przypada ok. 53% udzia³u w produkcji. Najwiêkszym producentem yta w UE jest Polska, która produkuje œrednio 3,5 mln ton rocznie, co stanowi 44% produkcji UE-25 oraz blisko 85% UE-10. W ostatnich latach w nowych krajach cz³onkowskich, podobnie jak w ca³ej Wspólnocie, odnotowuje siê systematyczny wzrost plonów, g³ównie ze wzglêdu na znaczny postêp technologiczny. Œrednie plony w UE-10 mieszcz¹ siê w granicach 3,2-4,0 t/ha. Jest to wynik znacznie poni ej œredniej UE-25, gdzie intensywnoœæ uprawy zbó wynosi œrednio 5,2 t/ha. Spoœród pañstw dziesi¹tki najwy sze plony uzyskuj¹ Wêgry (5,5 t/ha), S³owenia (5,4 t/ha) oraz Czechy (5,0 t/ha). W Polsce wskaÿnik ten wynosi przeciêtnie 3,2 t/ha, co jest rezultatem przede wszystkim mniejszego zu ycia œrodków plonotwórczych oraz znacznego uzale nienia plonów od warunków klimatycznych. Najni sza wydajnoœæ z 1 ha zbó wystêpujê w krajach ba³tyckich, tj.: Litwie, otwie oraz Estonii (miêdzy 2,2-2,8 t/ha). W UE-10 przemys³ zbo owo-m³ynarski przerabia na przetwory zbo owe ok. 8,7 mln ton pszenicy, g³ównie z przeznaczeniem na zaspokajanie potrzeb rynku wewnêtrznego. Najwiêkszy przerób pszenicy dokonywany jest w Polsce (4,6 mln ton) oraz na Wêgrzech i w Czechach (1,1-1,5 mln ton). Nowe kraje cz³onkowskie produkuj¹ œrednio ok. 4,8 mln ton m¹ki rocznie oraz 275 tys. ton makaronów, co w stosunku do UE-15 jest wynikiem relatywnie niskim. Udzia³ UE-10 w produkcji ca³ej Wspólnoty, wynosi odpowiednio m¹ka 13% i makarony 7,4%. W obu przypadkach najwiêkszym producentem jest Polska, dysponuj¹ca bliska po³ow¹ udzia³u w produkcji UE-10. Dalsze pozycje zajmuj¹ Wêgry oraz Czechy. W ostatnich latach produkcja pasz przemys³owych UE-10 utrzymuje siê na stabilnym poziomie i wynosi œrednio ok. 15,6 mln ton rocznie. Na tle ca³ej Wspólnoty znaczenie nowych krajów cz³onkowskich jest niewielkie, gdy blisko 89% produkcji pasz UE-25 przypada na kraje UE-15. G³ównym producentem pasz w UE-10 jest Polska, która wytwarza ok. 6,6 mln ton rocznie (35% udzia³u). Kolejne miejsca zajmuj¹ Wêgry oraz Czechy, gdzie produkcja utrzymuje siê na poziomie miêdzy 3,1-4,6 mln ton rocznie. Na obszarze dziesi¹tki ca³kowite zu ycie wewnêtrzne zbó jest ni sze od produkcji i kszta³tuje siê na poziomie ok. 46 mln ton. Najwiêksze zu ycie wystêpuje w Polsce (26 mln ton), wysokie na Wêgrzech oraz w Czechach (miêdzy 5,4-7,7 mln ton), natomiast najni sze na Malcie, Cyprze oraz Estonii (poni ej 700 tys. ton). Ponad po³owê (ok. 64%) zu ycia wewnêtrznego stanowi spasanie, które wynosi ok. 30 mln ton. Najwiêkszy udzia³ spasania w ogólnym zu yciu zbó wystêpuje na Wêgrzech (ponad 80%). W Polsce udzia³ ten jest zbli ony do œredniej unijnej i wynosi ok. 63%. Na cele konsumpcyjne w UE-10 przeznaczanych jest ok. 10,5 mln ton zbó, co stanowi ok. 23% ca³kowitego ich zu ycia. Najwiêkszy udzia³ spo ycia w bilansie zbó ma S³owenia (31%) oraz otwa i S³owacja (28-30%). Polska na cele konsumpcyjne przeznacza rocznie œrednio 5,8 mln ton, co stanowi ok. 24% ca³kowitego krajowego zu ycia. Wystêpuje silnie zró nicowane ca³kowitego zu- ycia zbó w przeliczeniu na 1 mieszkañca. Najwy sze jest ono na Litwie, w Polsce oraz na Wêgrzech, gdzie na 1 mieszkañca przypada œrednio 626-682 kg zbó.
Podstawowe dzia³y gospodarki ywnoœciowej w Polsce i w innych nowych krajach cz³onkowskich 105 Poziom samowystarczalnoœci gospodarki zbo owej UE-10 wynosi œredniorocznie ok. 120%. WskaŸnik ten jest o ok. 8 punktów procentowych wy szy od œredniej unijnej (112%). Spoœród nowych krajów cz³onkowskich, najwy szy poziom samowystarczalnoœci wystêpuje na Wêgrzech (œrednio 191%), wysoki w Czechach oraz na S³owacji (po ok. 132-133%). Natomiast najni szy na Malcie (7,2%), Cyprze (21,2%) oraz w S³owenii (54,3%). W ostatnich latach w Polsce stopieñ samowystarczalnoœci ulega³ ci¹g³ym wahaniom. W 2003 roku wyniós³ on jedynie 94%, w rekordowym 2004 roku przekroczy³ 113, a w 2006 roku obni y³ siê do poziomu 80%. Od lat na obszarze nowych pañstw cz³onkowskich utrzymuje siê dodatnie saldo obrotów handlowych zbo ami. Przewaga eksportu nad importem wynosi œrednio 4,1 mln ton rocznie. Najwiêksza jest ona na Wêgrzech oraz w Czechach, gdzie wynosi odpowiednio 3 i 1,2 mln ton rocznie. Ujemne saldo wymiany handlowej charakterystyczne jest przede wszystkim dla Cypru oraz S³owenii (œrednio miêdzy 447-556 tys. ton). Równie w Polsce utrzymuje siê nadwy ka importu nad eksportem, jest ona jednak stosunkowo niewielka, gdy w latach 2003-2005 wynios³a œrednio 26 tys. ton. Udzia³ UE-10 w eksporcie UE-25 wynosi ok. 10%, a w imporcie wskaÿnik ten nie przekracza 5,5%. Wœród nowych pañstw cz³onkowskich g³ównymi eksporterami s¹ Wêgry oraz Czechy, na które przypada 64% ca³oœci eksportu UE-10. Trzecim eksporterem jest Polska, która, pomimo e jest licz¹cym siê we Wspólnocie producentem zbó, ma jedynie 13% udzia³ w eksporcie UE-10 i zaledwie 1,3% w UE-25, co na tle wszystkich pañstw Wspólnoty daje nam odleg³e 13 miejsce. Po stronie importu najwy szy poziom obrotów wystêpujê w Polsce (œrednio 986 tys. ton), wysoki na Cyprze oraz w S³owenii (powy ej 470 tys. ton). Gospodarka mleczarska Produkcja mleka na obszarze ca³ej UE jest jedn¹ z wa niejszych ga³êzi produkcji rolniczej. System kwotowania produkcji mleka sprawia, e produkcja ta w UE-10 utrzymuje siê na stabilnym poziomie, wynosz¹cym ok. 21,5 mln ton rocznie, co stanowi ok. 15% produkcji mleka UE-25. Najwiêkszym producentem mleka wœród krajów dziesi¹tki jest Polska, która z produkcj¹ wynosz¹c¹ œrednio 11,6 mln ton rocznie ma oko³o 56% udzia³ w UE-10 i ok. 9% udzia³ w UE-25, co daje nam czwarte miejsce w poszerzonej UE. Dalsz¹ pozycjê zajmuj¹ Czechy oraz Wêgry i Litwa, gdzie produkuje siê w granicach 2,7-1,8 mln ton rocznie. Du o s³absz¹ pozycjê Polska prezentuje pod wzglêdem mlecznoœci krów. Pomimo i krajowa mlecznoœæ w ostatniej dekadzie wyraÿnie wzros³a osi¹gaj¹c poziom 4,2 tys. ton mleka rocznie, jest ona nadal o 1/3 mniejsza ni œrednia w UE-25 (5,9 tys. ton), jak równie o ok. 9% ni sza od œredniej UE-10 (4,6 tys. ton). Podobnie niska wydajnoœæ wystêpuje jedynie na Litwie i otwie (od 4,0 do 4,2 tys. ton). Wœród nowych pañstw cz³onkowskich najwy szy poziom mlecznoœci odnotowuj¹ Czechy, gdzie wydajnoœæ wynosi œrednio 6,2 tys. ton rocznie. Od pocz¹tku lat 90 w Polsce (podobnie jak w pozosta³ych krajach) systematycznie maleje pog³owie krów przy jednoczesnym wzroœcie koncentracji produkcji oraz poprawie struktury krajowego pog³owia. Prowadzi to do zwiêkszenia wydajnoœci, która rekompensuje ubytek pog³owia i pozwala utrzymaæ stabilny poziom produkcji mleka. Na obszarze UE-10 pog³owie liczy œrednio 4941 tys. sztuk rocznie, co stanowi ok. 14% pog³owia UE-25. Polska we Wspólnocie ma wysoki, blisko 8% udzia³ w pog³owiu krów oraz ok. 12% udzia³ w pog³owiu krów mlecznych. Pod tym wzglêdem w UE-10 mamy zdecydowan¹ przewagê nad pozosta³ymi krajami, gdy nasz udzia³ w pog³owiu wynosi odpowiednio 57 i 60%. Na kolejnych miejscach plasuj¹ siê Czechy oraz Litwa, dysponuj¹ce ³¹cznie ok. 20% udzia³em w pog³owiu UE-10. W ostatnich latach na obszarze nowych pañstw cz³onkowskich odnotowuje siê sta³y wzrost produkcji wiêkszoœci przetworów mlecznych, z wyj¹tkiem mas³a oraz odt³uszczonego mleka w proszku, których produkcja systematyczne maleje. Tabela 1. Produkcja przetworów mlecznych w g³ównych krajach UE-10, œrednio w latach 2003-2005 [tys. ton] Kraje Czechy Estonia Litwa otwa Polska S³owacja S³owenia Wêgry Mas³ o 55,2 9,6 14,4 6,4 174,0 11,2 3,6 11,3 Sery 124,2 24,6 68,4 30,0 570,7 39,0 23,2 100,0 ród³o: ZMP Milch2006. Napoje i jogurty 137,4 30,3 67,8 51,7 478,2 53,0 37,6 159,1
106 A. Judziñska Najbardziej dynamicznie rozwija siê produkcji serów oraz napoi mlecznych i jogurtów przy doœæ stabilnej produkcji œmietany. W strukturze produkcji wyrobów mleczarskich UE-10 wysok¹ pozycjê zajmuj¹ napoje mleczne oraz jogurty, których rocznie produkuje siê œrednio 1 mln ton. Ich g³ównym producentem jest Polska, dysponuj¹ca blisko po³ow¹ udzia³u w produkcji. Na dalszych miejscach plasuj¹ siê Czechy oraz Wêgry. Podstawow¹ grupê produktów mlecznych stanowi¹ sery, wytwarzane g³ównie w Polsce, a tak e w Czechach i na Wêgrzech. Nasz udzia³ w produkcji serów UE-10 jest bardzo wysoki, gdy wynosi ok. 58%. Równie wysoki (61%) jest udzia³ Polski w produkcji mas³a, którego produkcja w nowych pañstwach cz³onkowskich z roku na rok maleje. Spadek ten jest szczególnie widoczny na S³owacji oraz w Estonii, gdzie w ci¹gu trzech lat (2003-2005) produkcja obni y³a siê o ok. 40%. Istotne miejsce w produkcji przetworów mlecznych UE-10 zajmuje odt³uszczone mleko w proszku. Udzia³ dziesi¹tki w unijnej produkcji OMP jest relatywnie wysoki, gdy wynosi ok. 19% (ok. 221 tys. ton rocznie). Dla porównania w produkcji mas³a, serów oraz jogurtów nie przekracza on 13,5%. G³ównym producentem odt³uszczonego mleka w proszku jest Polska, która z produkcj¹ siêgaj¹c¹ 140 tys. ton rocznie jest trzecim producentem OMP we Wspólnocie. Samowystarczalnoœæ sektora mleczarskiego UE-10 jest relatywnie wysoka, w 2003 roku wynios³a 114% i by³a o ok. 5 punktów procentowych wy sza od œredniej UE-25. Najwy szy poziom samowystarczalnoœci wyst¹pi³ na Litwie (145%), w Estonii (136%) oraz w S³owacji (125%), wysoki w Czechach, w Polsce oraz na Wêgrzech. Warto podkreœliæ, e w ci¹gu ostatnich trzech lat krajowy wskaÿnik tej relacji wzrós³ o 5 punktów procentowych, tj. ze 112 do 117%. Natomiast najwiêkszy niedobór mleka odnotowuj¹ dwa ma³e kraje basenu Morza Œródziemnego, tj.: Malta (40%) oraz Cypr (96%). Obroty handlu zagranicznego mlekiem UE-10 w latach 2002-2004 wykazywa³y sta³¹ tendencje wzrostow¹ zarówno po stronie eksportu z 3,6 do 4,4 mln ton, jak i importu z 1 do 1,3 mln ton. Utrzymywa³a siê trwa³a przewaga eksportu nad importem, wynosz¹ca œrednio ok. 2,9 mln ton mleka rocznie. Udzia³ nowych krajów cz³onkowskich w obrotach handlowych ca³ej Wspólnoty wyniós³ ok. 24%. Do pañstw o najwy szym dodatnim saldzie obrotów zewnêtrznych nale ¹: Litwa (8-krotna przewaga eksportu nad importem), S³owenia (6-krotna) oraz Polska (ponad 5-krotna). Udzia³ Polski w unijnym handlu zagranicznym mlekiem wynosi odpowiednio 2,5% w UE-25 i ok. 37% w UE- 10. Dodatnie saldo obrotów krajowych w latach 2003-2005 systematycznie wzrasta³o z 1,4 do 2,4 mln ton, tj. o ponad 73%, przy utrzymuj¹cej siê parokrotnej przewadze eksportu nad importem. W ubieg³ym roku tendencja wzrostowa zosta³a zahamowana, co spowodowa³o ok. 15% spadek salda. Wœród nowych pañstw cz³onkowskich g³ównym eksporterem jest Polska, na któr¹ przypada 40% ca³oœci eksportu UE-10. Dalsze pozycje zajmuj¹ Czechy oraz Litwa. Najmniej mleka eksportuj¹ pañstwa wyspiarskie oraz otwa (poni ej 90 tys. ton). W przypadku importu najwiêkszy poziom obrotów wystêpuje w Polsce i w Czechach, wysoki na Wêgrzech oraz w Estonii. Udzia³ Polski w imporcie mleka UE-10 stanowi ok. 27%. W strukturze przedmiotowej eksportu dominuj¹ sery, których wywóz w UE-10 wynosi ok. 230 tys. ton rocznie. Dalsze miejsca zajmuje mas³o oraz napoje mleczne i jogurty. G³ównymi dostawcami przetworów mleczarskich s¹ Polska, Czechy oraz S³owenia, a w przypadku serów i mas³a tak e Litwa. Produktami najchêtniej importowanymi przez nowe Wspólnoty s¹ sery oraz napoje mleczne i jogurty, przywo one przede wszystkim przez Czechy oraz Wêgry. Gospodarka miêsna Unia Europejska jest licz¹cym siê producentem miêsa w œwiecie. Jej udzia³ w rynku œwiatowym wynosi ok. 17%. Rocznie w UE-25 produkuje siê oko³o 42,4 mln ton miêsa, z czego ok. 14% produkcji przypada na nowe kraje cz³onkowskie. Polska jest pi¹tym producentem miêsa w UE-25 (8% udzia³u) oraz pierwszym w UE-10 (54,5% udzia³u). W ubieg³ym roku krajowa produkcja miêsa przekroczy³a 3,5 mln ton, co przyczyni³o siê do ugruntowania silnej pozycji wœród liderów bran y. W czo³ówce producentów miêsa UE-10, obok Polski, znajduj¹ siê tak e Wêgry oraz Czechy, dysponuj¹ce ³¹cznie 30% udzia³em w rynku. W strukturze produkcji miêsa UE-10 dominuje wieprzowina, która stanowi ponad po³owê unijnego uboju zwierz¹t. Drugie miejsce zajmuje drób z 32,5%. Stosunkowo niski jest poziom produkcji wo³owiny (ok. 11% udzia³u). Natomiast produkcja baraniny, miêsa koziego oraz koniny ma marginalne znaczenie (1,7%).
Podstawowe dzia³y gospodarki ywnoœciowej w Polsce i w innych nowych krajach cz³onkowskich 107 W nowych pañstwach cz³onkowskich produkcja wieprzowiny utrzymuje siê na poziomie œrednio 3,4 mln ton rocznie, co stanowi 16% unijnej produkcji. G³ównym producentem wieprzowiny jest Polska, której produkcja siêga 2,1 mln ton. Kolejne miejsca zajmuj¹ Wegry (541 tys. t) oraz Czechy (384 tys. t). Od wielu lat na obszarze nowych pañstw Wspólnoty doœæ dynamicznie rozwija siê sektor drobiarski. W latach 2003-2005 produkcja drobiu rzeÿnego zwiêkszy³a siê o ok. 9%, podczas gdy w 3ROVND : JU\ &]HFK\ 6áRZDFMD /LWZD Rysunek 2. G³ówni producenci miêsa UE-10 [tys.t] ród³o: dane FAO (œrednio w latach 2003-2005). UE-25 wzros³a jedynie o 5%. Do najwiêkszych producentów drobiu UE-10 nale ¹ Polska (50% udzia³u), Wêgry (24%) oraz Czechy (11%). Udzia³ Polski w unijnym rynku drobiu wynosi 9%, co plasuje nas na czwartym miejscu w UE. Znacznie ni szy jest nasz udzia³ w unijnej produkcji wo³owiny, gdy wynosi jedynie 4,3%. Nowi cz³onkowie wspólnoty produkuj¹ ³¹cznie ok. 647 tys. ton wo³owiny rocznie, co stanowi 8% rynku unijnego. Polska w UE-10 jest najwiêkszym producentem tego gatunku miêsa. Nasz udzia³ w produkcji sektora wynosi 48%. Doœæ siln¹ pozycj¹ dysponuj¹ tak e Czechy oraz Litwa. Na obszarze nowych pañstw cz³onkowskich ca³kowite zu ycie miêsa kszta³tuje siê na poziomie 5,8 mln ton rocznie. W strukturze gatunkowej zu ycia dominuje wieprzowina, której udzia³ wynosi ok. 60%. Kolejne miejsca zajmuje drób (28%) oraz wo³owina (10%). Najwy sze zu ycie wystêpuje w Polsce (3 mln ton), relatywnie wysokie na Wêgrzech oraz w Czechach (œrednio 820-955 tys. ton). Wydajnoœæ produkcji miêsa w poszczególnych pañstwach dziesi¹tki jest doœæ zró nicowana. Najwiêcej miêsa w relacji do area³u u ytków rolnych produkuje siê w krajach wyspiarskich (Malta, Cypr), gdzie na 100 ha przypada miêdzy 90-184 ton miêsa, tj. parokrotnie wiêcej ni œrednio w UE-10 (17 t/100ha). Na tle dziesi¹tki krajowa wydajnoœæ produkcji miêsa jest relatywnie wysoka (20 t/100ha). Przewy sza œredni¹ dla omawianego obszaru, jak równie jest nieco wy sza od intensywnoœci produkcji u naszych najbli szych s¹siadów, tj. Czech i S³owacji (14-17 t/100 ha). Wœród wszystkich zwierz¹t gospodarskich na obszarze nowych pañstwach cz³onkowskich najbardziej rozpowszechniony jest chów trzody, której pog³owie liczy ok. 30 mln sztuk rocznie, co stanowi 20% pog³owia UE-25. Krajem o najwiêkszej liczebnoœci trzody jest Polska, na któr¹ przypada 61% pog³owia UE-10 oraz 12% pog³owia unijnego. S³absz¹ pozycjê zajmuj¹ Wêgry oraz Czechy, których ³¹czny udzia³ nie przekracza 25%. Hodowla byd³a jest szczególnie rozpowszechniona w Polsce, w Czechach oraz na Litwie, gdzie zlokalizowane jest 3/4 pog³owia byd³a UE-10. Pod tym wzglêdem nasz udzia³ w ca³ej Wspólnocie jest o po³owê ni szy ni w przypadku trzody i wynosi niewiele ponad 6%. Chów pozosta³ych zwierz¹t gospodarskich na obszarze dziesi¹tki ma znaczenie marginalne. W Polsce pog³owie owiec jest bardzo niskie, nasz udzia³ w UE-25 nie przekracza 0,5%. Obroty handlu zagranicznego miêsem UE-10 w latach 2002-2004 wykazywa³y dynamiczn¹ tendencjê wzrostow¹ zarówno po stronie eksportu z 595 do 792 tys. ton, jak i importu z 422 do 660 tys. ton. Utrzymywa³a siê trwa³a przewaga eksportu nad importem wynosz¹ca œrednio ok. 215 tys. ton miêsa rocznie. Udzia³ nowych krajów cz³onkowskich w obrotach handlowych ca³ej Wspólnoty jest marginalny, gdy wynosi zaledwie 5,7%. Najwiêkszymi eksporterami miêsa s¹ Polska oraz Wêgry, na które przypada 80% eksportu UE-10. Obok Polski importuj¹cej œrednio ok. 225 tys. ton miêsa rocznie, g³ównym odbiorc¹ s¹ Czechy oraz (podobnie jak w przypadki eksportu) Wêgry. W strukturze handlu miêsem dominuje wieprzowina, która stanowi 43% eksportu i ponad po³owê importu miêsa UE-10. Najwy sze saldo dodatnie w handlu zagranicznym wieprzowin¹ posiadaj¹ Polska oraz Wêgry, gdzie eksport blisko 3-krotnie przewy sza import. Ujemne saldo obrotów wystêpuje w ponad po³owie nowych krajów cz³onkowskich, przy czym najwy sze jest ono w Estonii oraz w Czechach. Rocznie z obszaru dziesi¹tki eksportuje siê œrednio 308 tys. ton wieprzowiny. G³ównym eksporterem tego gatunku miêsa jest Polska (49% udzia³u w eksporcie). Kolejne miejsce zajmuj¹ Wêgry, Czechy oraz Estonia. Po stronie importu sytuacja wygl¹da podobnie. Do najwiêkszych odbiorców miêsa wieprzowego nale ¹: Polska, Czechy, Wêgry oraz S³owenia. Przywóz wieprzowiny do kraju wynosi ok. 130 tys. ton rocznie, co stanowi ponad 1/4 importu UE-10.
108 A. Judziñska Na drugie miejscu w strukturze handlu miêsem nowych krajów cz³onkowskich plasuje siê drób. Dysponuje on ok. 38% udzia³em zarówno w eksporcie, jak i imporcie. W wiêkszoœci krajów UE-10 utrzymuje siê ujemne saldo wymiany zagranicznej drobiem. Najwiêksza nadwy ka importu nad eksportem wystêpuje na Litwie oraz w Czechach (miêdzy 19-26 tys. ton). Nowa UE eksportuje rocznie ok. 280 tys. ton miêsa drobiowego. Blisko po³owê udzia³u w eksporcie maj¹ Wêgry, dalsze pozycje zajmuj¹ Polska, Czechy oraz S³owenia. Natomiast import miêsa drobiowego zdominowany jest g³ównie przez Polskê, Czechy oraz Litwê, do których trafia ok. 54% miêsa drobiowego dostarczanego do nowych pañstw cz³onkowskich. Handel zagraniczny miêsem wo³owym charakteryzuje siê relatywnie niskim saldem obrotów. Nadwy - ka eksportu nad importem ca³ej UE-10 wynosi jedynie 68 tys. ton rocznie. Udzia³ wo³owiny w obrotach dziesi¹tki stanowi 15% eksportu i niewiele ponad 8% importu. Pañstwem o najwy szym saldzie dodatnim jest Polska, gdzie eksport ponad 20-krotnie przewy sza import. Wysokie saldo odnotowuj¹ tak e Litwa, S³owenia oraz Czechy (œrednio 2,5-5-krotna przewaga eksportu nad importem). W UE-10 eksportuje siê œrednio 111 tys. ton wo³owiny rocznie. Jej g³ównymi dostawcami s¹ Polska oraz Czechy, na które przypada 3/4 ca³ego eksportu nowej UE. Po stronie importu siln¹ pozycjê zajmuj¹ Wêgry, Malta oraz S³owacja, których wolumen wywozu mieœci siê w granicach 6,7-8,9 tys. ton wo³owiny rocznie. Na obszarze nowych pañstw cz³onkowskich samowystarczalnoœæ sektora miêsnego jest relatywnie wysoka. W 2003 roku wynios³a ona 109,3% i by³a o ok. 6 punktów procentowych wy sza od œredniej unijnej (103,7%). Pomimo to w wiêkszoœci krajów UE-10 odnotowano nieznaczny niedobór produkcji nad spo yciem. Najwiêkszy wyst¹pi³ na otwie oraz w Czechach, gdzie waha³ siê w granicach 49-50 tys. ton rocznie. Natomiast nadprodukcja charakterystyczna by³a przede wszystkim dla Wêgier oraz Polski. W ostatnich latach krajowa samowystarczalnoœæ utrzymuje siê na stabilnym poziomie 114%. Pod tym wzglêdem zajmujemy szóste miejsce we Wspólnocie oraz drugie w dziesi¹tce. Konkluzje Z przedstawionej analizy wynika, e wejœcie nowych pañstw cz³onkowskich do struktur europejskich niew¹tpliwie bardzo wzbogaci³o Wspólnotê we wszystkich elementach gospodarki ywnoœciowej, a przede wszystkim w produkcji zbó, ywca wieprzowego i drobiu. Znaczny potencja³ UE-10 wnios³a tak e w przetwórstwie zbó, mleka oraz miêsa. Nowa Unia jest obszarem samowystarczalnym we wszystkich g³ównych sektorach rolno-spo ywczych. Wœród nowych cz³onków UE dominuj¹c¹ pozycjê zajmuje Polska, której udzia³ w g³ównych sektorach rynku rolno-spo ywczego wynosi œrednio 50% (w produkcji zbó 45%, produkcji mleka 56% oraz w produkcji miêsa 54,5%). Równie wysoki jest udzia³ naszego kraju w przetwórstwie. Drug¹ znacz¹c¹ grupê UE-10 tworz¹ Wêgry, Czechy oraz S³owacja, które ³¹cznie dysponuj¹ blisko 47% udzia³em w produkcji zbó, ponad 26% w produkcji mleka oraz 32% miêsa. W tej grupie pañstw intensywnoœæ produkcji jest wyraÿnie wy sza ni w Polsce. Literatura Seremak-Bulge J. 2006: Produkcja mleka. Rynek mleka, IERiG -PIB, Warszawa, paÿdziernik. Urban R. 2005: Polska gospodarka miêsna po wejœciu do UE. Gospodarka Miêsna. Sigma-Not, Warszawa, grudzieñ. ZMP Marktbilanz: Milch 2006: Vieh und Fleisch. Dane GUS. Dane FEFAC, COCERAL. Dane FAO www.faostat.fao.org. Dane EUROSTAT i COMEXT www.epp.eurostat.ec.europa.eu. Summary The article compares situation of food sector among Poland and other new member states. It presents structure, level of production and trade in three main benches of nutritive economy: grain, milk and meat sector. Adres do korespondencji: mgr Agnieszka Judziñska Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej PIB ul. Œwiêtokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel. (0 22) 505 45 09, e-mail: judzinska@ierigz.waw.pl