INFORMACJA O STANIE LASÓW ORAZ O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANIA LESISTOŚCI W 2008 ROKU

INFORMACJA O STANIE LASÓW ORAZ O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANIA LESISTOŚCI W 2008 ROKU WARSZAWA, październik 2009 r.

Spis treści I. REALIZACJA PODSTAWOWYCH CELÓW POLITYKI LEŚNEJ PAŃSTWA...3 II. INFORMACJA O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANA LESISTOŚCI W 2008 ROKU...7 III. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW LEŚNYCH...9 POWIERZCHNIA LASÓW W POLSCE... 9 WŁASNOŚCIOWA STRUKTURA LASÓW... 10 SIEDLISKOWA STRUKTURA LASÓW... 11 GATUNKOWA STRUKTURA DRZEWOSTANÓW POLSKI... 11 WIEKOWA STRUKTURA LASÓW... 13 ZASOBY DRZEWNE... 13 WIELKOOBSZAROWA INWENTARYZACJA STANU LASÓW... 14 NATURA 2000... 14 IV. STAN ZDROWOTNY I SANITARNY LASÓW... 16 ZAGROŻENIE LASÓW PRZEZ SZKODNIKI OWADZIE... 16 GRZYBOWE CHOROBY INFEKCYJNE... 17 ZAMIERANIE DRZEWOSTANÓW I INNE SZKODY... 17 POŻARY LASÓW... 18 STAN LASÓW BESKIDU ŚLĄSKIEGO I ŻYWIECKIEGO... 18 V. FUNKCJE LASU... 19 VI. EFEKTYWNOŚĆ GOSPODARKI LEŚNEJ W PGL LP... 20 VII. GOSPODAROWANIE GRUNTAMI I LASAMI ZASOBU WŁASNOŚCI ROLNEJ SKARBU PAŃSTWA... 21 VIII. GOSPODAROWANIE LASAMI W PARKACH NARODOWYCH... 22 IX. GOSPODARKA LEŚNA W LASACH NIESTANOWIĄCYCH WŁASNOŚCI SKARBU PAŃSTWA... 22 X. GOSPODARKA ŁOWIECKA... 23 XI. PROBLEMY SEKTORA LEŚNO-DRZEWNEGO W OKRESIE KRYZYSU GOSPODARCZEGO 25 XII. PODSUMOWANIE... 26 MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE:... 27 2

Podstawa prawna art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435, z późn. zm.) Informacja o stanie lasów oraz realizacji Krajowego programu zwiększania lesistości w Polsce jest corocznie przedkładana Radzie Ministrów. Od 2009 r., zgodnie z zaleceniem Rady Ministrów, Informacja o stanie lasów i Informacja o realizacji Krajowego programu zwiększania lesistości przedstawiona zostaje w postaci jednego dokumentu. Informacja za 2008 r. oparta została na Raporcie o stanie lasów w Polsce w 2008 r. - opracowanym w Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, danych z Głównego Urzędu Statystycznego oraz informacjach: Agencji Nieruchomości Rolnych, Instytutu Badawczego Leśnictwa, Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej. Przedmiotowe opracowanie zawiera najważniejsze dane dotyczące stanu lasów, realizacji zalesień i leśnictwa w Polsce w 2008 r., sygnalizuje również najważniejsze problemy z 2009 r. I. REALIZACJA PODSTAWOWYCH CELÓW POLITYKI LEŚNEJ PAŃSTWA Polityka leśna państwa, zwana dalej PLP, przyjęta przez Radę Ministrów w 1997 r., ustaliła dziewięć podstawowych priorytetów, które powinny być sukcesywnie realizowane. W swoim podstawowym zakresie spełniają one cele i zasady określone w art. 7 i 8 ustawy o lasach. W pierwszych latach realizacji PLP jednym z zadań było opracowanie bądź nowelizacja obowiązujących zasad i instrukcji prowadzenia gospodarki leśnej, z uwzględnieniem nowelizowanej w 1997 r. ustawy o lasach oraz Wytycznych Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych. W tym celu opracowano i wdrożono do praktyki leśnej: Zasady hodowli lasu (2002 r.), Instrukcję ochrony lasu (2004 r.), Instrukcję wyróżniania i kartowania siedlisk leśnych (2003 r.) oraz Instrukcję urządzania lasu (2003 r.). W 2005 r. zatwierdzona została: Instrukcja wykonywania wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu. Z głównych zadań PLP dobrze przebiegała realizacja Krajowego programu zwiększania lesistości. Pierwszy etap realizacji Krajowego programu zwiększania lesistości, zwanego dalej KPZL, obejmujący lata 1995-2000, zakończył się zalesieniem powierzchni większej o 11% od założonej, co oznacza zalesienie w tym okresie 111,3 tys. ha. Drugi etap obejmujący lata 2001-2005, został zrealizowany w 79,5%, zalesiono łącznie 95,4 tys. ha gruntów, w tym 46,3 tys. ha gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa i 49,1 tys. ha gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa. W odniesieniu do kolejnego okresu (2006-2010) KPZL zakładał wykonanie zalesień na powierzchni 160 tys. ha średnio 32 tys. ha na rok. Zalesienia wykonane w 2008 r. odpowiadają zaledwie 24% średniorocznych oczekiwań 1. Założona w PLP przebudowa monolitycznych drzewostanów sosnowych i świerkowych rosnących na bogatszych siedliskach jest realizowana na takim poziomie, na jaki pozwalają środki finansowe własne i uzyskane przez PGL LP z różnych źródeł. W latach 1992 2004 średnio rocznie przebudowywano 12,4 tys. ha (w 2008 r.-11,7 tys. ha). Dotychczas zadanie to jest wykonywane głównie 1 Informacja na temat realizacji Krajowego programu zwiększania lesistości w 2008 roku w dalszej części opracowania 3

w odniesieniu do drzewostanów uszkodzonych i zniszczonych przez przemysł i inne czynniki. Jednym z podstawowych założeń PLP jest ochrona i zwiększanie różnorodności biologicznej lasów. Dotychczas zadanie to jest realizowane głównie w lasach zarządzanych przez PGL LP oraz w parkach narodowych. W lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa, z uwagi na ich rozdrobnienie, a także z powodu braku możliwości rekompensowania ich właścicielom zwiększonych kosztów prowadzenia gospodarki leśnej uwzględniającej ochronę różnorodności biologicznej, lub mechanizmów wspierających takie działania, ograniczają się one w zasadzie do wzbogacenia składów gatunkowych upraw leśnych, szczególnie przy zalesianiu gruntów porolnych. Przedmiotem ochrony w lasach jest różnorodność biologiczna na poziomie wewnątrzgatunkowym (genetyczna), międzygatunkowym i ponadgatunkowym (ekosystemy, krajobrazy). W gospodarce leśnej ochrona różnorodności biologicznej jest wykonywana przede wszystkim przez: ograniczenie usuwania materii organicznej w postaci martwych drzew i pozostałości po pozyskanym drewnie (pozostawianie drzew z dziuplami oraz próchniejących), odtwarzanie i zachowywanie cennych przyrodniczo fragmentów środowiska (bagna, torfowiska, łąki śródleśne), działania stwarzające lub poprawiające warunki bytowania gatunków rzadkich, zagrożonych lub pożytecznych z punktu widzenia gospodarki leśnej, zwiększanie naturalnej bazy żerowej i miejsc bytowania wszystkim gatunkom zwierząt występującym w lasach, w tym między innymi poprzez kształtowanie ekotonów. Ochrona przyrody zajmuje ważną pozycję w realizacji celów PLP. W 2008 r. rezerwaty przyrody obejmowały powierzchnię 173,6 tys. ha, w tym 104,9 tys. ha stanowiły lasy. Ponadto 120 parków krajobrazowych oraz obszarów chronionego krajobrazu częściowo zostało utworzonych na terenach leśnych (według danych GUS 2008 r.). W roku 2008, podobnie jak w latach poprzednich, w lasach zarządzanych przez PGL LP realizowano programy: restytucji cisa, restytucji jodły w Sudetach Zachodnich, reintrodukcji głuszca, żółwia błotnego oraz zachowania leśnych zasobów genowych. Wyrazem ochrony i zachowania różnorodności biologicznej w lasach jest zaliczenie znacznych obszarów leśnych do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 2. Wszystkie wymienione wyżej działania i programy podejmowane w celu ochrony bogactwa przyrodniczego, wpisują się w realizację Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań na lata 2007-2013. W tym zakresie realizuje się między innymi: zmniejszanie powierzchni zrębów zupełnych do 4 ha, szerokość zrębów zupełnych dla sosny i świerka ogranicza do 30-60 m z pozostawianiem około 20-30 sztuk nasienników na 1 ha w formie grup i kęp, pozostawianie na zrębach drzew spełniających funkcję domieszek oraz drzew wzbogacających biocenozę dla poprawy struktury wiekowej i bioróżnorodności, nie lokalizuje się zrębów zupełnych przy zbiornikach wodnych, preferowane są rębnie złożone (sposoby odnowienia lasu) wszędzie tam, gdzie jest to możliwe. Punktem wyjścia w odnowieniach lasu jest zachowanie puli genowej rodzimych, najlepiej przystosowanych do lokalnych warunków, gatunków wykazujących największą odporność na niekorzystne czynniki biotyczne i abiotyczne. Podstawową metodą odnowienia lasu pozostają odnowienia sztuczne, ok. 7-10% odnowień 2 Informacja na temat Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 w lasach w dalszej części opracowania. 4

stanowią odnowienia naturalne. Obie metody odnowień bazują na materiale nasiennym pochodzącym z LMP (leśny materiał podstawowy). Zachowywane są w stanie zbliżonym do naturalnego lub odtwarzane śródleśne zbiorniki i cieki wodne, a także jest prowadzona renaturalizacja i szczególna ochrona lasów łęgowych, wilgotnych oraz bagien i torfowisk. Przy pozyskaniu drewna są wdrażane przyjazne środowisku techniki pozwalające na prowadzenie prac w sposób ograniczający do minimum uszkodzenia pozostających składników lasu przez: wyrób sortymentów drzewnych w drzewostanie i zrywkę (wstępny wywóz) ciągnikami nasiębiernymi po odpowiednio zaplanowanych szlakach zrywkowych, rezygnacja z ciężkiego sprzętu transportowego, stosowanie sprzętu specjalistycznego w lasach o szczególnych wartościach przyrodniczych. Podczas zalesiania gruntów porolnych sankcjonuje się proces naturalnej sukcesji. Działania te wymagają dalszego rozwijania i upowszechniania wiedzy o lasach w społeczeństwie, zwłaszcza zaś informacji o środowiskowych funkcjach lasów. Zasady trwale zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej są systematycznie wprowadzane w życie. Szczególne miejsce w promocji trwale zrównoważonej gospodarki leśnej i wykorzystywaniu pozaprodukcyjnych funkcji lasu zajmują leśne kompleksy promocyjne (LKP). Łączna powierzchnia 19 LKP wynosi 993 tys. ha, w tym w PGL LP 973 tys. ha, co odpowiada 14% powierzchni znajdującej się w zarządzie PGL LP. Są to zarówno obszary o dobrze zachowanych naturalnych walorach przyrodniczych (np. Puszcza Białowieska, Puszcza Goleniowska, Puszcza Bukowa), jak i tereny w przeszłości silnie przekształcone (np. Bory Lubuskie, Lasy Gostynińsko-Włocławskie). Dla każdego LKP opracowane są Zasady postępowania hodowlanego i ochronnego. Kompleksy te reprezentują różne regiony przyrodniczo-leśne, a przez to również zmienność warunków siedliskowych, składów gatunkowych drzewostanów, walorów przyrodniczych i podstawowych funkcji lasu. Przed LKP, oprócz ww. powszechnie stosowanych zasad, postawiono następujące zadania: wszechstronnego rozpoznania stanu biocenoz leśnych oraz kierunków zachodzących w nich zmian; integracji czynników ekonomicznych z wymogami ochrony przyrody i krajobrazu; rozpoznania warunków siedliskowo-przyrodniczych w celu restytucji zbiorowisk leśnych zdegradowanych i zniekształconych; trwałego zachowania lub odtworzenia walorów lasu wielofunkcyjnego; integrowania celów gospodarki leśnej i aktywnej, wielkoobszarowej ochrony przyrody; promowania wielofunkcyjności lasu; edukacji leśnej z wykorzystaniem tworzonej w LKP infrastruktury (izby edukacyjne, ścieżki przyrodniczo-leśne itp.); rozwoju zaplecza turystycznego. Bardzo trudnym zadaniem wynikającym z PLP jest obecnie poprawa gospodarki w lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa. Nadal występuje duże rozdrobnienie powierzchni tych lasów. Niemal wszystkie działania przewidziane przez PLP uwarunkowane są zakresem dofinansowywania gospodarki w lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa (ekonomiczne uwarunkowanie efektywności gospodarowania, motywowanie do wspólnego gospodarowania, komasacja lasów rozdrobnionych, wykup lasów od osób niezainteresowanych 5

posiadaniem lasu). W połowie 2009 r. Minister Środowiska, w celu poprawy efektywności gospodarowania w tych lasach, wystąpił do Prezesa Krajowej Rady Izb Rolniczych z inicjatywą o wsparcie prywatnych właścicieli lasów oraz ewentualnego utworzenia Krajowego Związku Zrzeszeń Leśnych. Istotną rolę w tworzeniu polskiego modelu leśnictwa, opierającego się na prowadzeniu zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, pełnią badania naukowe. Obecnie prowadzone prace badawcze koncentrują się m.in. w obszarach: monitoringu stanu lasu, rewitalizacji siedlisk i przebudowy drzewostanów, poprawy stanu zdrowotnego drzewostanów, zwiększenia retencji wodnej w siedliskach leśnych, genetyki drzew, systemów informacji przestrzennej oraz łowiectwa. Działalność naukową w zakresie leśnictwa prowadzą między innymi Instytut Badawczy Leśnictwa i wydziały leśne trzech uczelni o profilu rolniczym. Od 1 stycznia 2008 r. Minister Środowiska przejął do prowadzenia 10 ponadgimnazjalnach szkół leśnych w: Białowieży, Biłgoraju, Brynku, Goraju, Lesku, Miliczu, Rogozińcu, Starościnie, Warcinie i Zagnańsku, a od 1 stycznia br. także Zespół Szkół Leśnych w Tucholi. Obecnie największym problemem szkół i organu prowadzącego jest różna forma władania mieniem. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się szkoły, których mienie zostało użyczone tj. szkoły w Miliczu, Warcinie i Brynku. Zaniechania w remontach jakie mają miejsce we wszystkich szkołach, wymagają radykalnych i znaczących inwestycji finansowych. Kolejnym ważnym problemem jest opracowanie nowych podstaw programowych oraz programów nauczania do zawodu. Obecnie Minister Środowiska aktywnie uczestniczy w pracach nad zmianami systemu kształcenia zawodowego, jakie mają miejsce z Ministrem Edukacji Narodowej i wspiera inicjatywę dyrektorów szkół leśnych nad opracowaniem wspólnego programu nauczania do czteroletniego technikum leśnego. Z dniem 22 stycznia 2009 r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie stażu adaptacyjnego i testu umiejętności w toku postępowania o uznanie kwalifikacji do wykonywania zawodów regulowanych w dziedzinie leśnictwa (Dz. U. Nr 9, poz. 54). Rozporządzenie to uregulowało sprawy uznawania kwalifikacji nabytych przez m.in. obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej, poza Polską a chcących wykonywać zawody: inżyniera leśnictwa, technika leśnika, operatora maszyn leśnych w naszym kraju. Ważnym wydarzeniem w 2008 r., była Konferencja COP 14 (14 Konferencja Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC) wraz z 4 Sesją Spotkania Stron Protokołu z Kioto). W dniach 6-7 grudnia w ramach imprez towarzyszących obradom odbył się Forest Day. W ramach Dnia Leśnego miała miejsce sesja pt.: Trwała gospodarka leśna, a zmiany klimatyczne: rola leśnictwa w ograniczaniu zmian klimatycznych, z perspektywy kraju i Europy, przygotowana w Lasach Państwowych, we współpracy z Ministerialnym Procesem Ochrony Lasów w Europie (MPOLE). W jej trakcie zaprezentowano osiągnięcia Lasów Państwowych, promujące nasze leśnictwo. W dniu 24 czerwca br. Ministrowie: Środowiska, Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Sportu i Turystyki oraz Zdrowia podpisali porozumienie pod nazwą Eko-Polska. Program ten ma na celu promocję Rzeczypospolitej Polskiej jako nowoczesnego kraju dążącego do spełnienia wymogów pakietu klimatycznego, w którym rozwój gospodarczy jest planowany w zgodzie z ekologią. Zakłada on także promocję Polski jako kraju o dużym potencjale w obszarze przyrody i ekologii. W jednym z punktów Minister Środowiska zobowiązuje się do wspierania działań związanych z promocją i wykorzystaniem potencjału turystycznego Lasów Państwowych. 6

II. INFORMACJA O REALIZACJI KRAJOWEGO PROGRAMU ZWIĘKSZANIA LESISTOŚCI W 2008 ROKU W 2008 r. według wstępnych danych GUS zalesiono łącznie 7859 ha gruntów, w tym 2853 ha gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa oraz 5006 ha gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa. Dla porównania: w 2006 r. zalesiono łącznie 16 932 ha gruntów, z czego 4 466 ha stanowiące własność Skarbu Państwa i 12 466 ha niepaństwowych; w 2007 r. zalesiono łącznie 13 287 ha, w tym 2079 ha gruntów państwowych oraz 10 308 ha gruntów niestanowiących własności Skarbu Państwa. Powierzchnie wykonanych zalesień w 2008 r. w układzie województw przedstawione są w tabeli nr 1. Tabela nr 1. Powierzchnia (w ha) zalesień w 2008 r. według województw i własności gruntów (według wstępnych danych GUS) Województwo Grunty własności Skarbu Państwa * Grunty niestanowiące własności Skarbu Państwa Zalesienia ogółem dolnośląskie 380,2 271,2 651,4 kujawsko-pomorskie 97,2 221,9 319,1 lubelskie 25,6 230,5 256,1 lubuskie 231,3 245,4 476,7 łódzkie 43,5 226,7 270,2 małopolskie 14,8 101,4 116,2 mazowieckie 86,5 478,9 565,4 opolskie 96,4 75,8 172,2 podkarpackie 138,3 362,1 500,4 podlaskie 210,2 244,2 454,4 pomorskie 232,7 109,1 341,8 śląskie 9,8 62,0 71,8 świętokrzyskie 10,1 311,9 322,0 warmińsko-mazurskie 640,5 1433,0 2073,5 wielkopolskie 81,9 360,7 442,6 zachodniopomorskie 553,6 271,5 825,1 Polska 2852,6 5006,3 7858,9 * - bez sukcesji naturalnej Największe powierzchnie zalesiono w województwie warmińsko-mazurskim 2 073,5 ha i zachodniopomorskim 825,1 ha, najmniejsze w województwie śląskim 71,8 ha i małopolskim 116,2 ha. Powierzchnia zalesień w 2008 roku była o 5 414,5 ha (41%) mniejsza w porównaniu z rokiem 2007. Ponadto, według danych GUS, w roku 2008 ponad 260,6 ha (w roku 2007 359 ha) uznano jako zalesienia powstałe w wyniku sukcesji naturalnej. Prace zalesieniowe na gruntach należących do Skarbu Państwa wykonują zakłady usług leśnych, które zatrudniają jako podwykonawców lokalnych pracowników sezonowych. Również przy zalesieniach gruntów prywatnych oprócz właścicieli i ich rodzin znajdują zatrudnienie pracownicy sezonowi. Ma to istotne znaczenie zwłaszcza dla obszarów wiejskich o dużym bezrobociu. Według danych DGLP 1 ha zalesień generuje co roku 200 roboczogodzin, czyli około miesiąca pracy dla jednej osoby. Wynika stąd, że w 2008 r. przy zalesieniach pracowało w kraju sezonowo ponad 7 tys. osób. 7

Od 2005 r. zmniejsza się powierzchnia zalesień gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa, co wynika ze zmniejszającej się co roku podaży gruntów przekazywanych przez Agencję Nieruchomości Rolnych na ten cel do PGL LP. Według informacji Agencji na realizację KPZL do końca 2008 r. zostało przekazanych 147 tys. ha, czyli przekroczono planowaną do przekazania do 2010 r. powierzchnię gruntów, która miała wynieść 140 tys. ha. Agencja Nieruchomości Rolnych zgłosiła w 2008 r. propozycję zmian w ramach aktualizacji KPZL w części dotyczącej sektora państwowego, polegających na zmniejszeniu udziału gruntów zasobu Skarbu Państwa, proponując przekazanie PGL LP do zalesienia łącznie 15 tys. ha do roku 2020, w tym w latach 2006-2010 - 5 tys. ha i w latach 2011-2020 - 10 tys. ha, wobec 80 tys. ha zaplanowanych w KPZL na ten okres. Spowodowało to, że w połączeniu z ograniczeniami wynikającymi z ustanowienia obszarów sieci Natura 2000 praktycznie uniemożliwiona została realizacja założeń III etapu KPZL na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa (planowane zalesienia w latach 2006-2010 - 40 tys. ha, czyli po 8 tys. ha rocznie), a także wykonanie IV etapu programu w latach 2011-2020. Od 2005 r. praktycznie całość zalesień na gruntach niestanowiących własności Skarbu Państwa jest realizowana w oparciu o przepisy wykonawcze do dwóch ustaw: ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz.U. Nr 229, poz. 2273 z późn. zm.) oraz ustawy z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. Nr 64, poz. 427, z późn. zm.). Jednostką realizującą zadania związane z udzielaniem pomocy w zalesianiu przy dofinansowaniu ze środków Unii Europejskiej jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, a udział PGL LP w tym przedsięwzięciu polega na sporządzaniu, na wniosek właściciela gruntu przeznaczonego do zalesienia, planu zalesienia i potwierdzeniu wykonania zalesienia. Koszty sporządzania ww. planów zalesienia pokrywane są z dotacji celowych budżetu państwa na zadania zlecone przez administrację rządową. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 zawiera kompleksową ofertę wspierania zalesień w ramach działania Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne. Podobnie jak działanie zalesieniowe w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 prowadzi do zmniejszenia zainteresowania zalesieniami realizowanymi w trybie ustawy o lasach, gdzie możliwe tylko było bezpłatne przekazywanie sadzonek. Z drugiej strony zmiany wprowadzone do warunków zalesiania gruntów rolnych w PROW 2007-2013 miały największy wpływ na ograniczenie powierzchni zalesień i niewykonanie założeń III etapu KPZL. Według rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne, objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (Dz. U. Nr 114, poz. 786, z późn. zm. uchylone z dniem 25 marca 2009 r. mocą rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 marca 2009 r.), ograniczenia te obejmują: wyłączenie z zalesień gruntów położonych na obszarach sieci Natura 2000 (do czasu opracowania planów zadań lub planów ochrony dla tych obszarów); wykluczenie z zalesień trwałych łąk i pastwisk; ograniczenie przyznawanej pomocy na zalesianie jednemu rolnikowi do powierzchni nie większej niż 20 ha w całym okresie programowania. Powyższe ograniczenia wynikają głównie z wymogów ochrony cennych siedlisk oraz gatunków roślin i zwierząt, zgodnie z dyrektywami UE i postulatami organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną przyrody. 8

Ponadto występują obecnie inne ograniczenia istotnie wpływające na zmniejszenie powierzchni zalesień w ramach PROW 2007-2013, takie jak: obiektywnie występujące uwarunkowania społeczno-gospodarcze, które w ciągu ostatnich kilku lat spowodowały znaczny spadek podaży gruntów do zalesień w wyniku zwiększonego zainteresowania zakupem gruntów z przeznaczeniem na cele rolnicze; duża konkurencyjność płatności obszarowych oraz innych działań w PROW 2007-2013 wspierania działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania i wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych; skrócenie okresu przyznawania premii zalesieniowej, czyli płatności z tytułu utraconych dochodów, wynikających z przeznaczenia gruntów rolnych na grunty leśne (tzw. ekwiwalentu), będzie ona wypłacana przez 15 lat (w poprzednim okresie przez 20 lat) - ograniczenie wprowadzone rozporządzeniem Nr 1698/2006 Komisji Europejskiej. Dane o rocznych powierzchniach zalesień od początku III etapu KPZL (w latach 2006-2008) oraz prognozy wskazują jednoznacznie, że założenia aktualizacji KPZL z 2003 r. przewidujące roczne powierzchnie zalesień na poziomie 24 tys. ha na gruntach niepaństwowych i 8 tys. ha na gruntach Skarbu Państwa nie są i nie będą zrealizowane. Wszystkie wymienione ograniczenia oraz prognozy zostaną uwzględnione w wykonywanej w bieżącym roku aktualizacji KPZL. Przewiduje się w niej realistyczną weryfikację powierzchni zalesień, co w praktyce oznacza ich znaczną redukcję w poszczególnych jednostkach administracyjnych. Należy jednak podkreślić, że jednocześnie zostaną utrzymane lub zwiększone areały potencjalnych zalesień na obszarach o największych potrzebach środowiskowych, obejmujących m.in. wzmacnianie głównych korytarzy ekologicznych oraz ochronę i retencjonowanie wód powierzchniowych i podziemnych. We wszystkich programach dotyczących zwiększania lesistości, w tym regionalnych, jest istotne wskazywanie typów obszarów, które nie powinny być zalesione, przede wszystkim ze względów przyrodniczych. Należą do nich m.in.: nieleśne użytki ekologiczne, nieleśne biocenozy o wysokich walorach przyrodniczych (łąki bogate w gatunki flory i fauny lub ze stanowiskami chronionych i rzadkich gatunków, murawy ciepłolubne, biotopy gadów i płazów na otwartych terenach, biotopy nieleśnych gatunków ptaków i inne), wilgotne i świeże łąki, bagna wewnątrz kompleksów leśnych, polany reglowe w górach, tereny o wybitnych walorach widokowych oraz tereny zagrożone powodzią i tereny zmeliorowane. Celowym wydaje się przedłużenie w ramach aktualizacji obecnego III etapu realizacji KPZL do 2013 r. (miał być realizowany w latach 2006-2010), gdyż byłoby to zgodne z okresem programowania wsparcia zalesień ze środków UE w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Kolejny IV etap obejmowałby wówczas lata 2014-2020 (uprzednio 2011-2020), co również byłoby zgodne z kolejnym okresem programowania PROW. III. CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW LEŚNYCH Powierzchnia lasów w Polsce Na koniec 2008 r. powierzchnia lasów w Polsce wynosiła 9066 tys. ha (wg GUS stan w dniu 31.12.2008 r.), co odpowiada lesistości 29,0%. Stan powierzchni lasów Polski łącznie z gruntami związanymi z gospodarką leśną wynosił 9 273 tys. ha (stan na dzień 31.12.2008). W stosunku do roku 2007 nastąpił wzrost powierzchni leśnej (Ryc. 1.). Na jednego mieszkańca Polski przypada średnio 0,24 ha lasu. 9

mln [ha] Ryc. 1. Zmiana powierzchni lasów w Polsce w latach 2001 2008. W 2008 r. powierzchnia lasów zwiększyła się o 18 tys. ha, co jest efektem zalesienia 7 872,5 ha oraz zmian dokonanych w ewidencji gruntów, wynikających z przekwalifikowania na lasy powierzchni gruntów zalesionych w latach wcześniejszych (Ryc.2). tys. ha 27 24 21 18 15 12 Ogółem 9 6 3 Lasy Państwowe 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ryc. 2. Rozmiar zalesień (sztucznych) w Polsce w latach 1988 2008 (GUS) (Raport o stanie lasów 2008). Własnościowa struktura lasów W strukturze własnościowej lasów w Polsce dominują lasy Skarbu Państwa 81,1%, w tym lasy pozostające w zarządzie PGL LP 78,0%. Struktura własności lasów w całym okresie powojennym pozostaje w zasadzie bez zmian. W porównaniu z rokiem 2007 o 0,1% wzrósł udział lasów własności prywatnej i o tę samą wartość zmalał udział lasów własności Skarbu Państwa (Raport o stanie lasów 2008). 10

Ryc.3. Struktura własnościowa lasów (w tys. ha) w Polsce w 2008 r. (GUS). Siedliskowa struktura lasów Lasy w Polsce występują głównie na najsłabszych glebach. Siedliska borowe (z przeważającym udziałem gatunków iglastych) występują na 52,9% powierzchni, a siedliska lasowe (z przeważającym udziałem gatunków liściastych) zajmują 47,1% powierzchni lasów. Ryc. 4. Procentowy udział powierzchni lasów wg. typów siedliskowych lasu w 2008 r. (GUS). Udział siedlisk nizinnych wynosi 88,5%, wyżynnych 4,6%, a górskich 6,9%. Gatunkowa struktura drzewostanów Polski Obecna struktura gatunkowa w dużej części odzwierciedla strukturę siedliskową lasów. Dominują gatunki drzew iglastych, zajmujące ¾ powierzchni lasów. 11

Ryc. 5. Procentowy udział powierzchni lasów w zarządzie PGL LP wg. składu gatunkowego drzewostanów Największy obszar wśród gatunków drzew iglastych zajmuje sosna. Jest to wynikiem preferowania w przeszłości monokultur (głównie sosnowych) w zalesieniach i odnowieniach. W wyniku prac związanych z przebudową drzewostanów i dostosowywaniem składu gatunkowego zakładanych upraw do warunków siedliskowych, struktura gatunkowa lasów ulega korzystnym przemianom. Wyraża się to wzrostem udziału gatunków drzew liściastych z 13% w roku 1945 do 23,3% powierzchni lasów w 2008 r. na obszarach zarządzanych przez PGL LP (Ryc. 6.). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1945 1956 1967 1978 1990 2000 2008 sosna, modrzew dąb, buk, jesion, klon, jawor, wiąz jodła, daglezja, świerk brzoza, olsza, grab, osika, topola, lipa, wierzba Ryc. 6. Struktura powierzchniowego udziału gatunków panujących w lasach zarządzanych przez PGL LP w latach 1945 2008 (Raport o stanie lasów i GUS 2008). 12

Największym udziałem gatunków drzew iglastych w kraju charakteryzują się lasy w województwach lubuskim i kujawsko-pomorskim, natomiast najmniejszym w województwach lubelskim i podkarpackim (GUS 2008). Wiekowa struktura lasów W Polsce przeważają drzewostany w wieku od 20 do 60 lat. W lasach zarządzanych przez PGL LP dominują drzewostany 40-80-letnie, w lasach prywatnych i gminnych 21-60-letnie. Łącznie zajmują one 44,0% powierzchni leśnej. Wskaźnikami zmian struktury wiekowej drzewostanów jest stały wzrost udziału drzewostanów w wieku powyżej 80 lat, z ok. 0,9 mln ha w 1945 r. do ok. 1,9 mln ha w roku 2008 r. Jest to efektem między innymi ograniczania, zgodnie z Polityką leśną państwa, stosowania zrębów zupełnych na rzecz rębni częściowych. Przeciętny wiek drzewostanów w PGL LP wynosił w 2008 r. 60 lat, a w lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa - 40 lat (dane z roku 1999) 3. Zasoby drzewne W 2008 r. wielkość zasobów drzewnych w lasach Polski oszacowano na 1914 mln m 3 grubizny brutto (Ryc. 7.). Zasoby drzewne w PGL LP na początek 2008 r. oszacowano na ponad 1676,2 mln m 3 grubizny brutto, a ich przyrost w stosunku do roku 2007 wynosił 47 mln m 3. Największy udział, w wielkości masy drzewnej wykazują drzewostany w wieku 41 60 i 61 80 lat (ponad 50% zasobów drzewnych - GUS 2008). mln m 3 2000 1800 1600 ogółem ogółem (szacunek) Lasy Państwowe 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1967 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2008 Ryc. 7. Wielkość zasobów drzewnych w lasach Polski w latach 1967 2008, w mln m 3 grubizny brutto (Raport o stanie lasów 2008). Wzrosła także przeciętna zasobność drzewostanów, wyrażona w m 3 na 1 ha powierzchni lasu. Według aktualizacji stanu powierzchni lasu i zasobów drzewnych przeprowadzonej w 2008 r. przeciętna zasobność w PGL LP wynosiła 240 m 3 /ha i w stosunku do 2007 r. był to wzrost o 4 m 3 /ha. Natomiast przeciętna zasobność w lasach prywatnych i gminnych według stanu z 1999 r. wynosił 119 m 3 /ha. Największe zasoby drzewne znajdują się w województwach: zachodniopomorskim (10,9% ogólnych zasobów w kraju) oraz warmińsko-mazurskim (10,5%), a najmniejsze w województwach: małopolskim (3,1%) oraz świętokrzyskim i opolskim(3,2%) 4. Sukcesywny wzrost zasobów leśnych jest z jednej strony efektem 3 Raport o stanie lasów w Polsce 2008. PGL LP 2008. 4 Wyniki aktualizacji - stan powierzchni leśnej i zasobów drzewnych w Lasach Państwowych według stanu na dzień 1 stycznia 2008 roku. BULiGL 2008. 13

zwiększania powierzchni lasów w wyniku prowadzonych od wielu lat zalesień, z drugiej zaś przestrzegania zasad trwale zrównoważonej gospodarki leśnej. Według danych z Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej (BULiGL) w okresie 1988 r. do 2008 r. w lasach zarządzanych przez PGL LP przyrost grubizny brutto wyniósł około 1017mln m 3. W tym czasie pozyskano 558mln m 3, co oznacza, że pozostałe 459 mln m 3 grubizny brutto, tj. około 45% całkowitego przyrostu, zwiększyło zasoby drzewne na pniu. Przeciętny przyrost roczny miąższości grubizny brutto, liczony za okres 1988-2008, z różnicy miąższości na końcu i na początku tego okresu, z uwzględnieniem pozyskania i w przeliczeniu na 1 ha gruntów leśnych zarządzanych przez PGL LP, wynosił 7,3 m 3 /ha. Natomiast przeciętny roczny przyrost miąższości grubizny brutto, obliczony w ten sam sposób, za okres ostatnich pięciu lat, wynosi w PGL LP 9,5 m 3 /ha. Tendencja panująca w lasach Polski wpisuje się w ogólny trend panujący w Europie. Jak podaje FAO od wielu lat następuje wzrost przyrostu masy drewna na pniu. Szczególnie jest widoczne to w krajach Europy Centralnej, gdzie zrównoważony sposób prowadzenia gospodarki leśnej doprowadził do dużego wzrostu tej wartości (FAO State of the World s Forests 2007). Pod względem zasobności lasów Polska należy do europejskiej czołówki. Średnia dla Polski w statystykach MCPFE 2007 (206 m 3 /ha) jest prawie dwukrotnie wyższa od przeciętnej dla całej Europy (106 m 3 /ha) (State of Europe s Forests 2007. The MCPFE report on sustainable forest management in Europe. (Stan Lasów Europy 2007). Struktura wiekowa drzewostanów PGL LP, ich rosnąca zasobność (efekt zalesień prowadzonych w latach 50-tych i 60-tych ubiegłego wieku) oraz produkcyjność wszystkich drzewostanów stwarzają warunki sprzyjające dalszemu wzrostowi zasobów drzewnych. Wielkoobszarowa inwentaryzacja stanu lasów Pełną informację o stanie zasobów leśnych wszystkich form własności dostarczy wielkoobszarowa inwentaryzacja stanu lasów zapoczątkowana w 2005 r. W Polsce obowiązek sporządzania inwentaryzacji stanu lasu nakłada na PGL LP ustawa o lasach (art. 13a ustawy). Na ten cel PGL LP mogą otrzymywać, zgodnie z art. 54 ustawy o lasach, dotacje celowe z budżetu państwa. Inwentaryzacja wielkoobszarowa jest wykonywana według nowej metodyki w 5-letnim cyklu inwentaryzacji i obejmuje swoim zasięgiem całą powierzchnię lasów, wszystkich form własności, w tym również powierzchnię niezalesioną oraz I klasę wieku drzewostanów. Koszty ponoszone są przez budżet państwa i fundusz leśny. Natura 2000 Europejska sieć ekologiczna obszarów Natura 2000 jest ustanowiona na terytorium Unii Europejskiej w celu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt zagrożonych wyginięciem. Zasady tworzenia i funkcjonowania europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 zostały uregulowane w dyrektywach Rady: 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków i 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, transponowanych do prawa polskiego. Większość leśnych obszarów, które objęte są siecią, lub które planuje się włączyć do niej, usytuowana jest na terenach zarządzanych przez PGL LP. Świadczy to o wysokich walorach prowadzonej od lat w sposób zrównoważony gospodarce leśnej sprzyjającej zachowaniu cennych ekosystemów leśnych i siedlisk gatunków. Od kilku lat PGL LP współuczestniczą w pracach związanych z inwentaryzacją i wyznaczaniem obszarów do sieci Natura 2000. Obejmuje ona największe 14

kompleksy leśne, takie jak: Bory Tucholskie, Puszcza Augustowska, Puszcza Piska czy Puszcza Białowieska. W latach 2006-2007 w PGL LP przeprowadzono inwentaryzację przyrodniczą gatunków i siedlisk chronionych w ramach sieci obszarów Natura 2000 i znajdujących się w załącznikach do dwóch dyrektyw unijnych. Ogółem zinwentaryzowano 48 gatunków zwierząt, 23 gatunki roślin i 76 typów i podtypów siedlisk na powierzchni 7,5 mln ha zarządzanej przez PGL LP. Wykazana powierzchnia chronionych siedlisk wyniosła ok. 1,5 mln ha, co stanowi 19,6% powierzchni PGL LP. Koszty poniesione przez PGL LP na tę inwentaryzację wyniosły 22 mln zł. Łącznie Rząd RP zgłosił do Komisji Europejskiej: 141 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) zajmujących ok. 16% powierzchni kraju, 364 obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty (po zatwierdzeniu ich przez Ministra Środowiska rozporządzeniem staną się specjalnymi obszarami ochrony siedlisk (SOO)), zajmujących około 8,4% powierzchni kraju. Aktualnie propozycja polska sieci obszarów Natura 2000 może objąć 18,2% powierzchni kraju (część obszarów pokrywa się). Obszary Natura 2000 na lądzie pokrywają 5 644 967 ha. Z tego 3 099 221 ha stanowią lasy, które tym samym zajmują 55% powierzchni tych obszarów (z czego w zarządzie PGL LP jest 2 513 094 ha). Ryc. 8. Procentowy udział powierzchni obszarów leśnych leżących w granicach zatwierdzonych obszarów Natura 2000, z podziałem na zarządzających (GDOŚ 2009). Włączenie tak dużej powierzchni obszarów leśnych zarządzanej przez PGL LP spowoduje zmniejszenie przychodów (przewiduje się, że pozyskanie drewna zmniejszy się o 5 mln m 3 rocznie ok. 15%). Ograniczenia będą dotyczyły przede wszystkim pozyskania surowca w drzewostanach rębnych i bliskorębnych, dających najbardziej dochodowe sortymenty. Zwiększą się jednocześnie nakłady PGL LP spowodowane nałożeniem nowych obowiązków w zakresie ochrony tych obszarów przy jednoczesnym braku rekompensaty poniesionych kosztów. Pod koniec 2008 r. weszła w życie ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa 15

w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 199, poz. 1227) nakładająca obowiązek poddawania planów urządzenia lasu strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko w kontekście potencjalnego negatywnego oddziaływania na obszary cenne przyrodniczo (w szczególności obszary Natura 2000). W myśl tych przepisów, udział społeczeństwa w procesie opracowywania planu urządzenia lasu został znacząco poszerzony oraz daje możliwość włączenia się organizacjom pozarządowym w pracę nad nim na każdym etapie jego powstawania. W listopadzie 2008 r. weszła w życie nowelizacja ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (ustawa z dnia 3 października 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 201, poz. 1237)). Główne zmiany dotyczyły gospodarowania obszarami Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych Natura 2000. Przyjęto, że plan urządzenia lasu dla nadleśnictwa położonego w granicach obszaru Natura 2000, uwzględniający zakres właściwy dla planu ochrony obszaru Natura 2000, staje się planem ochrony dla tej części obszaru Natura 2000. IV. STAN ZDROWOTNY I SANITARNY LASÓW Zagrożenie lasów w Polsce czynnikami biotycznymi, abiotycznymi i antropogenicznymi jest stosunkowo wysokie. Wynika to ze stałego, równoczesnego oddziaływania na środowisko leśne wielu czynników, określanych jako stresowe, powodujących niekorzystne zjawiska i zmiany w stanie zdrowotnym i sanitarnym lasów. Zmiany te zależą z jednej strony od odporności lasów na te czynniki, z drugiej zaś od nasilenia ich występowania. Stałe oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego i dotychczasowa koncentracja SO 2 i NO 2, warunki pogodowo-klimatyczne, nasilenie występowania klęsk żywiołowych (huragany, gradobicia, pożary, powodzie) oraz szkodników biotycznych, zwiększają podatność drzew na choroby. Zagrożenie lasów przez szkodniki owadzie Najbardziej zagrożone tereny znajdują się w północnej części Polski w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, północno-zachodniej na Pojezierzu Pomorskim i Wielkopolskim oraz w rejonach południowej części kraju: Sudetach oraz Beskidy. Aktywność szkodników owadzich w roku 2008 w porównaniu z rokiem 2007 zmniejszyła się o około 20%. Zabiegi ratownicze ograniczające liczebność populacji 50 gatunków owadów wykonano na łącznej powierzchni ok. 85,5 tys. ha czyli o 33 tys. ha mniejszej niż w roku 2007. W rozbiciu szczegółowym na grupy drzewostanów: - w drzewostanach sosnowych zabiegi chemiczne przeciwko szkodnikom liściożernym przeprowadzono na powierzchni 58,2 tys. ha, około 15,7 tys. ha mniejszej niż w roku poprzednim (zwalczano głównie barczatkę sosnówkę oraz strzygonie choinówkę), - szkodniki liściożerne drzewostanów liściastych objęto zabiegami chemicznego zwalczania na powierzchni 10,1 tys. ha, o ok. 15 tys. ha mniej niż w roku poprzednim (zwalczano głównie postacie doskonałe chrabąszcza majowego i kasztanowca), - ogólna powierzchnia upraw i młodników sosnowych objętych zabiegami ograniczania liczebności populacji szkodliwych owadów wyniosła 16,1 tys. ha i była o około 2,7 tys. ha mniejsza w porównaniu z rokiem 2007, - łączna powierzchnia objęta zabiegami ratowniczymi przeciwko szkodnikom drzewostanów świerkowych, modrzewiowych i jodłowych wyniosła ok. 680 ha, 16

- zabiegi ratownicze w uprawach i szkółkach przeciwko szkodnikom korzeni drzew i krzewów leśnych przeprowadzono na łącznej powierzchni ok. 550 ha. Z prognozy na 2009 r. wynika, że zagrożenie starszych drzewostanów sosnowych przez szkodniki owadzie ulegnie ponad 80-procentowemu zmniejszeniu. Taki spadek zagrożenia jest następstwem zabiegów ochronnych przeciw barczatce sosnówce, strzygoni choinówce i brudnicy mniszce, wykonanych na dużych powierzchniach w latach 2007-2008, a także niekorzystnych, jeżeli chodzi o rozwój owadów, warunków atmosferycznych panujących wiosną 2008 r. Jednocześnie, w niektórych zagrożonych drzewostanach, nieobjętych zabiegami ochronnymi, zaobserwowano zwiększoną efektywność czynników oporu środowiska. W 2009 r. największe zagrożenie stwarzają strzygonia choinówka (ok. 12,6 tys. ha) i boreczniki sosnowe (4,5 tys. ha, głównie w RDLP w Toruniu 1,2 tys. ha). Przewiduje się, że w br. należy spodziewać się również znaczącego zmniejszenia zagrożenia ze strony szkodników drzew liściastych. Zagrożenie drzewostanów powodowanych przez zwójki, miernikowce występujące na dębach i kuprówkę rudnicę szacuje się na około 15 tys. ha, natomiast przez imago chrabąszczy - na około 20 tys. ha. Grzybowe choroby infekcyjne Zagrożenie drzewostanów wywołane przez grzybowe choroby infekcyjne uległo zmniejszeniu w stosunku do 2007 r. W roku 2008 występowanie chorób infekcyjnych zostało zarejestrowane na łącznej powierzchni 440 tys. ha drzewostanów, co w porównaniu z 2007 r. stanowi zmniejszenie areału o 12%. W strukturze ogólnego zagrożenia lasów przez choroby infekcyjne od wielu lat główną pozycję zajmują choroby korzeni (łącznie 290 tys. ha 65%). Obwar sosny, choroby kłód i strzał stwierdzono na obszarze 55 tys. ha, a zjawisko zamierania drzew liściastych wywołane zakłóceniami o charakterze wieloczynnikowym objęło swym zasięgiem 70 tys. ha. Choroby aparatu asymilacyjnego stwierdzono w 2008 r. na łącznym obszarze 23 tys. ha. W przypadku większości chorób zanotowano zmniejszenie powierzchni występowania. (Raport o stanie lasów 2008). W roku 2009 prognozuje się zmniejszenie powierzchni zagrożenia drzewostanów ze strony grzybowych chorób infekcyjnych do poziomu 300 400 tys. ha. Zamieranie drzewostanów i inne szkody Zjawisko zamierania drzew liściastych objęło swym zasięgiem ok. 80 tys. ha. Proces ten dotyczy szczególnie drzewostanów: dębowych, jesionowych, brzozowych, bukowych i olszowych. Powierzchnia drzewostanów dębowych z symptomami tego zjawiska wyniosła 41 tys. ha (o ok. 15 tys. ha mniej niż w 2007 r.). Do głównych czynników wpływających na zły stan zdrowotny dębin zalicza się okresowe zmiany stosunków wodnych (obniżenie poziomu wód gruntowych) oraz działalność szkodników owadzich. W ostatnich latach zjawisko zamierania jesionu występowało na powierzchni 12-14 tys. ha. W roku 2008 powierzchnia ta zwiększyła się do 17 tys. ha. Problemy z zamieraniem jesionów zgłosiły wszystkie regionalne dyrekcje Lasów Państwowych. W drzewostanach bukowych zjawisko zamierania drzew zmniejszyło się o 900 ha. Natomiast w drzewostanach brzozowych wzrosło do 4 tys. ha. Coraz większego znaczenia zaczyna nabierać zjawisko zamierania olszy. Pierwsze doniesienia o zamieraniu olszy pojawiły się w 1999 r. W roku 2008 powierzchnia, na której zamierały drzewostany tego gatunku wzrosła w stosunku do roku 2007 o ok. 1 tys. ha i wynosiła 4,3 tys. ha (Raport o stanie lasów 2008). 17

Zjawisko zamierania w większości dotyczy starszych klas wieku drzewostanów. Choroby, w efekcie których następuje zamieranie drzew, związane są przeważnie z występowaniem wielu czynników stresowych. Obecnie prowadzi się ograniczanie rozwoju zjawiska metodami ochronno-hodowlanymi. W roku 2008 uszkodzenia drzew ze strony zwierzyny wystąpiły w uprawach, młodnikach i w drzewostanach starszych klas wieku, na łącznej powierzchni ok. 150 tys. ha. W ubiegłym roku w lasach zarządzanych przez PGL LP różnymi metodami zabezpieczono przed zwierzyną blisko 100 tys. ha upraw leśnych. Szkody o znaczeniu gospodarczym wyrządzały roślinożerne ssaki, głównie jelenie i sarny, a w Polsce północno-wschodniej dużym problemem były szkody powodowane przez łosie (Krótkoterminowa prognoza występowania ważniejszych szkodników i chorób infekcyjnych drzew leśnych w Polsce w 2009 roku, IBL 2009). Pożary lasów Pomyślnie są realizowane zadania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom pożarowym lasów. Lasy Państwowe dysponują nowoczesnym, efektywnym systemem ochrony przeciwpożarowej. Utrzymanie całego systemu obserwacyjnoalarmowego oraz ratowniczego ochrony przeciwpożarowej wiąże się z dużymi nakładami finansowymi. Zagrożenie drzewostanów powodowane przez pożary lasów w Polsce jest zróżnicowane terytorialnie i uzależnione od pory roku. W roku 2008 odnotowano 7 850 pożarów lasu, a spaleniu uległo 2 514 ha drzewostanów. Decydującą rolę w kształtowaniu się zagrożenia pożarowego odgrywały warunki meteorologiczne. Średnia powierzchnia lasu objęta pożarem wynosiła 0,32 ha i była najniższa w historii, stanowiąc około połowę średniej z ostatniego 10-lecia (0,74 ha). Głównymi przyczynami powstawania pożarów lasu, podobnie jak w ubiegłych latach, były podpalenia. Łączne straty na skutek pożarów w 2008 r. w PGL LP oszacowano na 3 mln zł (Raport o stanie lasów 2008, Analiza stanu ochrony przeciwpożarowej w Lasach Państwowych w 2008 roku, DGLP 2009). Stan lasów Beskidu Śląskiego i Żywieckiego Przykładem równoczesnego oddziaływania wielu czynników sprawczych wywołujących niekorzystny stan i zmiany w środowisku jest rejon świerczyn górskich Beskidów Śląskiego i Żywieckiego. Przyczyny regresu świerka są bardzo złożone. Poza zanieczyszczeniami przemysłowymi powietrza, infekcjami grzybowymi powodowanymi przez hubę korzeni i opieńki oraz szkodnikami owadzimi, równie ważną rolę w nasileniu się procesu chorobowego w świerczynach górskich odegrało starzenie się części drzewostanów obcego pochodzenia oraz okresy długotrwałych susz, powodujące długotrwałe okresy deficytu wody. Zagrożenie trwałości drzewostanów świerkowych Beskidu Śląskiego i Żywieckiego nie jest zjawiskiem lokalnym, albowiem proces rozpadu lasów świerkowych ma miejsce w całej Europie Środkowej, a jego intensywność znacząco wzrosła od 2003 r. Układ warunków pogodowych w 2007 r., podobnie jak w 2006 r., był niekorzystny i stanowił główny czynnik intensyfikujący proces zamierania drzewostanów świerkowych w Beskidach. W cięciach sanitarnych, na terenie nadleśnictw beskidzkich w 2007 r. pozyskano 1,2 mln m 3 drewna. W roku 2008 rozmiar pozyskania zmniejszył się i wynosił 1,1 mln m 3. W wyniku zwiększenia efektywności zwalczania kornika drukarza oraz sprzyjających warunków atmosferycznych, w 2008 r. zanotowano poprawę stanu lasów Beskidu Śląskiego i Żywieckiego, wobec najgorszego pod tym względem roku 2007. Przyczyną tego była poprawa stanu sanitarnego drzewostanów (na koniec roku 2008 zarejestrowano 27,5 tys. m³ posuszu pozostającego na pniu, wobec 50,9 tys. m³ 18

w roku poprzednim). Wyjątek stanowi Nadleśnictwo Ujsoły, w którym zamieranie drzewostanów ma cały czas charakter narastający. Powodem takiej sytuacji jest fakt, że Nadleśnictwo to ma największy obszar starych drzewostanów świerkowych, spośród wszystkich nadleśnictw beskidzkich. Stan tych lasów jest objęty monitoringiem. Opracowano dla nich strategię postępowania ochronnego i hodowlanego, która znalazła swój wyraz w znowelizowanym Programie dla Beskidów. Program zakłada wariantowy rozwój sytuacji oraz zawiera bilans sił, środków i kosztów realizacji dla każdego z nich. W 2009 r. zaobserwowano znaczącą poprawę stanu zdrowotnego drzewostanów w Beskidzie Śląskim i Żywieckim. Taki stan był spowodowany sprzyjającymi warunkami pogodowymi (duża ilość opadów i stosunkowo niskie temperatury wiosną) oraz skuteczną redukcją kornika drukarza (Informacja o stanie lasów Beskidu Śląskiego i Żywieckiego oraz podjętych działaniach ratowniczych, RDLP Katowice 2009). V. FUNKCJE LASU Ochronne (ekologiczne) funkcje lasu wyrażają się w jego korzystnym wpływie na kształtowanie klimatu, bilansu wodnego, przeciwdziałaniu procesom erozyjnym gleb, zachowaniu potencjału biologicznego gatunków. Lasy, ze swej natury, stanowią ochronę dla gleb i wód. Są jednak tereny wymagające szczególnej ochrony w tym zakresie, wówczas, w trybie art. 15 i 16 ustawy o lasach, lasom tym nadawany jest status lasów ochronnych. Na koniec 2008 r. powierzchnia lasów ochronnych w PGL LP wynosiła około 3,3 mln ha, co stanowiło 46,6% całkowitej powierzchni leśnej. Powierzchnia lasów prywatnych uznanych za ochronne jest szacowana na 73,3 tys. ha, co stanowi 4,5% ich całkowitej powierzchni. W lasach, które stanowią własność gmin, za ochronne jest uznanych 30,2% ich powierzchni (25,8 tys. ha). Funkcje te służą kształtowaniu korzystnych warunków zdrowotnych i rekreacyjnych, służą tworzeniu różnorodnych form użytkowania lasu przez lokalną społeczność. Zakres realizowanych zadań gospodarczych jest bardzo ważnym czynnikiem rozwoju lokalnego. W otoczeniu lasów znajdują się: zakłady usług leśnych, firmy przerabiające bądź wykorzystujące surowiec drzewny, owoce runa leśnego i dziczyznę oraz zakłady świadczące usługi wspomagające: transportowe, dostarczające sprzęt do prac leśnych itp. Lasy stanowią ważny czynnik w ofercie wielu firm turystycznych. Integralną częścią funkcji społecznych jest edukacja. PGL LP stworzyły ofertę skierowaną do szerokiego grona odbiorców. Do końca 2008 r. powstało 47 ośrodków edukacji leśnej, 234 izb edukacji leśnej, 466 leśnych wiat edukacyjnych, 897 leśnych ścieżek dydaktycznych, 1 718 punktów edukacyjnoinformacyjnych oraz 2 043 innych obiektów edukacyjnych. Wykwalifikowani pracownicy PGL LP prowadzący zajęcia, głównie z dziećmi i młodzieżą ze szkół gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych, podnoszą społeczną świadomość na temat lasu i problemów z nim związanych. (Raport o stanie lasów w Polsce w 2008). Najbardziej widoczne są funkcje, a co za tym idzie, przeliczalne na materialne zyski funkcje gospodarcze. Wynikają one bezpośrednio z dostarczania przez las materialnych produktów posiadających wysoką użyteczność. Grunty leśne stanowią bardzo ważny składnik majątku narodowego, las dostarcza surowców dla wielu gałęzi przemysłu o podstawowym znaczeniu. Rozwinięty na bazie surowca drzewnego przemysł drzewny zatrudnia ok. 350 tys. pracowników. 19

VI. EFEKTYWNOŚĆ GOSPODARKI LEŚNEJ W PGL LP Podstawę do działania PGL LP stanowi ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach wraz z aktami wykonawczymi do niej oraz instrukcje i zarządzenia wewnętrzne Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych. Lasy Państwowe są państwową jednostką organizacyjną nie posiadającą osobowości prawnej. Działalność jest prowadzona na zasadzie samodzielności finansowej. PGL LP kieruje Dyrektor Generalny Lasów Państwowych przy pomocy 17 dyrektorów regionalnych dyrekcji. PGL LP sprawuje zarząd nad lasami stanowiącymi własność Skarbu Państwa. W ramach zarządu prowadzi gospodarkę leśną, gospodaruje gruntami i innymi nieruchomościami, prognozuje stan zagrożenia pożarowego oraz występowanie szkodników i chorób drzew, a także prowadzi monitoring stanu lasów. Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi Lasów Państwowych są nadleśnictwa, których w roku 2008 było 431, kierowane przez nadleśniczego, który na podstawie planu urządzenia lasu prowadzi gospodarkę leśną w nadleśnictwie i odpowiada za stan lasu. Przeciętna wielkość nadleśnictw wynosi 17,5 tys. ha. W 2008 r. PGL LP zarządzały gruntami o powierzchni 7 595 372 ha, z tego 7 264 353 ha stanowiły lasy. Pozostałe grunty to: użytki rolne, nieużytki, wody oraz zadrzewienia i zakrzewienia. W roku 2008 PGL LP prowadziło odnowienia i zalesienia (wraz z dolesianiem luk i wprowadzaniem II piętra drzewostanu) na powierzchni 55,5 tys. ha. Materiału sadzeniowego dostarczyło 2,8 tys. ha szkółek leśnych. Prowadzono poprawki i uzupełnienia upraw na powierzchni 6,1 tys. ha. Pielęgnowanie lasu wprowadzanie podszytów, pielęgnacja gleby, czyszczenia wczesne i późne objęło powierzchnię 285,1 tys. ha. Zabiegi pielęgnacyjne w formie trzebieży w drzewostanach średniowiekowych prowadzone były na powierzchni 453,2 tys. ha. Melioracje agrotechniczne (poprawa stanu siedlisk) i wodne uzupełniające wykonano na powierzchni 58,6 tys. ha. Przebudowa drzewostanów (dostosowanie składu drzewostanu do siedliska) prowadzona była na powierzchni 11,7 tys. ha. Pozyskanie drewna w lasach zarządzanych przez PGL LP jest prowadzone w granicach zapewniających trwałość lasów i zwiększanie ich zasobów. W 2008 r. PGL LP pozyskało 30 695 tys. m 3 grubizny drewna netto (bez kory), co stanowiło około 102,3% orientacyjnego etatu miąższościowego cięć, z czego w ramach cięć rębnych 14 140 tys. m 3 (94,1% etatu), natomiast w cięciach przędrębnych 16 555 tys. m 3 (110,5% etatu). Około 7,5 mln m 3 stanowiła miąższość drewna pozyskana w ramach porządkowania stanu sanitarnego lasu, wynikająca z likwidacji posuszu, złomów i wywrotów powstałych w wyniku procesów naturalnych oraz na skutek oddziaływania wiatru, gradacji szkodliwych owadów, zakłóceń stosunków wodnych, zanieczyszczeń powietrza oraz anomalii pogodowych, co stanowiło 24,5% całości pozyskania grubizny. Na rozmiar użytkowania przygodnego w 2008 r. złożyło się przede wszystkim usuwanie posuszu kornikowego w lasach Beskidu Śląskiego i Żywieckiego, pozyskanie drewna w ramach likwidacji skutków huraganowych wiatrów na łącznej powierzchni ponad 60 tys. ha (np. sierpniowe tornado w RDLP Katowice), występowanie okiści (RDLP Szczecin) oraz występowanie zakłóceń w stosunkach wodnych w lasach RDLP Wrocław, Poznań i Katowice. Powierzchnia zrębów zupełnych w 2008 r. wyniosła 25,8 tys. ha i była jedną z niższych od początku lat 80-tych. Ograniczanie powierzchni zrębów zupełnych świadczy o ekologizacji gospodarki leśnej, a ich zastosowanie jest często wymuszone przez występowanie wielkoobszarowych szkód od wiatru czy zamierania lasu z powodu 20