OCENA PLONOWANIA I ODCHWASZCZAJĄCEGO DZIAŁANIA JARYCH MIESZANEK ZBOśOWYCH

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 11-18 OCENA PLONOWANIA I ODCHWASZCZAJĄCEGO DZIAŁANIA JARYCH MIESZANEK ZBOśOWYCH Jan Buczek, Renata Tobiasz-Salach, Dorota Bobrecka-Jamro Katedra Produkcji Roślinnej, Uniwersytet Rzeszowski w Rzeszowie Wstęp Jednym z czynników najczęściej wymienianych jako ograniczających wysokość i jakość plonów roślin jest ich nadmierne zachwaszczenie [WESOŁOWSKI, WOŹNIAK 2001; IDZIAK, MICHALSKI 2003; WOŹNIAK 2003]. Naturalnym i proekologicznym sposobem regulacji zachwaszczenia jest uprawa roślin w zasiewach mieszanych czy to międzyodmianowych czy międzygatunkowych [WANIC, HRUSZKA 2000; SADOWSKI i in. 2003]. MoŜe mieć to znaczenie szczególnie w gospodarstwach prowadzących ekologiczny czy ekstensywny sposób gospodarowania, w których strategia zwalczania chwastów zakłada, iŝ łan rośliny uprawnej powinien osiągnąć dominację nad chwastami a liczebność ich nie moŝe przekraczać określonych progów szkodliwości [RUDNICKI i in. 1996]. Ponadto ten sposób ograniczenia zachwaszczenia nie tylko eliminuje koszty odchwaszczania ale takŝe powoduje brak ryzyka zanieczyszczenia środowiska i produktów roślinnych pozostałościami substancji biologicznie czynnych [WANIC i in. 2004]. Celem pracy jest ocena plonowania i odchwaszczającego działania jarych mieszanek zboŝowych ze zróŝnicowanym udziałem owsa, pszenicy i jęczmienia uprawianych po róŝnym przedplonach. Materiał i metody Badania przeprowadzono w latach 2001-2003 w warunkach Pogórza Rzeszowskiego na polu doświadczalnym naleŝącym do Stacji Dydaktyczno-Badawczej Wydziału Biologiczno-Rolniczego Uniwersytetu Rzeszowskiego. Doświadczenie zlokalizowane było na glebie brunatnej wytworzonej z lessu, zaliczanej do klasy bonitacyjnej IIIa, kompleksu pszennego dobrego, o zawartości N - 0,15%, P 2 O 5-220 mg kg -1 gleby, K 2 O - 150 mg kg -1 gleby i ph = 6,5. Dwuczynnikowe doświadczenie załoŝono metodą losowanych bloków w układzie zaleŝnym w czterech powtórzeniach a powierzchnia poletka do zbioru wynosiła 20 m 2. Czynnikami doświadczenia były: A - przedplony (3); jęczmień jary, bobik, mieszanka strączkowo-zboŝowa (groch pastewny + wyka jara + owies) B sposoby siewu roślin następczych (7); owsa, pszenicy jarej i jęczmienia jarego tj. samodzielna uprawa gatunków i siew mieszany: I. owies 100% II. pszenica jara 100% III. jęczmień jary 100%

12 J. Buczek, R. Tobiasz-Salach, D. Bobrecka-Jamro IV. owies 50% + pszenica 25% + jęczmień 25% V. owies 25% + pszenica 50% + jęczmień 25% VI. owies 25% + pszenica 25% + jęczmień 50% VII. owies 33,3% + pszenica 33,3% + jęczmień 33,3% Ilość wysiewu w siewie czystym w stosunku do którego normowano procentowy udział gatunków w mieszankach wynosiła dla owsa odmiany Kasztan 500 szt. m -2, pszenicy odmiany Jasna 550 szt. m -2 i jęczmienia odmiany Poldek 350 szt. m -2. Po analizowanych przedplonach pod gatunki uprawiane w siewie czystym i mieszanym zastosowano standardową uprawę roli i nawoŝenie mineralne, przy czym na Ŝadnym obiekcie doświadczenia nie aplikowano środków ochrony roślin. Analizę zachwaszczenia łanu pszenicy jarej prowadzono metodą botani-cznowagową, kilka dni przed zbiorem. Polegała ona na określeniu składu gatunkowego oraz liczby i powietrznie suchej masy chwastów na dwóch losowo wybranych miejscach kaŝdego poletka, stosując ramkę o wymiarach 0,5 x 0,5 m. Wyniki podano w sztukach i gramach dla 1 m 2. Oceniano takŝe poziom plonowania zbóŝ i ich mieszanek oraz elementy kształtujące ich plon. Wyniki opracowano statystycznie przy zastosowaniu metody wariancji i testu t-studenta, obliczając najmniejszą istotną róŝnicę przy poziomie istotności 0,05. Wyniki i dyskusja Zachwaszczenie zbóŝ jarych w siewach czystych i mieszanych, wyraŝone liczbą chwastów i wytworzoną przez nie powietrznie suchą masą zaleŝało istotnie od przedplonu i sposobów siewu (tab. 1). Liczba chwastów na 1 m 2 zaleŝała od przedplonu, przy czym zarówno siewy czyste zbóŝ, jak i ich mieszanki ulegały znacznie mniejszemu zachwaszczeniu kiedy uprawiano je po mieszance strączkowo-zboŝowej niŝ po bobiku i jęczmieniu jarym. W niektórych przypadkach stanowisko po bobiku i jęczmieniu jarym pod względem ogólnej liczebności chwastów było zbliŝone do siebie co szczególnie stwierdzono dla jęczmienia i owsa oraz dla mieszanki VI z 50% udziałem jęczmienia. RóŜnica w liczbie chwastów po obu przedplonach, tj. bobiku i jęczmieniu wynosiła dla jęczmienia 16,2 szt. m -2, owsa 15,5 szt. m -2 i VI wariantu mieszanki 4,8 szt. m -2. Uzyskane rezultaty znalazły potwierdzenie w badaniach WANIC i HRUSZKI [2000], w których zarówno zboŝa w siewach czystych, jak i w mieszankach odznaczały się mniejszym zachwaszczeniem gdy uprawiane były po dobrym przedplonie (koniczyna perska) aniŝeli po słabszym (groch pastewny). Zachwaszczeniu sprzyjała uprawa jęczmienia po sobie (275,1 szt. m -2 ) i pszenicy po jęczmieniu (221,5 szt. m -2 ). Wzrost zachwaszczenia po tych przedplonach w stosunku do owsa wynosił odpowiednio 35,1% i 19,4% a dla mieszanek: IV - 45,3% i 34,1% oraz V - 33,7% i 17,6%. Podobna zaleŝność występuje gdy analizujemy ogółem zachwaszczenie dla sposobów siewu w stanowisku po mieszance strączkowo-zboŝowej i bobiku. Spośród wszystkich wariantów siewów mieszanych w mieszankach z 50% udziałem owsa i pszenicy (IV i V) uprawianych po mieszance strączkowo-zboŝowej i bobiku stwierdzono najmniejszą liczbę chwastów (80,3 i 111,4 szt. m -2 oraz 112,4 i 156,6 szt. m -2 ). Podobnie jak liczba chwastów takŝe ich powietrznie sucha masa była kształtowana przez oba czynniki doświadczenia (tab. 1). Istotnie wyŝsze biomasy chwastów (odpowiednio po mieszance strączkowo-zboŝowej o 24,9%, po bobiku o 26,9%, po jęczmieniu jarym o 31,9%) stwierdzono w zboŝach uprawianych w siewach czystych w porównaniu z ich mieszankami. RównieŜ jak w przypadku liczby chwastów najmniejszą

OCENA PLONOWANIA I ODCHWASZCZAJĄCEGO DZIAŁANIA... 13 suchą masę uzyskano na obiektach gdzie uprawiano mieszanki IV i V, co zgodne jest z badaniami WANIC i in. [2004]. Uzyskane wyniki potwierdzają, Ŝe mieszanki głównie z przewagą owsa i pszenicy w swoim składzie oraz owies w siewie czystym są bardziej konkurencyjne w stosunku do zachwaszczenia które występuje w siewach czystych pszenicy i jęczmienia. RównieŜ w badaniach RUDNICKIEGO i in. [1996] oraz IDZIAKA i MICHALSKIEGO [2003], stwierdzono iŝ liczba chwastów zmniejszała się wraz ze wzrostem udziału owsa w mieszankach z jęczmieniem, przy czym uprawa mieszana tych zbóŝ powodowała redukcję masy chwastów średnio o ponad 20% w stosunku do ich siewów czystych. Tabela 1; Table 1 Ogólna liczba i powietrznie sucha masa chwastów w zaleŝności od przedplonu i sposobu siewu (średnie za lata 2001-2003) Przedplon Forecrop Number of weeds and air dry mass depending on previous crop and on sowing methods (average for years 2001-2003) Sposób siewu; Sowing methods I II III IV V VI VII Ogólna liczba chwastów (szt. m -2 ); Number of weeds (No. m -2 ) Średnia Mean Jęczmień jary; Spring barley 178,5 221,5 275,1 150,5 182,5 194,3 203,2 200,8 Bobik; Faba bean 163,0 201,8 258,9 112,4 156,6 189,5 172,5 179,2 Mieszanka strączkowo-zboŝowa 104,8 147,9 207,5 80,3 111,4 145,4 131,3 132,7 Mixture legume-cereal Średnia; Mean 148,8 190,4 247,2 114,4 150,2 176,4 169,0 - Powietrznie sucha masa chwastów (g m -2 ); Air dry mass of weeds (g m -2 ) Jęczmień jary; Spring barley 120,3 140,0 155,1 70,4 95,6 105,3 106,4 113,3 Bobik; Faba bean 86,7 115,3 125,3 60,1 79,3 94,5 85,4 92,4 Mieszanka strączkowo-zboŝowa 52,1 75,3 115,6 42,1 53,4 85,3 62,3 69,4 Mixture legume-cereal Średnia; Mean 86,4 110,2 132,0 57,5 76,1 95,0 84,7 - NIR 0,05; LSD 0.05 przedplon; forecrop - 15,1 sposób siewu; sowing metod - 18,3 przedplon x sposób siewu; forecrop x sowing metod - 27,4 Fitocenozy chwastów w analizowanych obiektach badań składały się głównie z chwastów krótkotrwałych. Udział chwastów wieloletnich w zbiorowisku wynosił 24,0% ogółu liczebności gatunków. Zdecydowanie dominowały Chenopodium album, Thlaspi arvense, Matricaria inodora i Capsella bursa-pastoris stanowiące łącznie 48,8% ogółu chwastów. Na polach po jęczmieniu jarym, bez względu na sposób siewu, gatunki te dominowały, natomiast po bobiku a szczególnie po mieszance strączkowo-zboŝowej odnotowano w zbiorowiskach mniejszy ich udział i to zarówno pozostałych gatunków krótkotrwałych jak równieŝ taksonów wieloletnich (tab. 2). Mieszanki z przewagą owsa i pszenicy w swoim składzie (IV i V) ograniczały liczebność przede wszystkim dominujących gatunków w porównaniu z uprawą pszenicy jarej i jęczmienia jarego. Natomiast owies w siewie czystym był bardziej konkurencyjny w stosunku do chwastów niŝ mieszanki VI i VII (tab. 3). Tabela 2; Table 2 Skład gatunkowy i liczba chwastów na 1 m 2 w zaleŝności od przedplonu (średnie za lata 2001-2003) Species composition and number of weeds per 1 m 2 depending on previous crop (average for years 2001-2003)

14 J. Buczek, R. Tobiasz-Salach, D. Bobrecka-Jamro Dominujące gatunki chwastów Dominant weed species jęczmień jary spring barley Krótkotrwałe; Short-term Przedplon; Forecrop bobik faba bean mieszanka strączkowo-zboŝowa mixture legue-cereal średnia mean Chenopodium album L. 31,3 29,3 24,0 28,2 Matricaria inodora L. 14,1 13,4 10,9 12,8 Thlaspi arvense L. 16,1 14,9 12,4 14,5 Viola arvensis MURRAY 10,3 9,6 7,2 9,0 Capsella bursa-pastoris (L.) MED. 13,4 12,4 9,5 11,8 Stellaria media (L.) VILL. 12,3 11,3 8,4 10,7 Galeopsis terahit L. 11,1 10,4 7,3 9,6 Poa annua L. 8,9 8,7 6,6 8,1 Fallopia convolvulus (L.) Á. LÖVE 7,6 7,2 4,8 6,5 Vicia hirsuta (L.) S. F. GRAY 7,6 6,6 3,2 5,8 Galium aparine L. 7,7 6,2 4,0 6,0 Pozostałe; Others 18,0 15,3 11,2 14,8 Wieloletnie; Perennial Sonchus arvensis L. 10,5 8,7 5,9 8,4 Agropyron repens (L.) P. BEAUV. 9,1 7,6 6,0 7,6 Cirisum arvense (L.) SCOP. 8,8 7,7 5,0 7,2 Convolvulus arvensis L. 7,7 7,0 4,9 6,5 Pozostałe; Others 6,4 2,7 1,2 3,4 Ogółem - krótkotrwałe; Total - short-term 158,3 145,5 109,7 137,8 Ogółem - wieloletnie; Total - perennial 42,5 33,8 23,0 33,1 Liczba gatunków; Number of species 21,7 21,4 21,6 21,6 Skład gatunkowy i liczba chwastów na 1 m 2 w zaleŝności od sposobu siewu (średnie za lata 2001-2003) Tabela 3; Table 3 Species composition and number of weeds per 1 m 2 depending on sowing method (average for years 2001-2003) Dominujące gatunki chwastów Dominant weed species Sposób siewu; Sowing methods I II III IV V VI VII średnia mean 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Krótkotrwałe; Short-term Chenopodium album L. 28,7 34,7 37,3 19,3 25,3 27,3 24,7 28,2 Matricaria inodora L. 12,5 9,5 17,0 8,3 14,3 11,5 16,7 12,8 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Thlaspi arvense L. 11,7 15,5 14,1 12,5 13,0 18,3 16,0 14,4 Viola arvensis MURRAY 11,3 12,0 15,2 3,1 7,0 7,1 7,7 9,1 Capsella bursa-pastoris (L.) MED. 9,7 14,1 14,2 7,2 11,5 14,1 11,8 11,8 Stellaria media (L.) VILL. 9,1 13,3 13,3 7,1 5,3 14,0 12,3 10,6 Galeopsis terahit L. 8,7 12,2 12,0 6,3 9,7 9,1 9,3 9,6 Poa annua L. 7,7 10,7 10,7 7,2 5,0 8,8 6,2 8,0 Fallopia convolvulus (L.) Á. LÖVE 4,0 6,2 9,8 2,4 6,2 7,4 9,7 6,5 Vicia hirsuta (L.) S. F. GRAY 3,9 9,7 10,0 5,1 4,0 2,8 5,3 5,8 Galium aparine L. 3,1 5,5 9,0 3,2 5,8 9,1 6,2 6,0 Pozostałe; Others 13,8 11,4 26,8 11,6 12,7 15,1 12,5 14,8

OCENA PLONOWANIA I ODCHWASZCZAJĄCEGO DZIAŁANIA... 15 Wieloletnie; Perennial Sonchus arvensis L. 7,0 9,3 14,7 7,3 6,5 8,2 5,7 8,4 Agropyron repens (L.) P. BEAUV. 5,8 8,3 12,3 5,8 7,0 7,3 6,7 7,6 Cirisum arvense (L.) SCOP. 4,3 7,4 14,0 3,3 6,1 7,6 7,5 7,2 Convolvulus arvensis L. 3,2 6,3 12,0 2,5 8,0 7,0 6,7 6,5 Pozostałe; Others 4,3 4,2 4,8 2,0 2,8 1,7 4,0 3,4 Ogółem - krótkotrwałe Total - short-term 124, 1 154,8 189,3 93,5 119,8 144,6 138,5 137,8 Ogółem - wieloletnie; Total - perennial 24,7 35,6 57,8 20,9 30,4 31,8 30,5 33,1 Liczba gatunków; Number of species 22 22 22 22 22 22 22 22 Poziom plonowania zbóŝ w siewach czystych i w mieszankach był róŝnicowany przez badane czynniki doświadczenia i ich interakcje (tab. 4). Plon ziarna w zaleŝności od przedplonu i sposobu siewu (średnie za lata 2001-2003) Grain yield depending on previous crop and on sowing methods (average for years 2001-2003) Przedplon Forecrop Plon ziarna (t ha -1 ); Grain yield (t ha -1 ) sposób siewu; sowing methods I II III IV V VI VII Tabela 4; Table 4 średnia mean Jęczmień jary; Spring barley 3,74 3,82 3,85 4,53 4,41 4,02 3,85 4,03 Bobik; Faba bean 4,23 4,43 4,02 4,83 4,74 4,61 4,32 4,45 Mieszanka strączkowo-zboŝowa 4,43 4,83 4,32 5,33 5,24 4,67 4,26 4,72 Mixture legume- cereal Średnia; Mean 4,13 4,36 4,06 5,00 4,80 4,43 4,14 - NIR 0,05; LSD 0.05 przedplon; forecrop - 0,29 sposób siewu; sowing metod - 0,25 przedplon x sposób siewu; forecrop x sowing metods - 0,44 Lepszy przedplon powodował istotny wzrost plonu zarówno gatunków uprawianych w siewach czystych, jak i w mieszankach, w porównaniu z uprawą w stanowisku po jęczmieniu. RóŜnica ta kształtowała się dla mieszanek w zakresie od 9,7% dla wariantu VII do 15,4% dla V I 15,0% dla IV. Dla zbóŝ w siewach czystych róŝnica ta wynosiła odpowiednio dla pszenicy 20,9% oraz dla owsa 15,8% i jęczmienia 10,9%. Mieszanki plonowały istotnie lepiej niŝ uprawy jednogatunkowe. Wariant z przewagą owsa (IV) i pszenicy (V) okazał się najplenniejszy (średnio od 48,0 do 50,0 dt ha -1 ) w porównaniu z wariantem z przewagą jęczmienia (VI) 44,3 dt ha -1 i najsłabiej plonującym wariantem VII mieszanki 42,0 dt ha -1. Słabsze plony były charakterystyczne dla siewów czystych jęczmienia i owsa natomiast plony pszenicy były konkurencyjne do słabiej plonujących mieszanek VI i VII. Jest to w duŝym stopniu zbieŝne z wynikami prezentowanymi przez LESZCZYŃSKĄ [1999] oraz IDZIAKA i MICHALSKIEGO [2003]. Autorzy ci wykazali, Ŝe mieszanki na ogół plonują wyŝej od ich komponentów w siewach czystych, a ponadto charakteryzują się mniejszym zróŝnicowaniem poziomu plonowania w poszczególnych latach uprawy co świadczy o ich lepszej moŝliwości przystosowania się do zmiennych warunków klimatycznych, glebowych i agrotechnicznych.

16 J. Buczek, R. Tobiasz-Salach, D. Bobrecka-Jamro Wnioski 1. ZboŜa w siewach czystych, jak i w mieszankach, uprawiane w stanowisku po mieszance strączkowo-zboŝowej i bobiku odznaczały się mniejszym zachwaszczeniem niŝ wysiewane po jęczmieniu jarym. 2. Spośród badanych sposobów siewu, istotnie ograniczały liczbę i masę chwastów mieszanki z przewagą owsa i pszenicy (IV i V) oraz owies w siewie czystym. 3. W łanie zbóŝ i ich mieszanek dominowały chwasty krótkotrwałe. Najliczniej występujące taksony to: Chenopodium album, Thlaspi arvense, Matricaria inodora a z wieloletnich Sonchus arvensis i Agropyron repens. 4. Mieszanki z 50% udziałem owsa (IV; owies 50% + pszenica 25% + jęczmień 25%) i pszenicy (V; owies 25% + pszenica 50% + jęczmień 25%) okazały się plenniejsze od innych wariantów mieszanek a takŝe od siewów jednogatunkowych zbóŝ. Literatura IDZIAK R., MICHALSKI T. 2003. Zachwaszczenie i plonowanie mieszanek jęczmienia jarego i owsa przy róŝnym udziale obu komponentów w zasiewie. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 490: 99-104. LESZCZYŃSKA D. 1999. Wpływ wybranych czynników agrotechnicznych na plonowanie trójskładnikowej mieszanki zboŝowej. Pam. Puławski 114: 233-239. RUDNICKI F., WASILEWSKI P., DĘBOWSKI G. 1996. Tolerowane uprawy w monokulturze przez jare mieszanki zboŝowe. Frag. Agron. 4: 75-84. SADOWSKI T., KRZEŚLAK S., ZAWIŚLAK K. 2003. Wpływ płodozmianu na zachwaszczenie mieszanki zboŝowej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 490: 211-217. WANIC M., NOWICKI J., KUROWSKI P.T. 2004. Zachwaszczenie oraz stan zdrowotny jęczmienia jarego i owsa uprawianych w mieszance i siewach jednogatunkowych. Cz. I. Zachwaszczenie roślin. Post. Ochr. Roślin 44(2): 1191-1193. WANIC M., HRUSZKA M. 2000. Rola siewów mieszanych jęczmienia jarego i owsa w regulacji zachwaszczenia łanów. Annales UMCS, Sec. E, 55 (suppl.): 213-219. WESOŁOWSKI M., WOŹNIAK A. 2001. Zachwaszczenie aktualne i potencjalne zbóŝ jarych w róŝnych systemach następstwa roślin. Acta Agrobot. 54(1): 175-190. WOŹNIAK A. 2003. Wpływ przedplonu na aktualne i potencjalne zachwaszczenie pszenicy jarej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 490: 303-312. Słowa kluczowe: owies, pszenica jara, jęczmień jary, mieszanki zboŝowe, zachwaszczenie łanu, przedplony Streszczenie W pracy przedstawiono ocenę plonowania i odchwaszczającego działania jarych mieszanek zboŝowych ze zróŝnicowanym udziałem owsa, pszenicy i jęczmienia uprawianych po róŝnym przedplonach (jęczmień jary, bobik, mieszanka strączkowo-

OCENA PLONOWANIA I ODCHWASZCZAJĄCEGO DZIAŁANIA... 17 zboŝowa). W doświadczeniu wykorzystano owies odmiany Kasztan, pszenicę odmiany Jasna i jęczmień odmiany Poldek oraz ich zasiewy mieszane w czterech wariantach (odpowiednio I - 50/25/25, II - 25/50/25, III - 25/25/50, IV - 33,3/33,3/33,3). Zastosowane przedplony i warianty mieszanek zboŝowych istotnie zmniejszały liczbę chwastów oraz ich suchą masę w stosunku do siewów jednogatunkowych. Mieszanki zbóŝ wykazały lepszą tolerancję uprawy w stanowisku po mieszance strączkowo-zboŝowej, bobiku i jęczmieniu jarym niŝ gatunki w siewach czystych. NiezaleŜnie od przedplonu, mieszanki z przewagą owsa i pszenicy okazały się plenniejsze od innych wariantów mieszanek a takŝe od siewów jednogatunkowych zbóŝ. W łanie zbóŝ i ich mieszanek dominowały chwasty krótkotrwałe Chenopodium album, Thlaspi arvense, Matricaria inodora a z wieloletnich Sonchus arvensis i Agropyron repens. ASSESSMENT OF YIELDING AND WEEDING EFFECTS OF MIXED SPRING CEREALS Jan Buczek, Renata Tobiasz-Salach, Dorota Bobrecka-Jamro Department of Plant Growing, University of Rzeszow, Rzeszów Key words: oats, spring wheat, spring barley, cereal mixtures, weed infestation of cereal, forecrop Summmary The paper presents the assessment of crop yields and weeding effects of spring mixed grains with varied shares of oats, wheat and barley, grown after various forecrops (spring barley, horse bean, leguminous and grain mix). The experiment utilized oats of Kasztan cultivar, wheat of Jasna cultivar and barley of Poldek cultivar, as well as their mixed sowings in four variants (I - 50/25/25, II - 25/50/25, III - 25/25/50, IV - 33.3/33.3/33.3, respectively). The applied fore-crops and variants of grain mixes reduced the number of weeds and their dry mass significantly, as compared to single-cultivar sowing. Grain mixes exhibited better cultivation tolerance on the plot with crops after leguminous and grain mix, horse bean and spring barley fore-crops, than the cultivars sown after single grain fore-crops. Independently of the fore-crop, mixes with oats and wheat, as the main ingredient, appeared to yield better crops than other variants of mixes, or single grains. Short-term weeds, such as Chenopodium album, Thlaspi arvense and Matricaria inodora dominated in the field of grains and their mixes, while the perennial weeds were Sonchus arvensis and Agropyron repens. Dr inŝ. Jan Buczek Katedra Produkcji Roślinnej Uniwersytet Rzeszowski ul. Ćwiklińskiej 2 35-601 RZESZÓW e-mail: jbuczek@univ.rzeszow.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 19-26 WARTOŚĆ POKARMOWA WYKI SIEWNEJ UPRAWIANEJ W SIEWIE CZYSTYM I WSPÓŁRZĘDNYM W WARUNKACH SIEDLISKOWYCH ŚRODKOWOWSCHODNIEJ POLSKI Feliks Ceglarek, Robert Rudziński, Anna Płaza, Danuta Buraczyńska Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin, Akademia Podlaska w Siedlcach Wstęp Wyka siewna uprawiana na nasiona lub zielonkę ma zastosowanie w Ŝywieniu zwierząt monogastrycznych i poligastrycznych. Cenną właściwością wyki siewnej jest wysoka zawartość białka, a w nim tioaminokwasów, a szczególnie metioniny. Pod tym względem wyka siewna przewyŝsza wszystkie gatunki roślin motylkowych grubonasiennych, zbliŝając się do idealnego wzorca, jakim jest soja [MILCZAK, SAWICKI 1985]. Dlatego teŝ w celu podniesienia zawartości cennego białka w paszy RUSZCZYC [1983] zaleca mieszanie nasion wyki siewnej z ziarnem innych roślin paszowych. Zawartość białka ogólnego w nasionach wyki siewnej jest zróŝnicowana w zaleŝności od właściwości genetycznych odmian i warunków siedliska [KOTECKI 1987]. Według GJELCZINSKAJA [1953] waha się w granicach od 27,5 do 37,8%, lecz najczęściej osiąga wartość 32 35% [KOTECKI 1987]. W kompleksie białkowym roślin strączkowych dominują globuliny. Spośród aminokwasów egzogennych największy udział ma leucyna, arginina, lizyna i fenyloalanina [PASTUSZEWSKA 1997]. Nasiona wyki jarej spośród wszystkich roślin strączkowych uprawianych w Polsce charakteryzują się najkorzystniejszym składem aminokwasowym. Posiadają wysoką zawartość aminokwasów siarkowych [PISULEWSKA, ZAJĄC 1996]. W mieszankach strączkowozboŝowych w nasionach roślin strączkowych białko zbóŝ uzupełnia aminokwasy siarkowe, a białko roślin strączkowych dzięki wyŝszej zawartości lizyny wpływa korzystnie na jakość białka paszy [MACIEJEWICZ-RYŚ i in. 1985]. Na nasiona wyka siewna moŝe być uprawiana w siewie czystym lub w siewie mieszanym. Celem badań było poznanie zmian w składzie chemicznym nasion i słomy wyki siewnej odmiany Ina przy zróŝnicowanej gęstości siewu i doborze róŝnych gatunków roślin podporowych. Materiał i metody

Dla zrealizowania załoŝonych celów badawczych przeprowadzono w latach 1998 2000 doświadczenie polowe w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym w Zawadach, naleŝącym do Akademii Podlaskiej w Siedlcach. Eksperyment polowy załoŝono metodą losowych podbloków w układzie splitplot, w trzech powtórzeniach. W doświadczeniu uwzględniono dwa czynniki badawcze: Czynnik I rzędu sposoby siewu wyki siewnej: siew czysty wyki siewnej siew współrzędny wyki siewnej z owsem (Jawor) siew współrzędny wyki siewnej z pszenŝytem jarym (Migo) siew współrzędny wyki siewnej z gorczycą białą (Nakielska) Czynnik II rzędu liczba wysianych nasion wyki siewnej na 1 m 2 : 80, 120 i 160 sztuk. NiezaleŜnie od zagęszczenia wyki siewnej na 1 m 2 wysiano następujące ilości nasion roślin podporowych: owies 250, pszenŝyto jare 250, gorczyca biała 80. Przedplonem dla wyki siewnej uprawianej w siewie czystym i mieszankach była pszenica jara. Po jej zbiorze przeprowadzono pełny zestaw uprawek poŝniwnych oraz orkę przedzimową. Wiosną stosowano włókę i agregat uprawowy składający się z kultywatora spręŝynowego i wału strunowego. Nawozy fosforowo-potasowe wysiano jesienią w następujących ilościach: 37,4 kg P ha -1 w postaci superfosfatu pojedynczego i 99,6 kg K ha -1 w formie wysokoprocentowej soli potasowej. Wiosną bezpośrednio przed siewem zastosowano nawoŝenie azotem w formie saletry amonowej. NawoŜenie azotowe stosowano w następujących ilościach: 30 kg N ha -1 pod wykę w siewie czystym i 60 kg N ha -1 pod mieszanki wyki z roślinami podporowymi. Siewu dokonano w drugiej dekadzie kwietnia z wyjątkiem 1999 roku, w którym siew nastąpił w połowie trzeciej dekady kwietnia. Przyczyną opóźnienia siewu były nadmierne opady deszczu w pierwszej i drugiej dekadzie kwietnia. Ilość wysiewu ustalono na podstawie masy 1000 nasion oraz wartości uŝytkowej materiału siewnego, zgodnie ze schematem badań. Rozstawa rzędów dla wyki siewnej uprawianej w siewie czystym i mieszanym ze zboŝami i gorczycą wynosiła 15 cm. Nasiona wyki siewnej i zbóŝ umieszczono na głębokości 5 cm, natomiast gorczycy 2 cm. Siewu mieszanek dokonano rozdzielnie wcześniej wysiano roślinę podporową, następnie wykę siewną. Bezpośrednio po siewie stosowano bronowanie w celu przykrycia nasion. W badanych latach zbioru wyki siewnej uprawianej w siewie czystym i w mieszankach dokonano w drugiej dekadzie sierpnia. Bezpośrednio po zbiorze pobrano 1 kg próbkę nasion i słomy z kaŝdego poletka, w celu oznaczenia zawartości białka ogólnego (metodą Kjeldahla), tłuszczu surowego (metodą odtłuszczonej reszty w aparacie Soxhleta), włókna surowego (metodą Henneberga i Stohmanna) i popiołu surowego (przez spalenie materiału roślinnego w temperaturze 600 C w piecu elektrycznym). W oparciu o wyniki

analiz chemicznych obliczono matematycznie koncentrację bezazotowych związków wyciągowych. Otrzymane wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji. Średnie zostały porównane testem t-tukeya przy poziomie istotności α = 0,05. Wyniki Zawartość białka ogólnego w nasionach i słomie wyki jarej była istotnie modyfikowana przez sposób siewu (tab. 1). Największą zawartość białka stwier-

dzono w nasionach i słomie wyki uprawianej w siewie czystym, zaś istotnie najmniejszą w siewach mieszanym z owsem, z pszenŝytem jarym i z gorczycą białą. Gęstość siewu nie wykazała istotnego wpływu na zawartość białka ogólnego w nasionach, ale istotnie róŝnicowała koncentrację tego składnika w słomie (tab. 2). Najwięcej białka w słomie obserwowano przy ilości wysiewu 80 szt. m -2 (8,83%), a najmniej przy zagęszczeniu 120 i 160 szt. m -2 (odpowiednio: 8,72 i 8,65%). Zawartość tłuszczu w nasionach wyki siewnej była istotnie róŝnicowana przez sposób siewu (tab. 1). Największą zawartością tłuszczu charakteryzowały się nasiona wyki uprawianej w siewie czystym (0,808%), a najmniejszą w siewie mieszanym z owsem i z gorczycą (odpowiednio: 0,781 i 0,770%). NaleŜy tłumaczyć to tym, iŝ wyka uprawiana w zasiewach mieszanych wykazuje małą konkurencyjność w stosunku do roślin podporowych, słabiej się rozwija, wykształca drobniejsze nasiona, o niŝszej zawartości składników pokarmowych. Koncentracja tłuszczu w nasionach wyki uprawianej współrzędnie z pszenŝytem nie róŝniła się istotnie od powyŝszych kombinacji. Natomiast gęstość siewu wyki istotnie róŝnicowała tylko zawartość tłuszczu w słomie (tab. 2). Najwięcej tłuszczu w słomie obserwowano przy ilości wysiewu 80 szt. m -2 (1,069%), zaś najmniejszą przy zagęszczeniu nasion wyki 120 i 160 szt. m -2 (odpowiednio: 1,014 i 0,992%). Badane czynniki doświadczenia nie wykazały istotnego wpływu na koncentrację włókna surowego w nasionach wyki siewnej, natomiast istotnie modyfikowały zawartość tego składnika w słomie (tab. 1 i 2). Największą zawartość włókna w słomie wyki obserwowano w siewie czystym i mieszanym z owsem (odpowiednio: 43,2 i 43,2%), natomiast najmniejszą w mieszance z gorczycą białą (42,7%). PowyŜszą zaleŝność naleŝy tłumaczyć bardzo silną konkurencją gorczycy białej w stosunku do wyki siewnej. Przejawia się to słabym wzrostem i rozwojem roślin wyki, które zawierają mniej włókna w łodygach. Słoma wyki, największą koncentrację włókna posiadała przy liczbie wysiewu nasion 120 i 160 szt. m -2 (kolejno: 43,2 i 43,1%), zaś najmniejszą przy zagęszczeniu 80 szt. m -2 (42,7%). NaleŜy tłumaczyć to tym, iŝ zwiększenie ilości wysiewu wyki jarej w mieszance, a zmniejszenie ilości wysiewu rośliny podporowej wpływa korzystnie na wzrost i rozwój roślin wyki. Wyka siewna uprawiana w takich warunkach wykształca większe i grubsze łodygi, ale o wyŝszej zawartości włókna. Zawartość związków bezazotowych wyciągowych w nasionach i słomie wyki siewnej była istotnie róŝnicowana przez sposób siewu, natomiast gęstość siewu nie miała istotnego wpływu (tab. 1 i 2). Największą zawartość związków bezazotowych wyciągowych w nasionach wyki obserwowano w siewie mieszanym wyki z owsem, z pszenŝytem i z gorczycą (kolejno: 54,9; 54,6; 54,3%), natomiast najmniejszą w siewie czystym (51,1%). Największą koncentrację związków bezazotowych wyciągowych posiadała słoma wyki

uprawianej w siewach mieszanych z owsem, z pszenŝytem i z gorczycą białą (kolejno: 36,9; 37,0; 36,9%), a najmniejszą w siewie czystym (36,0%). Wynika to z faktu, iŝ wyka uprawiana w mieszankach zawierała mniej białka, tłuszczu, włókna i popiołu, a przez to więcej bezazotowych związków wyciągowych w słomie niŝ wyka uprawiana w siewie czystym. Sposób siewu nie miał istotnego wpływu na zawartość popiołu surowego w nasionach i słomie wyki siewnej (tab. 1). Natomiast liczba roślin na 1 m 2 wykazała istotny wpływ tylko na zawartość popiołu surowego w nasionach wyki siewnej (tab. 2). Zwiększenie wysiewu z 80 na 160 powodowało istotne zmniejszenie koncentracji popiołu w nasionach wyki. Największą zawartość popiołu surowego obserwowano przy zagęszczeniu 80 szt. m -2 (5,28%), a najmniejszą przy ilości wysiewu 160 szt. m -2 (4,61%). Dyskusja W badaniach własnych, analogicznie jak w doświadczeniach wielu autorów [KOTECKI 1987; JASIŃSKA, KOTECKI 1993; PISULEWSKA 1997], wartość pokarmowa nasion oraz słomy wyki siewnej zaleŝała od składu gatunkowego mieszanek, odmiany i zróŝnicowanej ilości wysiewu. W omawianym eksperymencie nasiona wyki uprawianej w siewie czystym odznaczały się największą koncentracją białka, tłuszczu i włókna, natomiast najmniejszą zawartością związków bezazotowych wyciągowych. Największą koncentracją związków bezazotowych wyciągowych charakteryzowały nasiona wyki uprawianej w mieszankach, co jest zbieŝne z wynikami badań KOTECKIEGO [1987]. PAPROCKI [1967, 1969] w swoich badaniach wykazał, Ŝe zawartość białka i włókna w nasionach wyki jest na jednakowym poziomie zarówno w siewie czystym i mieszanym. Stwierdził równieŝ, Ŝe nasiona wyki siewnej z mieszanek posiadały większą procentową zawartość białka ogólnego niŝ z siewu czystego, a procentowa zawartość włókna surowego, niezaleŝnie od sposobu siewu, była jednakowa. Występujące rozbieŝności wynikają prawdopodobnie z róŝnic klimatyczno-glebowych lub odmianowych. Zwiększenie ilości wysiewu z 80 na 160 szt. m -2 spowodowało zmniejszenie zawartości popiołu w nasionach wyki siewnej. Wartość pokarmowa słomy zaleŝy w duŝej mierze od właściwości morfologicznych gatunków i odmian, a takŝe moŝe być modyfikowana przez warunki przyrodnicze i agrotechniczne [JASIŃSKA, KOTECKI 1993]. W badaniach własnych słoma wyki uprawianej w siewie czystym odznaczała się największą koncentracją białka i włókna. Największą zawartość związków bezazotowych wyciągowych posiadała słoma wyki uprawianej współrzędnie z owsem, z pszenŝytem i z gorczycą białą. Wyniki eksperymentu są zgodne z badaniami KOTECKIEGO [1987]. W przeprowadzonym doświadczeniu zwiększające się

zagęszczenie nasion wyki siewnej powodowało obniŝenie zawartości białka i tłuszczu w słomie wyki, a zwiększenie koncentracji włókna. Wynika to z faktu, iŝ mieszanki z większym udziałem wyki siewnej stwarzają korzystniejsze warunki dla jej wzrostu i rozwoju, co powoduje wykształcenie większych i grubszych łodyg, ale o wyŝszej zawartości włókna. Wnioski 1. Nasiona i słoma wyki siewnej uprawianej w siewie czystym odznaczały się większą koncentracją białka i niŝszą zawartością związków bezazotowych wyciągowych w porównaniu do uprawianej w mieszankach z owsem, z pszenŝytem jarym i z gorczycą białą. 2. Zwiększenie zagęszczenia wyki siewnej na jednostce powierzchni spowodowało obniŝenie koncentracji białka i tłuszczu w słomie wyki siewnej oraz jednoczesne podwyŝszenie zawartości włókna. Literatura GJELCZINSKAJA R.B. 1953. Biochemiczeskoje issledowanije widow i sortow wiki. Trud. Prikł. Bot. Genet. I Sel. 30: 190 201. JASIŃSKA Z., KOTECKI A. 1993. Rośliny strączkowe. PWN, Warszawa: 206 ss. KOTECKI A. 1987. Wartość pokarmowa wyki siewnej (Vicia sativa L.) uprawianej w siewie czystym i współrzędnym. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rol. XLVII: 109 116. MACIEJEWICZ-RYŚ J., KOSMALA I., ZIMA J. 1985. Uzupełniający wpływ białka nasion roślin strączkowych grubonasiennych na wartość biologiczną białka zbóŝ. Rocz. Nauk Zoot. Monografie i Rozprawy 23: 217 227. MILCZAK M., SAWICKI B. 1985. Więcej uwagi dla wyki jarej. Przeg. Hod. 3: 22 23. PAPROCKI S. 1967. Wartość róŝnych odmian owsa jako komponenta mieszanek z wyką jarą w uprawie na nasiona. Rocz. Nauk. Rol. 1-A-94: 73 85. PAPROCKI S. 1969. Uprawa wyki jarej na nasiona w mieszankach z owsem, pszenicą jarą i bobikiem. Rocz. Nauk. Rol. 4-A-95: 449 464. PASTUSZEWSKA B. 1997. Wartość pokarmowa nasion roślin strączkowych w Ŝywieniu zwierząt. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 466: 83 94. PISULEWSKA E. 1997. Dobór gatunków do mieszanek strączkowo-zboŝowych przeznaczonych na cele pastewne i nawozowe. Mat. konf. nauk. Nawozy roślinne w integrowanym systemie produkcji rolniczej. AR w Krakowie,

Boguchwała, 24-25 IX 1997: 29 37. PISULEWSKA E., ZAJĄC T. 1996. Porównanie plonu, zawartości oraz składu aminokwasowego białka ziarna pszenŝyta jarego w zaleŝności od współrzędnie uprawianej rośliny motylkowej. Mat. sym. nauk. Hodowla, uprawa i wykorzystanie pszenŝyta, AR w Szczecinie, Międzyzdroje, 1-4 IX 1996: 81. RUSZCZYC Z. 1983. śywienie zwierząt i paszoznawstwo. PWRiL, Warszawa: 462 ss. Słowa kluczowe: wyka siewna, białko ogólne, tłuszcz surowy, włókno surowe, popiół surowy, związki bezazotowe wyciągowe Streszczenie Poznano zmiany w składzie chemicznym podstawowych składników w nasionach i słomie wyki siewnej przy zróŝnicowanej gęstości siewu i doborze róŝnych gatunków roślin podporowych. Dla zrealizowania załoŝonych celów badawczych przeprowadzono w latach 1998 2000 doświadczenie polowe w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym w Zawadach, naleŝącym do Akademii Podlaskiej w Siedlcach. Doświadczenie załoŝono metodą losowych podbloków w układzie split-plot w trzech powtórzeniach. W doświadczeniu uwzględniono dwa czynniki badawcze: sposoby uprawy wyki siewnej, liczbę wysianych nasion wyki siewnej na 1 m 2. Na podstawie badań stwierdzono, Ŝe nasiona i słoma wyki siewnej uprawianej w siewie czystym odznaczały się największą koncentracją białka i najniŝszą zawartością związków bezazotowych wyciągowych. Zwiększenie zagęszczenia nasion wyki siewnej na jednostce powierzchni spowodowało obniŝenie koncentracji białka i tłuszczu w słomie wyki siewnej oraz jednoczesne podwyŝszenie zawartości włókna. NUTRITIVE VALUE OF COMMON VETCH (Vicia sativa L.) GROWN IN PURE AND MIXED STANDS IN THE MIDDLE-EAST POLAND Feliks Ceglarek, Robert Rudziński, Anna Płaza, Danuta Buraczyńska Department of Plant Cultivation, University of Podlasie, Siedlce Key words: common vetch, crude protein, crude fat, crude fibre, crude ash, nitrogen free extract Summary

The research determined changes in the contents of basic components in seeds and straw of common vetch grown at diversified density of sowing and the selection of various species of supporting plants. Field experiment was carried out on the experimental farm located in Zawady (eastern Poland), which belongs to the University of Podlasie. The experiment was set up in randomized split-plot design and three replications. Two factors were examined in the experiment: the methods of common vetch cultivation and the quantity of common vetch seeds sown per 1 m 2. The research showed that the seeds and straw of common vetch grown in pure stand were characterized by highest protein concentration and the lowest content of nitrogen-free extract. Increased density of the common vetch seeds per surface unit decreased the protein and fat contents in straw of common vetch, at simultaneous increase of the fibre content. Prof. dr hab. Feliks Ceglarek Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin Akademia Podlaska ul. B. Prusa 14 08-110 SIEDLCE e-mail: szur@ap.siedlce.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 27-36 PLONOWANIE NIEOPLEWIONYCH I OPLEWIONYCH ODMIAN JĘCZMIENIA JAREGO W SIEWIE CZYSTYM I MIESZANYM Bogdan Dubis, Władysław Szempliński Katedra Agrotechnologii i Zarządzania Produkcją Roślinną, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wstęp Specyfiką krajowej gospodarki zboŝowej jest uprawa mieszanek zboŝowych. W latach 2002-2004 zajmowały one powierzchnię 1 400 tys. ha, co stanowiło 16,9% struktury zasiewów zbóŝ. Za uprawą mieszanek przemawia mniejsza zmienność plonowania w latach, większa konkurencyjność wobec chwastów oraz odporność na choroby i wyleganie w porównaniu do zasiewów czystych, co skutkuje mniejszymi nakładami na agrotechnikę [BUDZYŃSKI, DUBIS 1994; MICHALSKI 1994; SZEMPLIŃSKI 2003]. W Polsce uprawia się głównie mieszanki zbóŝ jarych o charakterze międzygatunkowym i międzyodmianowym. Spośród mieszanek odmianowych dominują siewy jęczmienia jarego. W ostatnich latach wprowadzono do uprawy nieoplewioną formę tego gatunku, której ziarno, w porównaniu do odmian oplewionych, zawiera mniej włókna, a więcej białka i tłuszczu [LISTA OPISOWA ODMIAN 2005], co moŝe poprawić wartość paszową i energetyczną plonu. Wiedza na temat agrotechniki jęczmienia nieoplewionego, a zwłaszcza jego uprawy w mieszankach, jest stosunkowo niewielka [DZIAMBA, RACHOŃ 1992; SZEMPLIŃSKI 2003; NOWOROLNIK, LESZCZYŃSKA 2004a, b; SZUMIŁO, RACHOŃ 2006a, b]. Dlatego teŝ podjęto badania, których celem było określenie poziomu plonowania, skali wylegania i poraŝenia przez patogeny grzybowe nieoplewionej oraz oplewionej formy jęczmienia jarego, uprawianych w siewie czystym i mieszanym przy zróŝnicowanym poziomie nawoŝenia azotem i ochrony przed chorobami. Materiał i metody Wyniki badań uzyskano w ścisłym doświadczeniu polowym, prowadzonym w latach 2000-2002 w uniwersyteckiej Stacji Badawczej w Bałcynach k. Ostródy. Eksperyment załoŝono metodą losowanych podbloków, w 4 replikacjach, na glebie kompleksu pszennego dobrego. W trzyczynnikowym doświadczeniu pierwszą zmienną był sposób siewu jęczmienia jarego: odmiana oplewiona Stratus (100%), nieoplewiona Rastik (100%) oraz siew mieszany obu odmian (Stratus + Rastik po 50% udziału

28 B. Dubis, W. Szempliński komponentów z siewu czystego). Drugą zmienną był poziom nawoŝenia azotem: 45 i 90 kg N ha -1. Trzecią zmienną był sposób ochrony przeciwgrzybowej: zaprawianie ziarna oraz dwukrotny zabieg fungicydem (w stadium BBCH 31 oraz 39) i obiekt kontrolny (zaprawianie ziarna, bez opryskiwania fungicydami w okresie wegetacji). Przedplonem dla jęczmienia była pszenica ozima. Przedsiewnie zastosowano nawozy fosforowe i potasowe (19,6 kg P i 76,4 kg K ha -1 ). Nawozy azotowe w obiekcie nawoŝonym dawką 45 kg N ha -1 stosowano w całości przedsiewnie, a w dawce 90 kg N ha -1 aplikowano w dwóch terminach (60 kg N przedsiewnie i 30 kg N pogłównie w stadium BBCH 32). Siew wykonano w I dekadzie kwietnia, przyjmując w siewie czystym dla odmiany nagoziarnistej Rastik obsadę po wschodach 350 roślin, a dla odmiany oplewionej Stratus 300 roślin na 1 m 2. Zachwaszczenie regulowano w stadium BBCH 17 za pomocą preparatu Granstar 75 WG (tribenuron metylowy). W ochronie przeciwgrzybowej przed siewem zaprawiano ziarno zaprawą Baytan Universal 19,5 WS (triadimenol + imazalil + fuberidazol), w stadium 31 aplikowano Cerelux Plus 535 EC (flusilazol + fenpropimorf), a w stadium 39 Charisma 207 EC (flusilazol + famoksat). W okresie wegetacji jęczmienia bonitowano (skala 9-stopniowa) stopień wylegania i poraŝenia roślin przez choroby liści i kłosa. Określono wartości składowe plonu, tj. liczbę kłosów produktywnych na 1 m 2, liczbę ziaren w kłosie oraz masę 1000 ziaren. Plon ziarna podano dla wilgotności 15%. W ocenie jakościowej plonu określono zawartość białka w ziarnie. WaŜniejsze wyniki badań opracowano statystycznie, a zaistniałe róŝnice oszacowano testem Duncana na poziomie istotności p = 0,05. Pogodowe uwarunkowania plonowania jęczmienia jarego The weather variables affecting spring barley yielding Tabela 1; Table 1 Wyszczególnienie Specification Lata Years Miesiące; Months III IV V VI VII VIII Temperatura ( C) Temperature ( C) 2000 2,2 10,9 13,5 15,9 15,3 16,9 2001 0,8 7,3 12,2 13,8 19,5 18,4 2002 3,5 7,3 16,1 15,9 19,3 19,8 Średnia wieloletnia Mean for years Opady (mm) Precipitation (mm) 1961-1995 1,2 6,8 12,5 15,8 17,3 16,8 2000 52,9 20,2 32,5 33,1 104,2 140,9 2001 30,2 43,5 31,3 48,8 135,1 81,8 2002 37,0 10,0 90,1 72,5 43,2 87,3 Suma z wielolecia Sum for years 1961-1995 27,4 34,7 55,8 66,1 79,1 76,3 Układ warunków pogodowych w latach badań był zróŝnicowany (tab. 1). Wiosna 2000 roku była ciepła i sucha, co nie sprzyjało wzrostowi i rozwojowi

PLONOWANIE NIEOPLEWIONYCH I OPLEWIONYCH ODMIAN JĘCZMIENIA... 29 jęczmienia jarego. Obfite opady deszczu zanotowano dopiero w lipcu i sierpniu, a więc w okresie dojrzewania. W roku 2001 średnie temperatury kwietnia, maja i czerwca nie róŝniły się wyraźnie od średnich wieloletnich. Wyjątkowo ciepła pogoda utrzymywała się w lipcu i sierpniu. Suma opadów w kwietniu przekroczyła o 25% średnią normę miesięczną, a maj i czerwiec były suchsze niŝ zwykle. Natomiast lipiec i sierpień charakteryzował się obfitymi opadami, które miały często charakter burzowy. W 2002 roku bardzo ciepły i suchy był kwiecień, co powodowało powolne kiełkowanie i wschody jęczmienia. Z kolei maj obfitował w opady i był gorący. Temperatura i opady czerwca były zbliŝone do średnich wieloletnich, zaś lipiec charakteryzował się wysoką temperaturą i opadami o połowę niŝszymi niŝ suma z wielolecia. Wyniki i dyskusja PoraŜenie roślin jęczmienia jarego patogenami grzybowymi było niewielkie i wynosiło powyŝej 8 stopni (tab. 2). Z porównywanych odmian nieco bardziej podatna na poraŝenie przez Blumeria graminis i Helminthosporium teres okazała się oplewiona odmiana Stratus. PoraŜenie nieoplewionej odmiany Rastik było mniejsze o 0,2-0,3 stopnia. Uprawa obu odmian w mieszance skutkowała poraŝeniem roślin na poziomie komponentu mniej podatnego na patogeny. Tabela 2; Table 2 PoraŜenie przez patogeny oraz wyleganie jęczmienia jarego w zaleŝności od sposobu siewu (skala 1-9)* Infestation by fungal pathogens and lodging of spring barley depending on the method of sowing (1-9 scale)* Wyszczególnienie Specification Sposób siewu Method of sowing Stratus 100% Rastik 100% Stratus 50% + Rastik 50% Blumeria graminis 8,1 8,4 8,3 Helminthosporium teres 8,3 8,5 8,5 Wyleganie; Lodging 6,7 7,0 7,1 * 1 - całkowite wyleganie; all plants lodged, 9 - brak wylegania; no lodging W badaniach SZEMPLIŃSKIEGO [2003] objawy poraŝenia jęczmienia oplewionego i nieoplewionego uprawianego w siewie czystym i mieszanym przez Blumeria graminis były podobne. W przypadku Helminthosporium teres mniejsze poraŝenie wykazywała odmiana nieoplewiona uprawiana w siewie czystym. W mieszance obu form jęczmienia objawy poraŝenia tym patogenem były większe o 0,3-0,8 stopnia niŝ w siewie czystym odmiany nieoplewionej. Natomiast w doświadczeniu SZUMIŁO i RACHONIA [2006a] nieoplewione i oplewione odmiany jęczmienia jarego uprawiane w mieszance wykazywały jedynie mniejszą podatność roślin na rdzę karłową w porównaniu do siewów czystych. WyŜszy poziom nawoŝenia azotem (90 kg N) nieznacznie zwiększał stopień poraŝenia roślin jęczmienia przez patogeny grzybowe. Dwukrotna ochrona fungicydowa w okresie wegetacji zmniejszała objawy poraŝenia przez

30 B. Dubis, W. Szempliński Blumeria graminis o 0,5 stopnia, a przez Helminthosporium teres o 0,2 stopnia. RównieŜ w badaniach SZUMIŁO i RACHONIA [2006a] ochrona fungicydowa istotnie ograniczała występowanie na roślinach rdzy karłowej, plamistości siatkowej i mączniaka prawdziwego zbóŝ i traw. Wyleganie jęczmienia w latach badań wykazywało istotny związek z przebiegiem pogody. Najbardziej (6,0 stopni) wyległ jęczmień w roku 2001, w którym zanotowano największą sumę opadów w okresie wegetacji, a najmniej (8,2 stopnia) w roku 2000, który był suchy. Oplewiona odmiana Stratus wylegała o 0,3 stopnia silniej niŝ nieoplewiony Rastik (tab. 2). W siewie mieszanym wyleganie roślin jęczmienia było zbliŝone do wylegania formy nieoplewionej. Reakcja odmian jęczmienia na wyleganie pod wpływem zróŝnicowanej dawki azotu i sposobu ochrony była podobna (tab. 3). Średnio biorąc silniej o 0,9 stopnia wylegał jęczmień w obiekcie, w którym stosowano wyŝszy poziom nawoŝenia azotem. W warunkach stosowania fungicydu wyleganie było o 0,9 stopnia mniejsze niŝ w obiekcie kontrolnym. Wskazuje to, Ŝe udział formy nieoplewionej w siewach mieszanych z odmianą oplewioną poprawiał zdrowotność łanu i odporność na wyleganie. W badaniach SZEMPLIŃSKIEGO [2003], a takŝe SZUMIŁO i RACHONIA [2006b], sposób uprawy jęczmienia nieoplewionego i oplewionego (czysty, mieszany) nie róŝnicował stopnia wylegania roślin. Tabela 3; Table 3 PoraŜenie przez patogeny oraz wyleganie jęczmienia jarego w zaleŝności od nawoŝenia azotem i sposobu ochrony (skala 1-9)* Infestation by fungal pathogens and lodging of spring barley on the nitrogen levels and protection method (1-9 scale)* Wyszczególnienie Specification Dawka azotu (kg ha -1 ) Nitrogen rate (kg ha -1 ) Sposób ochrony Method of protection 45 90 kontrola; control fungicyd; fungicide Blumeria graminis 8,4 8,1 8,0 8,5 Helminthosporium teres 8,5 8,4 8,3 8,5 Wyleganie; Lodging 7,4 6,5 6,5 7,4 * 1 - całkowite wyleganie; all plants lodged, 9 - brak wylegania; no plant lodging Średni plon ziarna jęczmienia jarego uzyskany w trzyletnich badaniach wyniósł 5,91 t ha -1 i naleŝy go uznać jako wysoki (tab. 4). Najkorzystniejszy pod względem plonowania był drugi rok badań o największej sumie opadów (259 mm) w okresie wegetacji. Natomiast najniŝsze zbiory ziarna jęczmienia uzyskano w pierwszym - suchym roku badań (190 mm), o czym zadecydowała głównie mniejsza liczba kłosów produktywnych na jednostce powierzchni i mniejsza liczba zawiązanych ziaren w kłosie (tab. 6). Wielkość plonu ziarna była istotnie róŝnicowana sposobem siewu, poziomem nawoŝenia azotem oraz sposobem ochrony przed chorobami (tab. 4 i 5). We wszystkich latach badań istotnie niŝej plonowała nieoplewiona odmiana Rastik. Poziom plonowania tej odmiany w stosunku do formy oplewionej Stratus był niŝszy o około 25%. Podobne zróŝnicowanie w plonie ziarna odmian oplewionych i nieoplewionych odnotowano w badaniach SZEMPLIŃSKIEGO [2003], a takŝe SZUMIŁO i RACHONIA [2006b]. W badaniach DZIAMBY i RACHONIA [1992] formy nieoplewione jęczmienia ustępowały w tym względzie odmianom oplewionym o

PLONOWANIE NIEOPLEWIONYCH I OPLEWIONYCH ODMIAN JĘCZMIENIA... 31 20%, a NOWOROLNIKA i LESZCZYŃSKIEJ [2004b] oraz NOWOROLNIKA i in. [2004] o 12-14%. Plon ziarna jęczmienia jarego (t ha -1 ) - średnio z 3 lat Grain yield of spring barley (t ha -1 ) - mean for 3 years Tabela 4; Table 4 Wyszczególnienie Specification Sposób siewu; Method of sowing Stratus 100% Rastik 100% Stratus 50% + Rastik 50% Średnio Mean Rok badań Year 2000 6,14 4,79 5,53 5,48 2001 7,15 5,23 6,34 6,24 2002 6,83 5,20 5,99 6,00 Średnio; Mean 6,71 5,07 5,95 - NIR 0,05 dla: lat - 0,10; sposobu siewu - 0,10; lata x sposób siewu - 0,18; inne - r.n. LSD 0.05 for: years - 0.10; method of sowing - 0.10; years x method of sowing - 0.18; other - n.s. Dawka azotu Nitrogen rate (kg ha -1 ) r.n.; n.s. 45 6,35 4,76 5,62 5,58 90 7,06 5,37 6,28 6,24 NIR 0,05 dla: dawki azotu - 0,09; inne - r.n.; LSD 0.05 for: nitrogen rate - 0.09; other - n.s. róŝnica nieistotna; difference not significant Tabela 5; Table 5 Wpływ sposobu ochrony na plon ziarna jęczmienia jarego w latach badań Effect of protection method on grain yield of spring barley in the years of experiment Sposób ochrony Method of protection Rok badań; Year 2000 2001 2002 Średnio Mean Kontrola; Control 5,32 5,91 5,43 5,55 Fungicyd; Fungicide 5,64 6,56 6,56 6,25 NIR 0,05 dla: sposobu ochrony - 0,09; lata x sposób ochrony - 0,12 LSD 0.05 for: protection method - 0.09; years x protection method - 0.12 W badaniach własnych plon ziarna mieszanki międzyodmianowej ukształtował się na poziomie zbliŝonym do średniej wartości plonów ziarna uzyskanych z siewów czystych komponentów. Siew mieszany gwarantował jednak większy o 17% plon ziarna w porównaniu do siewu czystego odmiany nieoplewionej, a mniejszy o 11% w stosunku do siewu czystego odmiany oplewionej. Z udowodnionej interakcji lat ze sposobem siewu wynika, Ŝe odmiana oplewiona Stratus oraz mieszanka międzyodmianowa najkorzystniej plonowały w warunkach duŝego uwilgotnienia gleby (2001 rok), zaś nieoplewiony Rastik w sezonie wegetacyjnym o duŝych i średnich opadach (2001 i 2002 rok). Z badań DZIAMBY i RACHONIA [1992] oraz SZEMPLIŃSKIEGO [2003] wynika, Ŝe mieszanki z udziałem nieoplewionej i oplewionej formy jęczmienia

32 B. Dubis, W. Szempliński plonowały istotnie wyŝej (o 16-18%) niŝ odmiany nieoplewione, a niŝej (o 9-10%) niŝ odmiany tradycyjne jęczmienia uprawiane w siewie czystym. Natomiast w badaniach SZUMIŁO i RACHONIA [2006b] średnie plony ziarna jęczmienia jarego uzyskane z siewów czystych i mieszanych odmian nagoziarnistych i oplewionych kształtowały się na zbliŝonym poziomie. Wyszczególnienie Specification Elementy struktury plonu jęczmienia jarego (średnio z 3 lat) Yield components of spring barley (mean for 3 years) Stratu s 100% Sposób siewu Method of sowing Rastik 100% Stratus 50% + Rastik 50% Dawka azotu Nitrogen rate (kg ha -1 ) 45 90 kontrola control Tabela 6; Table 6 Sposób ochrony Method of protection fungicyd fungicide Liczba kłosów na 1 m 2 668 532 558 547 625 569 603 Number of ears per 1 m 2 NIR 0,05; LSD 0.05 35 23 r.n.; n.s. Liczba ziaren w kłosie Number of grains per ear 19,6 20,4 20,1 20,0 20,4 20,1 20,2 NIR 0,05; LSD 0.05 0,5 0,3 r.n.; n.s. Masa 1000 ziaren (g) Weight of 1000 grains (g) 49,1 48,5 49,3 49,3 48,7 48,2 49,8 NIR 0,05; LSD 0.05 r.n.; n.s. 0,4 0,6 r.n.; n.s. róŝnica nieistotna; difference not significant Jęczmień jary wykazywał dodatnią reakcję w plonie na poziom nawoŝenia azotem (tab. 4). Istotnie wyŝszy poziom jego plonowania odnotowano na dawce 90 kg N ha -1. Przyrost plonu w stosunku do dawki o połowę niŝszej (45 kg N ha -1 ) wynosił średnio 6,6 dt, co stanowiło prawie 12% wzrostu plonowania. W badaniach NOWOROLNIKA i in. [2004] odmiany oplewione wykazywały silniejszą dodatnią reakcję w plonie na nawoŝenie azotem niŝ forma nagoziarnista. Sposób ochrony istotnie determinował plon ziarna jęczmienia jarego (tab. 5). Dwukrotne stosowanie fungicydu w okresie wegetacji skutkowało prawie 13% wzrostem plonu ziarna w porównaniu do obiektu kontrolnego. Bardzo podobny przyrost plonu (10%) pod wpływem intensywnej ochrony przed chorobami zanotowali takŝe w swoich badaniach SZUMIŁO, RACHOŃ [2006a]. W plonowaniu jęczmienia jarego stwierdzono istotną interakcję lat ze sposobem ochrony przeciw chorobom (tab. 5). Wykazano, Ŝe dwuzabiegowa ochrona była wysoce plonochronna we wszystkich latach prowadzenia badań, a szczególnie w warunkach duŝych (2001 r.) i średnich (2002 r.) opadów w okresie wegetacji. W plonie ziarna nie udało się udowodnić istotnego współdziałania nawoŝenia azotem z ochroną fungicydową, głównie z powodu małego zróŝnicowania pod wpływem nawoŝenia azotem i poraŝenia roślin przez patogeny. Sposób siewu istotnie modyfikował zwartość łanu i liczbę ziaren w kłosie, nie róŝnicował zaś masy 1000 ziaren (tab. 6). Odmiana oplewiona Stratus wykształcała większą liczbę kłosów plonujących niŝ nieoplewiony Rastik. RóŜnica ta wynosiła prawie 26% i istotnie kształtowała plon ziarna. W siewie mieszanym obu odmian liczba kłosów na jednostce powierzchni była większa o 5% w porównaniu do siewu czystego formy nieplewionej Rastik. Korzystniej pod względem liczby ziaren w kłosie wyróŝniała się odmiana Rastik uprawiana w siewie czystym. W

PLONOWANIE NIEOPLEWIONYCH I OPLEWIONYCH ODMIAN JĘCZMIENIA... 33 mieszance obu odmian liczba ziaren w kłosie była zbliŝona do średniej wartości uzyskanej w siewach czystych. ZróŜnicowanie masy 1000 ziaren było bardzo małe i nie przekraczało błędu statystycznego. Z badań SZEMPLIŃSKIEGO [2003] wynika, Ŝe odmiana nieoplewiona Rastik uprawiana w siewie czystym tworzyła mniej zwarty łan, wykształcała większą liczbę ziaren w kłosie i mniejszą masę 1000 ziaren niŝ forma oplewiona Rodion. W siewie mieszanym dorodność ziarna odmiany nieoplewionej ulegała istotnemu zmniejszeniu w porównaniu z wartością uzyskaną w siewie czystym. Według SZUMIŁO i RACHONIA [2006b] sposób siewu odmian jęczmienia nie miał istotnego wpływu na masę 1000 ziaren, a niŝszy poziom plonowania formy nieoplewionej w porównaniu z odmianą oplewioną wynikał przede wszystkim z mniejszej zwartości łanu. We wcześniejszych badaniach DZIAMBY i RACHONIA [1992] odmiany nieoplewione charakteryzowały się na ogół podobną krzewistością, ale niŝszą liczbą i masą ziarna z kłosa w porównaniu do odmian oplewionych. Natomiast ich uprawa w mieszance międzyodmianowej skutkowała, zwłaszcza u odmian nagoziarnistych, zwiększeniem masy ziarna z kłosa i masy 1000 ziaren. Poziom nawoŝenia azotem róŝnicował wszystkie elementy składowe plonu (tab. 6). Azot aplikowany w dawce 90 kg N ha -1 w porównaniu do obiektu nawoŝonego dawką 45 kg N ha -1 istotnie zwiększał zwartość łanu oraz liczbę ziaren w kłosie, a obniŝał masę 1000 ziaren. Efektem chemicznej ochrony przed chorobami była przede wszystkim korzystniejsza dorodność ziarna, co znalazło odbicie w istotnie większej masie 1000 ziaren (tab. 6). Odmiana nieoplewiona Rastik zawierała znacznie więcej białka w ziarnie niŝ oplewiona Stratus (tab. 7). RóŜnica na korzyść tej pierwszej wynosiła w wartościach bezwzględnych 2,7%. Jednak wyŝszy (o 9%) plon białka uzyskano z odmiany oplewionej. Na wyŝszą zawartość białka w ziarnie formy nieoplewionej jęczmienia zwracają uwagę takŝe inni badacze [SZEMPLIŃSKI 2003; NOWOROLNIK, LESZCZYŃSKA 2004a; NOWOROLNIK i in. 2004]. Uprawa obu odmian w mieszance powodowała wzrost zawartości tego składnika w ziarnie o 0,6% w stosunku do formy oplewionej uprawianej w siewie czystym. Plon białka uzyskany w plonie ziarna mieszanki i odmiany nieoplewionej Rastik ukształtował się na zbliŝonym poziomie. Azot zastosowany w dawce 90 kg N ha -1 w stosunku do poziomu nawoŝenia azotem o połowę mniejszego zwiększał zawartość białka w ziarnie w wartościach bezwzględnych o 0,9%, a plon białka o prawie 20%. RównieŜ w badaniach NOWOROLNIKA i in. [2004] uwzględniających jakość ziarna róŝnych form jęczmienia stwierdzono wzrost zawartości białka w ziarnie w miarę zwiększania dawki azotu. Tabela 7; Table 7 Zawartość białka w ziarnie i plon białka jęczmienia jarego (średnio z 3 lat) Protein content in grain and protein yield of spring barley (mean for 3 years) Wyszczególnienie Specification Zawartość białka (%) Protein content (%) Plon białka (kg ha -1 ) Protein yield (kg ha -1 ) Stratus 100% Sposób siewu Method of sowing Rastik 100% Stratus 50% + Rastik 50% Dawka azotu Nitrogen rate (kg ha -1 ) 45 90 kontrola control Sposób ochrony Method of protection fungicyd fungicide 12,6 15,3 13,2 13,2 14,1 13,7 13,6 727 667 675 633 757 654 731

34 B. Dubis, W. Szempliński Dwukrotna ochrona fungicydowa nie powodowała zróŝnicowania w zawartości tego składnika w ziarnie (tab. 7). Niemniej jednak, ze względu na korzystniejszy plon ziarna w tym wariancie uzyskano wyŝszy o 12% plon białka. Wnioski 1. Uprawa oplewionej i nieoplewionej formy jęczmienia jarego w mieszance zmniejszała stopień wylegania i poraŝenia roślin przez grzyby patogeniczne w stosunku do komponentu bardziej podatnego. 2. Badane odmiany jęczmienia jarego uprawiane w siewie czystym i mieszanym najkorzystniej plonowały w latach, w których opady w okresie wegetacji przekraczały sumę opadów z wielolecia. 3. Jęczmień nieoplewiony Rastik plonował o około 25% niŝej niŝ oplewiony Stratus. Opisana reakcja w plonie była skutkiem mniejszej liczby źdźbeł kłosonośnych. W siewie mieszanym obu odmian plon ziarna kształtował się na poziomie średniego plonu komponentów z siewów czystych. 4. Badane odmiany jęczmienia uprawiane w siewie czystym i mieszanym wykazywały taką samą, korzystną reakcję w plonie na zwiększony poziom nawoŝenia azotem i pełną, dwuzabiegową ochronę przed chorobami. Literatura BUDZYŃSKI W., DUBIS B. 1994. Porównanie plonowania zbóŝ jarych w siewach czystych, międzygatunkowych i międzyodmianowych. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. AR w Poznaniu, 02 XII 1994: 75-82. DZIAMBA SZ., RACHOŃ L. 1992. Produktywność nagoziarnistych i oplewionych odmian jęczmienia jarego uprawianych w siewie czystym i mieszankach. Fragm. Agron. 1: 94-100. LISTA OPISOWA ODMIAN 2005. Rośliny rolnicze. COBORU, Słupia Wielka. MICHALSKI T. 1994. Agrotechniczne aspekty uprawy mieszanek w świetle literatury. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. AR w Poznaniu, 02 XII 1994: 65-74. NOWOROLNIK K., LESZCZYŃSKA D. 2004a. Plon ziarna i białka jęczmienia nagoziarnistego i oplewionego w róŝnych warunkach siedliska w zaleŝności od gęstości siewu. Pamięt. Puł. 138: 109-116. NOWOROLNIK K., LESZCZYŃSKA D. 2004b. Przydatność nagoziarnistych i oplewionych odmian jęczmienia jarego i owsa do uprawy w zasiewach mieszanych. Pamięt. Puł., 138: 117-123. NOWOROLNIK K., LESZCZYŃSKA D., DWORAKOWSKI T. 2004. Wpływ nawoŝenia azotem na plon ziarna i białka jęczmienia jarego nagoziarnistego i oplewionego. Pamięt. Puł. 135: 213-221. SZEMPLIŃSKI W. 2003. Plonowanie nagich i oplewionych form owsa i jęczmienia jarego w siewie czystym i mieszanym. Biul. Inst. Hod. i Aklim. Rośl. 229: 147-156.

PLONOWANIE NIEOPLEWIONYCH I OPLEWIONYCH ODMIAN JĘCZMIENIA... 35 SZUMIŁO G., RACHOŃ L. 2006a. Efektywność ochrony chemicznej nagoziarnistych i oplewionych odmian jęczmienia jarego, owsa i ich mieszanek. Mat. konf. nauk. Znaczenie gospodarcze i biologia plonowania upraw mieszanych. AR w Poznaniu, 11-12 V 2006: 93-94. SZUMIŁO G., RACHOŃ L. 2006b. Plonowanie oraz zdrowotność nagoziarnistych i oplewionych odmian jęczmienia jarego, owsa i ich mieszanek. Mat. konf. nauk. Znaczenie gospodarcze i biologia plonowania upraw mieszanych. Poznań, 11-12 V 2006: 95-96. Słowa kluczowe: jęczmień jary, forma oplewiona i nieoplewiona, plon ziarna, sposób siewu, sposób ochrony, dawka azotu Streszczenie W latach 2000-2002 przeprowadzono badania, w których określono poziom plonowania, stopień wylegania i poraŝenia przez patogeny grzybowe nieoplewionej i oplewionej formy jęczmienia jarego uprawianych w siewie czystym i mieszanym przy zróŝnicowanym poziomie nawoŝenia azotem i ochrony przed chorobami. Wykazano, Ŝe uprawa oplewionej i nieoplewionej formy jęczmienia w mieszance zmniejszała stopień wylegania i poraŝenia roślin przez patogeny w stosunku do komponentu bardziej podatnego. Odmiany jęczmienia jarego uprawiane w siewie czystym i mieszanym najkorzystniej plonowały w latach, w których opady w okresie wegetacji przekraczały sumę opadów z wielolecia. Jęczmień nieoplewiony Rastik wykazywał niŝszy o 25% potencjał plonowania niŝ oplewiona odmiana Stratus. Opisana reakcja w plonie była skutkiem mniejszej liczby źdźbeł kłosonośnych i liczby ziaren w kłosie. W siewie mieszanym obu odmian plon ziarna kształtował się na poziomie średniego plonu komponentów z siewów czystych. Odmiany jęczmienia jarego uprawiane w siewie czystym i mieszanym wykazywały taką samą, korzystną reakcję w plonie na zwiększony poziom nawoŝenia azotem i pełną, dwuzabiegową ochronę przed chorobami. YIELDING OF NAKED AND HULLED SPRING BARLEY CULTIVARS IN PURE AND MIXED SOWING Bogdan Dubis, Władysław Szempliński Department of Agrotechnology and Crop Management, University of Warmia and Mazury, Olsztyn Key words: spring barley, naked and hulled barley, grain yield, method of sowing, method of protection, nitrogen rate Summary The studies were conducted within 2000-2002 to determine the yield, lodging and infestation by fungal pathogens of naked and hulled spring barley grown in pure stand or in the mixture, at different levels of nitrogen nutrition and protection against diseases. It was found that growing of naked and hulled spring barley in the mixture reduced the level of lodging and fungal pathogen

36 B. Dubis, W. Szempliński infestation in relation to mixture component of higher susceptibility. Spring barley genotypes grown in pure stand or in the mixtures gave higher yield in the seasons of increased precipitation level. Naked barley of Rastik cv. showed yielding potential lower by 25% as compared to hulled cv. Stratus. This response resulted from lower number of productive heads and number of grains per ear. In the mixture of two cultivars the yield reached the level of average yielding of both components. The cultivars of barley grown in pure stand or in the mixture showed favorable response to high rates of nitrogen fertilization and full protection against diseases. Dr Bogdan Dubis Katedra Agrotechnologii i Zarządzania Produkcją Roślinną Uniwersytet Warmińsko-Mazurski ul. Oczapowskiego 8 10-719 OLSZTYN e-mail: dubis@uwm.edu.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 37-44 OCENA ODDZIAŁYWAŃ ALLELOPATYCZNYCH OWSA NA ROŚLINY ŁUBINU śółtego 1 Lech Gałęzewski Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich w Bydgoszczy Wstęp Według darwinowskiej teorii walki o przetrwanie rośliny rywalizują ze sobą głównie o takie czynniki środowiska jak woda, światło i składniki pokarmowe dostępne w ekosystemie. W tym celu wykształciły róŝne mechanizmy adaptacyjne albo obronne skierowane przeciwko swoim sąsiadom [DONALD 1963; OLESZEK 1996; HARBORNE 1997]. Konkurencja moŝe być realizowana w róŝny sposób. JeŜeli osobniki wzajemnie wyczerpują wspólnie wykorzystywany zasób środowiska i efektem tego jest zmniejszenie się dostosowania u konkurentów, wówczas konkurencja ma charakter eksploatacji. Zjawisko to nie ma najczęściej charakteru oddziaływania bezpośredniego [OLESZEK 1996; MACKENZIE i in. 2002]. Wśród roślin znane są takŝe oddziaływania bezpośrednie na drodze chemicznej (allelopatii) zmniejszające dostosowanie i w konsekwencji utratę dostępu do zasobów środowiska, będących przedmiotem konkurencji. Istota oddziaływań allelopatycznych polega na wydzielaniu do środowiska przez rośliny (donory) substancji chemicznych, które modyfikują procesy wzrostu i rozwoju innych roślin (akceptorów). Modyfikacja ta moŝe mieć charakter inhibicyjny albo stymulacyjny i zachodzi zarówno pomiędzy roślinami wyŝszymi jak i mikroorganizmami [RICE 1984; OLESZEK 1997; WÓJCIK- WOJTKOWIAK i in. 1998]. W mieszankach z owsem obserwowano nasilone wypadanie roślin łubinu z łanu, zawiązywanie małej liczby strąków i przez to niskie plony nasion łubinu. W literaturze nie znajdujemy wyjaśnienia przyczyn takiej reakcji obu gatunków. Jedną z potencjalnych przyczyn złego tolerowania owsa przez rośliny łubinu moŝna upatrywać w potencjale allelopatycznym owsa. Za substancje o działaniu allelopatycznym uznaje się, zawarte w roślinach owsa: skopoletynę oraz fitoaleksynę (4-enzoksazynon) [KATO-NOGUCHI i in. 1994; OLESZEK 1996; HARBORNE 1997; BAGHESTANI i in. 1999; JACOBI, FLECK 2000]. KATO-NOGUCHI i in. [1994] natomiast wskazują na L-tryptofan jako związek odpowiedzialny za potencjał allelopatyczny owsa. 1 Praca wykonana w ramach projektu badawczego nr 3 P06 R 03924 finansowanego przez MNiSzW.

38 L. Gałęzewski Celem niniejszych badań było sprawdzenie hipotezy o allelopatycznym oddziaływaniu owsa na rośliny łubinu Ŝółtego. Podjęto w niej próbę oceny oddziaływań allelopatycznych owsa na rośliny łubinu Ŝółtego w warunkach polowych. Materiał i metody badawcze Dla realizacji postawionego celu badań przeprowadzono dwa doświadczenia polowe. Doświadczenie 1: Reakcja łubinu Ŝółtego na wodne wyciągi z roślin owsa Celem doświadczenia było poznanie potencjału allelopatycznego substancji wypłukiwanych z roślin owsa względem roślin łubinu. Jednoczynnikowe doświadczenie mikropoletkowe, zrealizowano w latach 2003 i 2004. Zakładano je w układzie losowanych bloków, w 4 powtórzeniach. Jednostki eksperymentalne miały powierzchnię 1 m 2 na której wysiewano ręcznie po 150 nasion łubinu, a po pełnych wschodach ujednolicono obsadę do 50 roślin w 2003 roku (ze względu na złe wschody łubinu) i 100 roślin w 2004 roku. Rośliny łubinu Ŝółtego były, w odstępach tygodniowych, spryskiwane i podlewane wyciągami wodnymi z roślin owsa. Wyciągi te uzyskiwano przez zanurzanie świeŝej biomasy owsa w wodzie wodociągowej przez 24 godziny przed traktowaniem łubinu wyciągiem. Stosowano proporcję: 1 kg biomasy owsa na 3 litry wody. Czynnikiem doświadczalnym były dawki (D) wyciągów wodnych z owsa, którymi traktowano łubin na mikropoletkach, z 6 poziomami tego czynnika. Uwzględniając wzrost roślin w okresie wegetacji dawki te były sukcesywnie zwiększane w kolejnych terminach stosowania wyciągów, a dawki w danym terminie stosowania ustalano wg wzoru: P O D = --------------- 100 (dm 3 m -2 ) gdzie: O - liczba dni od daty siewu do terminu aplikacji, P - poziomy czynnika z wartościami: 0, 1, 2, 3, 4, 5. Wszystkie poletka, w danym terminie, traktowano taką samą ilością cieczy poprzez uzupełnianie dawek wyciągów wodą do stałej objętości. Zakres stosowanych dawek cieczy zawierał się w przedziale 2,5 dm 3 m -2 w pierwszym terminie stosowania do 6 dm 3 m -2 w terminie ostatnim. W dojrzałości pełnej nasion łubinu określano: obsadę roślin na poletkach, biomasę roślin łubinu, plon nasion, plon słomy, liczbę strąków na roślinie, masę strąków na roślinie, masę 1000 nasion, wysokość pędu głównego oraz liczbę rozgałęzień pędu głównego. Wartości liczbowe tych cech poddano analizie wariancji. Doświadczenie 2: Reakcje łubinu Ŝółtego na mulcz z roślin owsa i łubinu Celem tego doświadczenia było poznanie potencjału allelopatycznego substancji wypłukiwanych z mulczu biomasy owsa względem roślin łubinu na tle autoallelopatii

OCENA ODDZIAŁYWAŃ ALLELOPATYCZNYCH OWSA... 39 łubinu. Jednoroczne, jednoczynnikowe doświadczenie mikropoletkowe, zrealizowano w roku 2004. ZałoŜono je w układzie losowanych bloków, w 4 powtórzeniach. Jednostki eksperymentalne miały powierzchnię 1 m 2 na której wysiewano ręcznie po 150 nasion łubinu, a po pełnych wschodach ujednolicono obsadę do 100 roślin. ZałoŜono, Ŝe allelopatyny będą wypłukiwane do gleby z wykładanej w międzyrzędziach biomasy przez naturalne opady deszczu. W międzyrzędziach łubinu rozścielana była biomasa łubinu odmiany Lidar (Ł) lub owsa odmiany Hetman (O) w dwóch terminach: pierwszy - przy wysokości roślin owsa około 30 cm, drugi - w fazie pełni wiechowania owsa. Obiektami doświadczalnymi były więc: K - kontrola bez mulczu, Ł1 - biomasa łubinu stosowna w pierwszym terminie (1,05 kg), Ł2 - biomasa łubinu stosowna w drugim terminie (1,45 kg), Ł1 + Ł2 - biomasa łubinu stosowna dwukrotnie, w pierwszym i w drugim terminie, O1 - biomasa owsa stosowna w pierwszym terminie (1,8 kg), O2 - biomasa owsa stosowna w drugim terminie (4,25 kg), O1 + O2 - biomasa owsa stosowna dwukrotnie, w pierwszym i w drugim ter-minie. W dojrzałości pełnej nasion łubinu wykonano takie same oznaczenia cech łubinu jak w doświadczeniu poprzednim i następnie poddano je analizie wariancji. Wyniki i dyskusja Reakcje łubinu Ŝółtego na wodne wyciągi z roślin owsa Rośliny łubinu Ŝółtego systematycznie traktowane róŝnymi dawkami wodnych wyciągów z całych roślin owsa nie wykazały dającego się udowodnić zróŝnicowania ich cech, pomimo bardzo małego błędu doświadczalnego. Poszczególne cechy roślin łubinu wykazały niewielką zmienność (CV), pod wpływem wzrastających dawek wyciągów z roślin owsa, która w obrębie badanych cech nie przekraczała 7% (tab. 1). ToteŜ w Ŝadnym przypadku analiza wariancji nie ujawniła istotnych róŝnic między poziomami czynnika doświadczalnego. Wyniki zawarte w tabeli 1 nie wykazują teŝ wyraźnych tendencji w kształtowaniu się cech łubinu na kolejnych poziomach czynnika. Wyniki takie nie potwierdzają więc hipotezy o allelopatycznym charakterze oddziaływań owsa na łubin, jednak nie wykluczają występowania takiego zjawiska w zasiewie mieszanym, które moŝe ujawniać się dopiero w warunkach konkurencji o działaniu pośrednim (eksploatacji). W literaturze nie znajdujemy wyników badań nad oddziaływaniami allelopatycznymi owsa na łubin. Prowadzano natomiast badania dotyczące oddziaływań łubinu na owies. JASKULSKI [1996] dowodzi zmniejszanie się plonu jęczmienia jarego pszenicy jarej i owsa traktowanych eksudatami z łubinu Ŝółtego w zakresie 19,3-27,7% przy czym najsilniejszą niekorzystną reakcję wykazywał owies. Ekstrakty łubinowe oddziałują na procesy związane z pobieraniem i kumulacją azotanów przez roślinę, co w efekcie uwidacznia się obniŝeniem poziomu tych związków w roślinach [CWOJDZIŃSKI i in.

40 L. Gałęzewski 1996]. W tych badaniach autorzy wykazali istotne reakcje gatunków zbóŝ na traktowanie ich ekstraktami z roślin łubinów. Takie wyniki nie są zgodne z wynikami uzyskanymi w niniejszej pracy, prawdopodobnie ze względu na inny sposób pozyskania substancji biologicznie czynnych z roślin łubinu i inne ich dawki. Rośliny zboŝowe wykazują oddziaływania wzajemne o charakterze allelopatycznym. JASKULSKI [1996] wykazał istnienie takich reakcji pomiędzy róŝnymi gatunkami zbóŝ jarych traktowanych eksudatami z biomasy zbóŝ. Gatunek donora i akceptora decydował o ich kierunku i sile zatem reakcja była indywidualna dla kaŝdego gatunku. O ile owies sprzyjał plenności pszenicy, to nie wpływał on na jęczmień. Sam jednak niekorzystnie reagował na związki wypłukane z roślin pszenŝyta i pszenicy. Wartości niektórych cech roślin łubinu traktowanych róŝnymi dawkami wodnych wyciągów z roślin owsa (średnie z lat 2003-2004) Tabela 1; Table 1 Values of some characteristics of lupine plants treated with water extracts from oat plants (average from 2003-2004) Cecha Characteristic Dawka wyciągu wodnego z roślin owsa Dose of water extract from oat 0 1 2 3 4 5 Plon nasion; Grain yield (g m -2 ] 311 315 302 302 281 302 3,8 Plon słomy; Straw yield (g m -2 ) 756 744 710 757 713 711 3,1 Masa strąków z poletka Pods weight per plot (g) Masa strąków na roślinie Pods weight per plant (g) Masa nasion z rośliny Grain weight per plant (g) Liczba strąków na roślinie Number of pods per plant Liczba nasion z rośliny Number of seeds per plant Liczba nasion w strąku Seed number per pod Liczba rozgałęzień I rzędu Number of branches per plant CV* (%) 566 569 548 546 510 547 3,9 5,8 6,4 5,7 6,0 5,9 5,8 4,2 3,4 3,7 3,4 3,5 3,3 3,4 4,0 8,5 9,6 9,4 9,4 9,2 9,5 4,3 31,7 35, 7 Wysokość roślin; Plant length (cm) 58,3 59, 8 Masa 1000 nasion; Weight of 1000 seeds (g) * współczynnik zmienności; coefficient of variability Reakcje łubinu Ŝółtego na mulcz z roślin owsa i łubinu 31,6 32,6 30,7 33,1 5,4 3,7 3,7 3,3 3,4 3,3 3,5 5,3 2,2 2,0 2,3 2,3 2,0 2,0 7,1 59,5 59,4 57,2 61,1 2,3 111 111 108 111 109 112 1,5

OCENA ODDZIAŁYWAŃ ALLELOPATYCZNYCH OWSA... 41 Mulczowanie powierzchni gleby w międzyrzędziach łubinu Ŝółtego biomasą owsa lub łubinu Ŝółtego miało na celu uzyskanie odpowiedzi na pytanie: czy w warunkach polowych zachodzi oddziaływanie allelopatyczne substancji wypłukiwanych przez opady atmosferyczne z biomasy mulczu okrywającego powierzchnię gleby na łubin Ŝółty? Uzyskane wyniki nie dają podstaw do twierdzącej odpowiedzi na tak postawione pytanie. Reakcje roślin łubinu na mulczowanie okazały się niewielkie i nie dające się potwierdzić metodami statystycznymi. Analizując wyniki zawarte w tabeli 2 moŝna jedynie dostrzec tendencje w kształtowaniu się niektórych cech łubinu pod wpływem zastosowanej do mulczowania biomasy roślin. W przypadku takich cech jak plon nasion, plon słomy, liczba strąków z poletka zaznaczyła się korzystna reakcja roślin łubinu na mulczowanie, przy czym jest ona nieco silniejsza w przypadku mulczu z biomasy łubinu niŝ z owsa. Taka tendencja sugeruje stymulujący wpływ substancji uwalnianych z biomasy mulczu na rośliny łubinu. MoŜna więc sądzić, Ŝe wpływ mulczu ma raczej charakter oddziaływań troficznych niŝ allelopatycznych inhibicyjnych, albo ten pierwszy rodzaj oddziaływań przewaŝa nad tym drugim. Mulcz okrywając powierzchnię gleby wpływał teŝ zapewne na jej wilgotność i poprzez to na cechy roślin łubinu, stąd gorsze wyniki uzyskane w obiekcie kontrolnym w części moŝna przypisać fizycznemu, ochraniającemu glebę działaniu biomasy roślin w obiektach mulczowanych. Wartości niektórych cech roślin łubinu Ŝółtego w warunkach mulczowania gleby biomasą roślin owsa i łubinu Tabela 2; Table 2 Values of some characteristics of yellow lupine mulched with oat and lupine biomass Cecha Characteristic Obiekty* Treatment* Ł1 Ł2 Ł1+2 O1 O2 O1+2 K CV (%) Plon nasion; Grain yield (g m -2 ) Plon słomy; Straw yield (g m -2 ) Masa strąków z poletka Pods weight per plot (g) Masa strąków na roślinie Pods weight per plant (g) Masa nasion z rośliny Grain weight per plant (g) Liczba strąków na roślinie Number of pods per plant 320 321 323 306 302 305 285 4,4 723 729 728 698 691 698 649 4,0 623 628 627 602 596 602 560 4,0 6,2 6,2 6,3 6,1 5,8 6,0 6,2 2,7 3,2 3,1 3,2 3,0 2,9 3,0 3,2 3,9 8,4 8,2 7,7 7,8 7,4 7,8 8,4 4,8 Liczba nasion z rośliny 26,9 25,2 24,8 24,0 22,8 23,2 25,0 5,6

42 L. Gałęzewski Number of seeds per plant Liczba nasion w strąku Seed number per pod Liczba rozgałęzień I rzędu Number of branches per plant Wysokość roślin Plant length (cm) Masa 1000 nasion Weight of 1000 seed (g) 3,2 3,1 3,2 3,1 3,1 3,0 3,0 2,6 1,5 1,5 1,4 1,4 1,3 1,7 1,4 8,7 59,7 58,1 60,2 58,4 56,8 57,2 56,0 2,4 124 127 129 126 127 129 129 1,5 * K kontrola bez mulczu; check without mulch Ł1 biomasa łubinu stosowna w pierwszym terminie; lupine biomass applied at 1st term Ł2 biomasa łubinu stosowna w drugim terminie; lupine biomass applied at 2nd term Ł1 + Ł2 biomasa łubinu stosowna dwukrotnie; w pierwszym i w drugim terminie, lupine biomass applied at 1st and 2nd terms O1 biomasa owsa stosowna w pierwszym terminie; oat biomass applied at 1st term O2 biomasa owsa stosowna w drugim terminie; oat biomass applied at 2nd term O1 + O2 biomasa owsa stosowna dwukrotnie; w pierwszym i w drugim terminie, oat biomass applied at 1st and 2nd terms W przedmiotowej literaturze znajdujemy wyniki badań dotyczące wpływu świeŝej biomasy roślin lub rozkładających się szczątków jednego gatunku na inny. Wyniki takich badań dowodzą zwykle inhibicyjnego wpływu przyoranych lub pozostawionych w postaci mulczu resztek posprzętnych roślin na roślinę następczą [LAFOND i in. 1996; WARDLE i in. 1996; BLUM 1997; OPOKU, VYN 1997; BLUM 1998]. Brak jest natomiast wyników badań nad oddziaływaniem mulczowania gleby w okresie wegetacji roślin strączkowych. Wykonane doświadczenia dotyczące oddziaływań allelopatycznych w warunkach polowych okazały się trudne pod względem metodycznym. W takich warunkach niemoŝliwe jest zwłaszcza wyodrębnienie zachodzących równolegle efektów oddziaływań allelopatycznych i troficznych. Dlatego wnioskowanie o występowaniu oddziaływań allelopatycznych moŝe mieć tylko charakter poszlakowy, a wielu autorów zajmujących się ekologią roślin nie uznaje zjawiska allelopatii jako znaczącego mechanizmu konkurencji w zbiorowiskach roślinnych [JASKULSKI 1996]. Wnioski 1. Wykonane badania, według przyjętej metodyki, nie pozwalają potwierdzić hipotezy o allelopatycznym oddziaływaniu roślin owsa na rośliny łubinu Ŝółtego w warunkach polowych. Stwierdzenie to wynika z faktów: braku reakcji roślin

OCENA ODDZIAŁYWAŃ ALLELOPATYCZNYCH OWSA... 43 łubinu na wodne wyciągi z roślin owsa oraz nie ujawnienia się wpływu substancji ługowanych przez naturalne opady z mulczu owsa na cechy łubinu. 2. Brak reakcji roślin łubinu na zastosowane czynniki doświadczalne, ale negatywne jego reakcje na współrzędną uprawę z owsem, wskazuje potrzebę dalszych badań tego zagadnienia. Literatura BAGHESTANI A., LEMIEUX C., LEROUX G.D., BAZIRAMAKENGA R., SMARD R.R. 1999. Determination of allelochemicals in spring cereal cultivars of different competitiveness. Weed Science 47(5): 498-504. BLUM U. 1997. Benefits of citrate over EDTA for extracting phenolic acids from soils and plant debris. J. Chem. Ecol. 23: 347-362. BLUM U. 1998. Effect of microbial utilization of phenolic acids and their phenolic acid breakdown products on allelopathic interactions. J. Cem. Ecol. 24: 658-708. CWOJDZIŃSKI W., GULEWICZ K., NOWAK K. 1996. Ekstrakt z nasion łubinu gorzkiego czynnikiem ograniczającym kumulacje azotanów przez korzenie marchwi. Mat. Konf. PTŁ Łubin kierunki badań i perspektywy uŝytkowe. Poznań: 254-265. DONALD C.M. 1963. Competition among crop and pasture plants. Adv. Agron.: 1-114. HARBORNE J.B. 1997. Ekologia biochemiczna. PWN Warszawa: 275-296. JACOBI U.S., FLECK N.G. 2000. Evaluation of the allelopathic potencial of oat genotypes at the initial period of cycle. Pesquisa Agropecuaria Brasileira 35(1): 11-19. JASKULSKI D. 1996. Wpływ eksudatów z roślin łubinu Ŝółtego na zboŝa jare. Mat. Konf. PTŁ Łubin: kierunki badań i perspektywy uŝytkowe. Poznań: 45-52. KATO-NOGUCHI H., KOSEMURA S., YAMAMURA S., MIZUTANI J., HASEGAWA K. 1994. Allelopathy of oats. I. Assessment of allelopathic potencial of extract of oat shoots and identyfication of an allelochemical. J. Chem. Ecol. 20: 309-314. LAFOND G.P., BOYETCHKO S.C., BRANDT S.A., CLAYTON G.W., ENTZ M.H. 1996. Influence of changing tillage practices on crop production. Canadian J. Plant Sci. 76: 641-649. MACKENZIE A., BALL A.S., VIRDEE S.R. 2002. Krótkie wykłady. Ekologia. PWN Warszawa: 132-141. MARKOW M. 1978. Agrofitocenologia nauka o zbiorowiskach roślinnych pól uprawnych. PWRiL Warszawa: 124-152. OLESZEK W. 1996. Allelopatia - rys historyczny, definicja nazewnictwo. Mat konf. Teoretyczne i praktyczne aspekty allelopatii. 11-12 X 1996 IUNG Puławy: 5-15.

44 L. Gałęzewski OLESZEK W. 1997. Allelopatia, w: Regulatory wzrostu i rozwoju roślin. Praca zbiorowa pod red. L.S. Jankiewicza. WN PWN Warszawa: 249-272. OPOKU G., VYN T.J. 1997. Wheat straw placement effects on total phenolic compounds in soi land corn seedling growth. Canadian J. Plant Sci. 77: 301-305. RICE E.L. 1984. Allelopathy. Wyd. 2, Academic Press, New York: 422 ss. WÓJCIK-WOJTKOWIAK D., POLITYCKA B., WEYMAN-KACZMARKOWSKA W. 1998. Allelopatia. Wyd. AR Poznań: 91 ss WARDLE D.A., NICHOLSON K.S., RAHMAN A. 1996. Use of a comparative approach to identify allelopathic potential and relationship between allelopathy bioassays and competition experiments for ten grassland and plant species. J. Chem. Ecol. 22: 933-948. Słowa kluczowe: owies, łubin Ŝółty, allelopatia Streszczenie W latach 2003 i 2004, na glebie kompleksu Ŝytniego dobrego, badano wpływ wyciągów wodnych z roślin owsa i biomasy roślin owsa i łubinu na rośliny łubinu. Wyciągami wodnymi z całych roślin owsa traktowano łubin w dwutygodniowych odstępach przez cały okres wegetacji. RóŜnicowanie dawek, realizowano wg wzoru: D = (P O)/100 (dm 3 m -2 ), gdzie: dawka (D), poziomy (P): 0, 1, 2, 3, 4, 5), O - liczba dni od daty siewu do terminu aplikacji. W międzyrzędziach łubinu rozścielana była biomasa łubinu (Ł) i owsa (O) w dwóch terminach: 1 - wysokość roślin owsa około 30 cm, 2 - pełnia wiechowania owsa. Obiektami doświadczalnymi były: kontrola bez mulczu (K), Ł1, Ł2, Ł1 + Ł2, O1, O2, O1 + O2. Rośliny łubinu Ŝółtego traktowane wyciągami z roślin owsa nie wykazały istotnych reakcji na ten czynnik, pomimo niskich błędów doświadczalnych a wartości cech nie wykazywały wyraźnych tendencji reakcji na dawki wyciągów z owsa. Mulczowanie powierzchni gleby w międzyrzędziach łubinu Ŝółtego biomasą owsa lub łubinu nie wpłynęło na cechy roślin łubinu w stopniu dającym się udowodnić. Nie wystąpiły efekty o charakterze inhibicyjnego oddziaływania mulczu na rośliny łubinu. ASSESSMENT OF ALLELOPATHIC EFFECTS OF OAT ON YELLOW LUPINE PLANTS Lech Gałęzewski Department of Plant Growing Principles and Experimental Methodology, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz

OCENA ODDZIAŁYWAŃ ALLELOPATYCZNYCH OWSA... 45 Key words: oat, yellow lupine, allelopathy Summary In 2003 and 2004 the study was carried out on the rye soil complex to determine the effect of water extracts from oat plants on yellow lupine plants. The extracts were prepared from te entire oat biomass and the application was made every second week during the growing season. The doses were adjusted according to the formula: D = (P O)/100 (dm 3 m -2 ), where: dose (D), levels (P): L 1, 2, 3, 4, 5, 6, O - days from the sowing date to the application date. The biomass of lupine and oat was spread in interrows at two terms: 1 - when oat plants reached 30 cm in length, 2 - when oats ere at the earring stage. The experimental treatments were as follow: (K) - check without mulch, Ł1, Ł2, Ł1 + Ł2, O1, O2, O1 + O2. Despite the very low experimental errors there was no response detected in the yellow lupine under treatment; neither the reaction on mulch from oat, nor on dosages from its water extracts were observed. The hypothesis about allelopathic was not proved. Dr Lech Gałęzewski Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich ul. ks. A. Kordeckiego 20 85-225 BYDGOSZCZ e-mail: lechgalezewski@op.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 45-53 REAKCJA ROŚLIN JĘCZMIENIA JAREGO I OWSA NA UPRAWĘ W MIESZANKACH Robert Idziak, Tadeusz Michalski Katedra Uprawy Roli i Roślin, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu Wstęp Upraszczanie struktury zasiewów oraz zwiększanie produkcyjności pól uprawnych poprzez zabiegi agrotechniczne prowadzi do zmniejszenia róŝnorodności biologicznej ekosystemów. Uprawa zbóŝ w formie mieszanek zwiększa tzw. bioróŝnorodność i pozwala na lepsze i pełniejsze wykorzystanie zasobów środowiska, bez zakłócania jego równowagi biologicznej [WANIC 1997; WANIC, NOWICKI 2000]. DuŜe zainteresowanie zasiewami mieszanymi w Polsce (blisko 13% w strukturze zasiewów zbóŝ) [GUS 2006], ma miejsce z uwagi na mniejsze wahania plonów, często takŝe większą wydajność mieszanek [BUDZYŃSKI, DUBIS 1994] oraz mniejsze wyleganie i poraŝenie przez patogeny roślin wchodzących w skład mieszanek [MICHALSKI 1991; WANIC 1997]. Gatunki roślin, będące komponentami mieszanek, róŝnią się zazwyczaj szybkością wzrostu, rytmem rozwojowym, zdolnością krzewienia, rozmieszczeniem systemu korzeniowego i innymi cechami biologicznymi [RUDNICKI, WASILEWSKI 1993], wpływając na konkurencję między komponentami mieszanek, często o charakterze allelopatycznym [TAYLOR 1978; NOWOROLNIK i in. 1981]. Wysokość plonu ogólnego mieszanek jest w takich sytuacjach wynikiem wzajemnej reakcji gatunków na uprawę w mieszance oraz na warunki siedliskowe [RUDNICKI, WASILEWSKI 1993]. Celem badań było porównanie reakcji roślin jęczmienia jarego i owsa na uprawę w mieszankach o róŝnym udziale komponentów, z uwzględnieniem nawoŝenia azotem. Materiał i metody Badania przeprowadzono w latach 1996-1999 w Zakładzie Dydaktyczno- Doświadczalnym w Swadzimiu, pod Poznaniem. Doświadczenie polowe załoŝono metodą losowanych podbloków, w 4 powtórzeniach, na poletkach o powierzchni 13,2 m 2. Przedmiot badań stanowiły mieszanki jęczmienia jarego z owsem z róŝnym udziałem komponentów w zasiewie, tj. 75/25, 50/50 i 25/75% oraz siewy czyste obu zbóŝ. Ilość wysiewu normowano w stosunku do ilości kiełkujących na 1 m 2 ziarniaków - 350 ziaren jęczmienia Rambo i 550 ziaren owsa Jawor. W doświadczeniu porównywano reakcje jęczmienia i owsa na zasiew w mieszankach przy nawoŝeniu azotem przedsiewnie, w początkach strzelania w źdźbło oraz w fazie kłoszenia, w dawkach: 0 (0+0+0), 50 (50+0+0),

46 R. Idziak, T. Michalski 65 (50+15+0), 65* (0+35+30), 80 (50+0+30) i 95 kg ha -1 (50+15+30). Doświadczenie zlokalizowano na glebach kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego i dobrego, klasy IVa i IVb, w stanowisku po pszenicy ozimej. W badaniach oznaczano liczbę pędów produkcyjnych, liczbę ziaren w kłosie i wiesze, masę 1000 ziaren, współczynnik krzewienia oraz plony zbóŝ w siewie czystym i w mieszankach. Ponadto jako miernik reakcji gatunków na zasiew w mieszankach przyjęto wskaźnik R, będący ilorazem współczynnika rozmnaŝania danego gatunku w mieszance (WM) i współczynnika jego rozmnoŝenia w siewie czystym (WC) [RUDNICKI, WASILEWSKI 1993; KLIMA, SZAREK 2004]: WM = PM/GM; WC = PC/GC; R = WM/WC gdzie: PM i PC plony ziarna gatunku w mieszance i w siewie czystym, GM i GC gęstość siewu ziaren gatunku w mieszance i w siewie czystym. Korzystniejsze warunki dla wzrostu i plonowania w mieszance niŝ w siewie czystym gatunek znajduje, gdy wskaźnik R jest większy od 1,0, a gorsze niŝ w siewie czystym, gdy R jest mniejsze od 1,0. Otrzymane wyniki poddano ocenie statystycznej przy zastosowaniu analizy wariancji dla doświadczeń czynnikowych, a zróŝnicowanie wyników oceniano testem t-studenta, przy poziomie istotności α = 0,05. Wyniki Średnio za cztery lata wyŝszej plonowały zboŝa uprawiane w formie zasiewów mieszanych (tab. 1). Mieszanka z 75% udziałem jęczmienia i 25% owsa plonowała zaledwie o 4%, a mieszanka z przewagą owsa w materiale siewnym o 2% niŝej od plonów ziarna uzyskanych z mieszanki z równym udziałem obu komponentów w momencie siewu. Plony jęczmienia i owsa były niŝsze od plonów mieszanki z ich 50% udziałem w materiale siewnym, o odpowiednio 11 i 4%. Plon ziarna jęczmienia, owsa i ich mieszanek zwiększał się pod wpływem wzrastających dawek azotu i terminów stosowania. Przedsiewne nawoŝenie azotem powodowało przyrosty plonu ziarna kaŝdego gatunku oraz ich mieszanek, w stosunku do kontroli bez nawoŝenia. Nie stwierdzono natomiast róŝnic w wysokości plonów między najwyŝej plonującymi obiektami nawoŝonymi dawką 80 i 95 kg N ha -1 a obiektami nawoŝonymi dawką 65 kg N ha -1 (tab. 1). Lepiej zachowanie gatunków w mieszankach, w porównaniu do ich siewów czystych, opisuje wskaźnik reakcji gatunków R (tab. 1). Jęczmień jary najkorzystniejsze warunki plonowania znajdował w mieszankach z owsem, w których udział jęczmienia w materiale siewnym wynosił 75 i 25% (R = 1,06 i 1,09). Dla owsa zdecydowanie najlepszym wariantem była uprawa w mieszance z równym udziałem obu gatunków przy siewie, R = 1,27. Przewagę mieszanek, pod względem plonowania, nad siewami czystymi jęczmienia i owsa stwierdzono we wszystkich latach badań (rys. 1). W obfitującym w opady, zwłaszcza w maju i lipcu, roku 1996 najkorzystniej prezentowały się zasiewy czyste owsa oraz mieszanki, w których jego udział przy siewie

REAKCJA ROŚLIN JĘCZMIENIA JAREGO I OWSA NA UPRAWĘ... 47 wynosił 50 i 75%. Zdecydowanie niŝej plonował wówczas jęczmień w siewie czystym i mieszanka z jego przewagą przy siewie. W pozostałych latach plony były bardziej wyrównane ze wskazaniem jednak na zasiewy mieszane. Tabela 1; Table 1 Plonowanie komponentów mieszanek i wskaźnik reakcji gatunku na uprawę w mieszankach Yielding of cereal mixture components and species response index to mixture cropping Badana cecha Trait Plony ziarna Grain yield t ha -1 Sposób siewu, roślina Sowing method, crop jęczmień jary; spring barley jęczmień 75%; barley 75% owies 25%; oats 25% razem; total jęczmień 50%; barley 50% owies 50%; oats 50% razem; total jęczmień 25%; barley 25% owies 75%; oats 75% razem; total owies; oats NawoŜenie N (kg ha -1 ) N fertilization (kg ha -1 ) 0 50 65 65* 80 95 3,3 2,8 0,9 3,7 2,2 1,5 3,7 1,5 2,2 3,7 3,7 4,2 3,3 1,1 4,4 2,9 1,7 4,6 1,9 2,4 4,3 4,3 4,5 3,6 1,3 4,9 2,8 2,1 4,9 1,8 3,1 4,9 4,6 4,3 3,2 1,4 4,6 2,7 2,0 4,7 2,1 2,7 4,8 4,6 4,4 3,4 1,2 4,6 3,0 2,0 5,0 2,1 2,8 4,9 4,8 4,6 3,7 1,3 5,0 2,9 2,2 5,1 1,9 3,0 4,9 4,9 Średnia Mean 4,2 3,3 1,2 4,5 2,8 1,9 4,7 1,9 2,7 4,6 4,5 R* - 1,06 1,00-1,08 1,27-1,09 1,02 - NIR 0,05; LSD 0.05 dla; for: sposobu siewu; sowing method 0,11 interakcji; interaction: sposób siewu x nawoŝenie N; sowing method x N fertilization r.n.; n.s. R* wskaźnik reakcji gatunku na uprawę w mieszankach; index of species response to mixture cropping r.n.; n.s. róŝnice nieistotne; differences not significant 65* 0 + 35 + 30 kg N ha -1 - NIR 0,05; LSD 0.05 dla interakcji; for interaction: sposoby siewu x lata; sowing methods x years 1,11 Rys. 1. Plonowanie zbóŝ w zaleŝności od sposobu siewu Fig. 1. Yielding of the cereals depending on sowing method

48 R. Idziak, T. Michalski Tabela2; Table 2 Współczynniki krzewienia produkcyjnego i niektóre cechy plonotwórcze (średnie za lata 1996-1999) Reproduction indices and some yield-forming traits (means for 1996-1999) Badana cecha Trait Współczynnik krzewienia produkcyjnego Reproduction index Liczba pędów produkcyjnych przed zbiorem (szt m -2 ) Number of productive shoots before harvest (shoots m -2 ) Liczba ziaren w kłosie/wiesze (szt.) Number of grains per ear panicle Masa 1000 ziaren (g) 1000 grain weight (g) Sposób siewu, roślina Sowing method, crop jęczmień jary; spring barley jęczmień 75%; barley 75% owies 25%; oats 25% jęczmień 50%; barley 50% owies 50%; oats 50% jęczmień 25%; barley 25% owies 75%; oats 75% owies; oats jęczmień jary; spring barley jęczmień 75%; barley 75% owies 25%; oats 25% jęczmień 50%; barley 50% owies 50%; oats 50% jęczmień 25%; barley 25% owies 75%; oats 75% owies; oats jęczmień jary; spring barley jęczmień 75%; barley 75% owies 25%; oats 25% jęczmień 50%; barley 50% owies 50%; oats 50% jęczmień 25%; barley 25% owies 75%; oats 75% owies; oats jęczmień jary; spring barley jęczmień 75%; barley 75% owies 25%; oats 25% jęczmień 50%; barley 50% owies 50%; oats 50% jęczmień 25%; barley 25% owies 75%; oats 75% owies; oats NawoŜenie N (kg N ha -1 ) N fertilization (kg N ha -1 ) 0 50 65 65* 80 95 2,2 2,3 1,3 3,2 1,6 3,5 1,4 1,5 525 399 88 330 204 241 258 430 16,3 16,6 22,8 18,2 25,0 18,4 31,8 32,5 46,0 45,0 32,2 44,5 32,5 45,5 31,8 32,9 2,6 2,9 1,6 3,8 1,5 4,1 1,2 1,6 666 557 110 460 170 261 255 487 17,2 17,0 25,9 17,0 30,3 19,0 31,8 36,6 44,0 43,0 31,1 44,0 30,8 44,8 31,6 30,9 2,9 2,9 1,4 3,4 1,5 4,2 1,5 1,5 695 538 93 425 188 355 289 483 16,3 17,6 32,2 17,0 30,4 17,1 28,9 36,9 43,9 43,8 31,2 43,6 31,1 43,7 30,4 31,5 2,6 2,7 1,9 3,5 2,2 4,3 1,5 1,7 638 491 149 412 254 258 290 499 17,4 18,5 30,0 18,3 25,2 18,8 33,6 31,2 43,2 42,8 31,3 42,8 32,2 44,6 32,1 33,4 2,7 2,8 1,8 3,3 1,6 3,7 1,4 1,6 683 538 126 404 198 257 296 503 15,1 17,2 25,3 16,8 27,6 18,3 30,3 34,0 44,0 43,4 29,0 44,5 30,5 43,5 29,6 30,1 2,9 2,9 1,8 3,1 1,8 3,7 1,5 1,6 685 517 126 383 214 232 346 467 16,8 16,5 27,9 17,9 33,4 18,0 37,2 34,4 44,0 43,2 29,7 44,3 30,4 43,2 29,6 30,8 Średnia Mean 2,7 2,8 1,6 3,4 1,7 3,9 1,4 1,6 648 506 115 402 205 267 298 478 16,5 17,2 27,4 17,5 28,7 18,3 32,3 34,3 44,2 43,5 30,8 43,9 31,2 44,2 30,9 31,6

REAKCJA ROŚLIN JĘCZMIENIA JAREGO I OWSA NA UPRAWĘ... 49 NIR 0,05; LSD 0.05 dla; for: wpółczynnika krzewienia produkcyjnego jęczmienia; reproduction index of barley: sposobów siewu; sowing methods - 0,25 wpółczynnika krzewienia produkcyjnego owsa; reproduction index of oats: sposobów siewu; sowing methods - 0,12 liczby pędów produkcyjnych jęczmienia; number of productive shoots of barley: sposobów siewu; sowing methods - 36,6 liczby pędów produkcyjnych owsa; number of productive shoots of oats: sposobów siewu; sowing methods - 18,9 liczby ziaren w kłosie jęczmienia; number of grains per ear panicle of barley: sposobów siewu; sowing methods - 0,78 liczby ziaren w wiesze owsa; number of grains per ear panicle of oats: sposobów siewu; sowing methods - 1,96; masy 1000 ziaren jęczmienia; 1000 grain weight of barley: sposobów siewu; sowing methods - r.n.; n.s. masy 1000 ziaren owsa; 1000 grain weight of oats: posobów siewu; sowing methods - r.n.; n.s. interakcja: sposób siewu x nawoŝenie N; interaction: sowing method x N fertilization - r.n.; n.s. interakcja: sposób siewu x nawoŝenie N; interaction: sowing method x N fertilization - r.n.; n.s. interakcja: sposób siewu x nawoŝenie N; interaction: sowing method x N fertilization - r.n.; n.s. interakcja: sposób siewu x nawoŝenie N; interaction: sowing method x N fertilization - 46,5 interakcja: sposób siewu x nawoŝenie N; interaction: sowing method x N fertilization - r.n.; n.s. interakcja: sposób siewu x nawoŝenie N; interaction: sowing method x N fertilization - 4,79 interakcja: sposób siewu x nawoŝenie N; interaction: sowing method x N fertilization - r.n.; n.s. interakcja: sposób siewu x nawoŝenie N; interaction: sowing method x N fertilization - r.n.; n.s. r.n.; n.s. róŝnice nieistotne; differences not significant Rośliny jęczmienia krzewiły się lepiej w mieszankach niŝ w siewach czystych (tab. 2). Najsilniejsze krzewienie obserwowano w mieszankach, w których ziarniaki jęczmienia stanowiły jedynie 25% materiału siewnego. Wyraźnie słabiej od jęczmienia krzewił się owies i to zarówno w siewie czystym, jak i w mieszankach, niezaleŝnie od sposobu siewu. Liczba pędów produkcyjnych jęczmienia i owsa na jednostce powierzchni uzaleŝniona była od udziału ziarniaków danego gatunku w materiale siewnym (tab. 2). Im mniejszy udział komponentu w mieszance przy siewie, tym mniejszą liczbę pędów produkcyjnych stwierdzano w łanie zarówno w przypadku jęczmienia, jak i owsa. Liczba ziaren w kłosie jęczmienia uprawianego w mieszankach z owsem była od 4 do blisko 11% większa niŝ w zasiewach jednogatunkowych. Owies największe wiechy wykształcił w siewie czystym, a kaŝda uprawa współrzędna z jęczmieniem przyczyniała się do stopniowego zmniejszania liczby ziaren w wiechach. Masa 1000 ziaren obu gatunków nie zmieniała się istotnie pod wpływem sposobu uprawy zbóŝ. Dyskusja Oddziaływania konkurencyjne między roślinami rosnącymi w mieszankach ujawniają się w róŝnych cechach roślin, które na skutek róŝnic

50 R. Idziak, T. Michalski morfologicznych i rozwojowych gatunków, presji konkurencyjnej w łanie oraz warunków pogodowych ulegają modyfikacjom w okresie wegetacji [TAYLOR 1978; MICHALSKI 1991; MICHALSKI, IDZIAK 1999]. Lepsze plonowanie mieszanek jęczmienia z owsem moŝna tłumaczyć róŝnicami w ich rozwoju. Według TAYLORA [1978] szybszy początkowy wzrost jęczmienia w mieszance sprzyja jego silniejszemu krzewieniu, natomiast w późniejszym czasie wyŝsze rośliny owsa, dzięki lepszemu oświetleniu w okresie nalewania ziarna wykształcają dorodniejsze wiechy i ziarno. Wynikiem tych relacji jest większy plon mieszanek. Na podobne relacje między gatunkami wskazują wyniki badań własnych. Jęczmień na uprawę w mieszankach reagował zwiększeniem, a owies zmniejszeniem liczby ziaren w kłosie/wiesze, jednakŝe to owies wykształcał dorodniejsze wiechy, efektem czego były wyŝsze plony ziarna mieszanek. Rośliny jęczmienia z kolei osiągnęły wyŝsze współczynniki krzewienia w zasiewach mieszanych niŝ w siewie czystym, podczas gdy rośliny owsa nie reagowały zmianami tego parametru pod wpływem sposobu siewu. Takie efekty nie zawsze są widoczne. MICHALSKI [1991] oraz RUDNICKI i WASILEWSKI [1993, 1994b] wykazali bowiem słabsze rozkrzewienie jęczmienia i dorodniejsze kłosy w mieszankach niŝ w siewach czystych. W literaturze spotyka się mieszanki o zróŝnicowanym udziale gatunków w zasiewie, np. z 50/50%, 25/75% czy 33/33/33% [NOWOROLNIK i in. 1981, 1983; MICHALSKI i in. 1994; RUDNICKI, WASILEWSKI 1999a, b; BOLIGŁOWA i in. 2000], zamieszczone w niej wyniki wskazują, Ŝe najwyŝsze plony uzyskiwano przy bardzo róŝnym udziale komponentów w mieszankach. W warunkach Swadzimia najwyŝsze plony uzyskano na obiektach z równym udziałem obu zbóŝ, przy nieznacznie niŝszych plonach pozostałych mieszanek. O takim układzie zadecydował gatunek lepiej rozwijający się w warunkach siewu mieszanego, czyli owies, głównie za sprawą znacznie większej liczby ziaren w wiesze niŝ w kłosie jęczmienia, w kaŝdym ze sposobów siewu. Średnio plony trzech mieszanek o ok. 1 dt przewyŝszały plony owsa i o blisko 4 dt plony jęczmienia. O zachowaniu gatunków w mieszankach najlepiej świadczą wskaźniki reakcji R. Na tej podstawie moŝna stwierdzić, Ŝe zarówno dla jęczmienia, jak i owsa lepszym wariantem niŝ siew jednogatunkowy była uprawa w mieszankach. Wyniki takie wskazują na fakt, Ŝe dla jęczmienia i owsa rośliny drugiego gatunku były mniej konkurencyjne niŝ rośliny własnego gatunku, jak ma to miejsce w siewach czystych. Sposób siewu zbóŝ wpływał na liczbę ziaren w kłosie jęczmienia i wiesze owsa, ale nie modyfikował masy 1000 ziaren obu gatunków. Jęczmień reagował zwiększeniem liczby ziaren w kłosie w zasiewach mieszanych, od 4% do 11% (z 16,5 do 18,3 szt.). Z kolei liczba ziaren w wiesze owsa spadała, z 33,8 sztuk w siewie czystym, do 27,3 sztuk w mieszance z 25% udziałem tego gatunku przy siewie, co daje blisko 20% spadek. Podobną reakcję owsa na zasiew w mieszankach z jęczmieniem obserwowali RUDNICKI i WASILEWSKI [1994a]. Natomiast w badaniach MICHALSKIEGO i IDZIAKA [1999] jęczmień w mieszankach wykształcał, nie tylko większe kłosy, ale takŝe ziarno o większej masie niŝ w siewie czystym. Dla owsa relacje te były odwrotne. Masa 1000 ziaren jęczmienia ukształtowała się na poziomie ok. 44 g, a owsa wynosiła średnio ok. 31 g, niezaleŝnie od sposobu siewu zbóŝ. RównieŜ RUDNICKI i WASILEWSKI [1994a] wskazują na niewielkie zróŝnicowanie w masie 1000 ziaren między roślinami z siewów czystych i z mieszanek.

REAKCJA ROŚLIN JĘCZMIENIA JAREGO I OWSA NA UPRAWĘ... 51 Wnioski 1. Mieszanki jęczmienia jarego z owsem plonowały wyŝej od jednogatunowych zasiewów ich komponentów. 2. Pozytywna reakcja obu gatunków na zasiew w mieszankach uzaleŝniona była przede wszystkim od udziału komponentów w materiale siewnym. 3. Rośliny jęczmienia jarego wykształcały w mieszankach większą liczbę ziaren, a owsa mniejszą. Nie zmieniała się natomiast masa 1000 ziaren obu gatunków w mieszankach, w porównaniu do siewów czystych tych zbóŝ. 4. Rozkrzewienie roślin jęczmienia było silniejsze w mieszankach, natomiast na wielkość współczynnika rozkrzewienia owsa sposób uprawy nie miał wpływu. 5. Azot stosowany przedsiewnie wpływał na wzrost plonu ziarna zbóŝ niezaleŝnie od sposobu siewu. Brak róŝnic w plonie ziarna zbóŝ między obiektami nawoŝonymi 65, 80 i 95 kg N ha -1 wskazuje na moŝliwość uzyskania wysokiego plonu, przy ograniczeniu ilości stosowanego azotu. Literatura BOLIGŁOWA E., GLEŃ K., KLIMA K., ZNÓJ K. 2000. Zdrowotność pszenŝyta jarego w siewie czystym i mieszanym w zaleŝności od połoŝenia na stoku. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 40(2): 598-601. BUDZYŃSKI W., DUBIS B. 1994. Porównanie plonowania zbóŝ jarych w siewach czystych, międzygatunkowych i międzyodmianowych w świetle wieloletnich badań. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 75-82. GUS 2006. Główny Urząd Statystyczny. Wyd. elektron. <http://www.stat.gov.pl>. KLIMA K., SZAREK K. 2004. Plonowanie mieszanek w warunkach górskich w zaleŝności od udziału komponentów. Acta Sci. Pol., Agricultura 3(2): 187-193. MICHALSKI T. 1991. Rozwój i plonowanie jęczmienia jarego i owsa w siewie czystym i w mieszankach. Rocz. AR Poznań CCXXVI: 113-121. MICHALSKI T., IDZIAK R. 1999. Plonowanie owsa rosnącego w mieszankach i w siewie czystym w zaleŝności od nawoŝenia azotowego. Kraków. śywność, Nauka, Technologia, Jakość 1(18): 38-45. MICHALSKI T., KRUCZEK A., WALIGÓRA H. 1994. Plonowanie i wartość pastewna mieszanek pszenŝyta z pszenicą jarą. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 100-104. NOWOROLNIK K., POLAK E., RUSZKOWSKA B. 1981. Porównanie produkcyjności jęczmienia jarego i owsa na glebach kompleksu Ŝytniego słabego. Pam. Puł. 74: 113-122. NOWOROLNIK K., POLAK E., RUSZKOWSKA B. 1983. Porównanie produkcyjności jęczmienia jarego i owsa na glebach kompleksu Ŝytniego dobrego. Biuletyn IHAR 151: 113-121. RUDNICKI F., WASILEWSKI P. 1993. Badania nad uprawą jarych mieszanek zboŝowych. Cz. I i II. Rocz. AR w Poznaniu CCXLIII: 57-72. RUDNICKI F., WASILEWSKI P. 1994a. Dorodność kłosów i ziarna zbóŝ w mieszan-

52 R. Idziak, T. Michalski kach. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 45-49. RUDNICKI F., WASILEWSKI P. 1994b. Porównanie wydajności jarych mieszanek zbo- Ŝowych na glebie kompleksu Ŝytniego dobrego. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 83-87. RUDNICKI F., WASIELEWSKI P. 1999a. Efekty uprawy mieszanek zboŝowych z udziałem owsa nieoplewionego. Mat. konf. nauk. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. Poznań, 2-3 XII 1999: 102-103. RUDNICKI F., WASIELEWSKI P. 1999b. Wpływ gęstości siewu na plonowanie mieszanek zboŝowych w warunkach gleby kompleksu Ŝytniego słabego. Mat. konf. nauk. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. Poznań, 2-3 XII 1999: 17-27. TAYLOR B.R. 1978. Studies on barley oats mixture. J. Agric. Sci. Camb. 91(3): 587-592. WANIC M. 1997. Mieszanka jęczmienia jarego z owsem oraz jednogatunkowe uprawy tych zbóŝ w płodozmianach. Acta Acad. Agricult. Tech. Olsztyn Agricult. 64: 3-57. WANIC M., NOWICKI J. 2000. Funkcje siewów mieszanych zbóŝ w płodozmianach. Post. Nauk Rol. 4: 37-50. Słowa kluczowe: jęczmień jary, owies, zasiewy mieszane, elementy składowe plonu Streszczenie W latach 1996-1999 w doświadczeniu polowym badano wpływ uprawy jęczmienia jarego i owsa w mieszankach (odpowiednio 75/25, 50/50, 25/75%) oraz ich zasiewów jednogatunkowych przy zróŝnicowanym nawoŝeniu azotem (0, 50, 65, 80 i 95 kg ha -1 ) na plon i elementy składowe plonu, tj. liczbę kłosów/wiech, liczbę i masę ziarniaków w kłosie/wiesze oraz krzewienie produkcyjne, w porównaniu do siewów czystych obu gatunków. W wyniku badań stwierdzono, Ŝe najwyŝsze plony ziarna wydała mieszanka z 50% udziałem obu komponentów. Średnio w okresie badań jęczmień i owies w siewach czystych plonowały niŝej od mieszanek. Korzystniejsze warunki dla plonowania jęczmień znajdował w mieszankach z 25 i 75% udziałem owsa, natomiast owies w mieszance z 50% udziałem obu gatunków. Łączna uprawa wpłynęła korzystnie na współczynnik krzewienia produkcyjnego oraz liczbę ziaren w kłosie jęczmienia jarego, a niekorzystnie na liczbę ziaren w wiesze owsa. RESPONSE OF SPRING BARLEY AND OAT PLANTS TO GROWING IN THE MIXTURES Robert Idziak, Tadeusz Michalski Department Plant and Soil Cultivation, Agricultural University, Poznań

REAKCJA ROŚLIN JĘCZMIENIA JAREGO I OWSA NA UPRAWĘ... 53 Key words: spring barley, oats, mixtures, yield components Summary Field experiment was conducted within the years 1996-1999 to study the effect of spring barley and oat cultivation in the mixtures (75/25, 50/50, 25/75%, respectively), and in pure stands, at differentiated nitrogen fertilization (0, 50, 65, 80, 95 kg ha -1 ), on the yield and yield components, such as the number of ears (panicles), number and weight of grains per ear as well as on the reproduction index in comparison to pure stands of both species. The highest grain yields were obtained from the mixture at 50% share of both species. Average yields of spring barley and oats were lower than the yields of mixtures. Better yielding conditions for barley were observed at the mixtures 75/25% and 25/75% (barley/oats), whereas for the oats at the mixture with 50% shares of both species. Reproduction index and the number of grain per ear for barley were higher in the mixtures, but lower for the oat. Dr inŝ. Robert Idziak Katedra Uprawy Roli i Roślin Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego ul. Mazowiecka 45/4660-623 POZNAŃ e-mail: robertid@au.poznan.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 55-63 ZACHWASZCZENIE I PLONOWANIE MIESZANEK JĘCZMIENIA JAREGO Z OWSEM W WARUNKACH ZRÓśNICOWANEJ OCHRONY CHEMICZNEJ Robert Idziak, Tadeusz Michalski, BoŜena Osiecka Katedra Uprawy Roli i Roślin, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu Wstęp Postępujący udział zbóŝ w zasiewie, blisko 75% [GUS 2006], stwarza korzystne warunki dla rozwoju chwastów. Zachwaszczenie łanu roślin uprawnych bywa ograniczane sposobami mechanicznymi, chemicznymi lub integrowanymi. W wielu krajach podjęto działania mające na celu ograniczenie zuŝycia środków ochrony roślin w rolnictwie [DOMARADZKI, ROLA 2001], na korzyść działań profilaktycznych, takich jak siewy mieszane czy poprawny płodozmian [ADAMCZEWSKI, DOBRZAŃSKI 1997; ZAWIŚLAK 1997]. Jęczmień jary i owies w zasiewach mieszanych silniej konkurują z chwastami niŝ osobna uprawa kaŝdego z komponentów [RUDNICKI 1994]. W oparciu o doniesienia literaturowe przyjęto, Ŝe poprzez uprawę w mieszankach moŝna wpływać na redukcję obcej roślinności w łanie zbóŝ. W hipotezie roboczej załoŝono, Ŝe naturalne mechanizmy obronne roślin jęczmienia i owsa, stymulowane poprzez ich uprawę w mieszankach, pozwolą na ograniczenie występowania chwastów Celem podjętych badań było określenie zachwaszczenia łanów jęczmienia jarego i owsa oraz ich mieszanek, przy zróŝnicowanym poziomie ochrony chemicznej przed patogenami oraz wpływ zachwaszczenia na plonowanie zbóŝ. Materiał i metody Ścisłe badania polowe przeprowadzono w latach 1994-1997 w Zakładzie Dydaktyczno-Doświadczalnym w Swadzimiu, pod Poznaniem. Doświadczenia załoŝono w układzie losowanych podbloków, w 4 powtórzeniach, na poletkach o długości 12 m i szerokości 1,2 m, zlokalizowanych na glebie płowej klasy IV, zaliczanej do gatunku piasku gliniastego średniego, kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego i dobrego. Przedplonem dla doświadczenia była pszenica ozima, która z uwagi na przeprowadzenie skutecznej ochrony chemicznej przed chwastami, charakteryzowała się niskim poziomem zachwaszczenia. Czynnikami doświadczenia były sposoby stosowania pestycydów: - brak ochrony chemicznej (dwukrotne bronowanie w fazie 4 liści i w pełni krzewienia zbóŝ), - herbicyd (Chwastox DF, 3 dm 3 ha -1 w fazie 6-9 liści), - herbicyd + fungicyd (Tilt 250 EC, 0,5 dm 3 ha -1 w fazie kłoszenia) + insektycyd (Sumi-Alpha 050 EC, 0,3 dm 3 ha -1 ), - herbicyd + 2 x fungicyd (Sportak 45 EC, 1 dm 3 ha -1 na początku strzelania w źdźbło i Tilt 250 EC, 0,5 dm 3 ha -1 w fazie kłoszenia) + 2 x insektycyd (Sumi-Alpha 050 EC i Fastac 10 EC, 0,12 dm 3 ha -1 ), oraz sposób siewu zbóŝ: - siewy czyste jęczmienia, - mieszanka: jęczmień + owies (75

56 R. Idziak, T. Michalski, B. Osiecka + 25%), - mieszanka: jęczmień + owies (50 + 50%), - mieszanka: jęczmień + owies (25 + 75%), - siewy czyste owsa. Ilość wysiewu normowano w stosunku do ilości kiełkujących na 1 m 2 ziarniaków - 350 ziaren jęczmienia odmiany Rodos i 550 ziaren owsa odmiany German. W badaniach oznaczano liczbę i świeŝą masę chwastów oraz plony ziarna jęczmienia, owsa i ich zasiewów mieszanych. Ocenione podstawowe parametry zachwaszczenia posłuŝyły wyliczeniu wskaźnika relatywnej obfitości chwastów - Ra [DERKSEN i in. 1995; JĘDRUSZCZAK, ANTOSZEK 2004] oraz ogólnej bioróŝnorodności Shannona H i dominacji C [SHANNON, WEAVER 1963; FALIŃSKA 2004]. Otrzymane wyniki poddano ocenie statystycznej przy zastosowaniu analizy wariancji dla doświadczeń czynnikowych, a zróŝnicowanie wyników oceniano testem t-studenta, przy poziomie istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja ZboŜa jare są w mniejszym stopniu niŝ zboŝa ozime naraŝone na silną presję chwastów. Uzyskane w trakcie 4 lat badań wyniki wskazują na niskie zachwaszczenie łanu zbóŝ. Liczba chwastów na obiektach bez ochrony wahała się od blisko 30 w roku 1994, do ok. 6 sztuk chwastów na 1 m 2 w 1997 roku. Pomimo braku istotnego wpływu sposobów ochrony zbóŝ przed patogenami na zachwaszczenie, stwierdzano w kolejnych latach tendencje do ograniczenia liczby chwastów na obiektach, gdzie stosowano herbicyd, w porównaniu do obiektu bez ochrony (rys. 1). Wydaje się jednak, Ŝe nawet w przypadku następstwa mieszanek po zboŝach, w warunkach małego zachwaszczenia moŝna odstąpić od ochrony chemicznej, utrzymując plonowanie na dobrym poziomie. Tym niemniej trzeba kaŝdorazowo dbać o prawidłowy dobór wysiewanych odmian, całokształt agrotechniki oraz terminowość realizowanych zabiegów [KOWALIK i in. 2003]. NIR 0,05 dla sposobu ochrony; LSD 0.05 for protection method: r.n.; n.s. r.n.; n.s. róŝnice nieistotne; differences not significant Rys. 1. Liczba chwastów w zboŝach w zaleŝności od sposobu ochrony w latach 1994-1997 Fig. 1. Number of weeds in cereals depending on protection method in years 1994-1997

ZACHWASZCZENIE I PLONOWANIE MIESZANEK JĘCZMIENIA JAREGO... 57 NIR 0,05 dla sposobu ochrony; LSD 0.05 for protection method: r.n.; n.s. r.n.; n.s. róŝnice nieistotne; differences not significant Rys. 2. Liczba chwastów w łanie zbóŝ w zaleŝności od sposobu siewu w latach 1994-1997 Fig. 2. Number of weeds in cereal canopy depending on sowing method in years 1994-1997 Zachwaszczenie roślin uprawnych, w tym równieŝ zasiewów mieszanych zbóŝ, zaleŝy m.in. od ich obsady i gatunków wchodzących w skład mieszanki. Im bardziej zwarty łan roślin uprawnych, tym bardziej konkurencyjną dla chwastów jest roślina uprawna [SOBKOWICZ 1999]. Owies uznawany jest za gatunek lepiej konkurujący z chwastami niŝ jęczmień jary [RUDNICKI i in. 1996; WANIC 1997; IDZIAK, MICHALSKI 2003], co wynika z dynamiki narastania masy nadziemnej i korzeniowej, dłuŝszych źdźbeł i bogatego ulistnienia dobrze ocieniającego glebę [ADAMIAK, ZAWIŚLAK 1990]. Siewy mieszane zbóŝ jarych, szczególnie jęczmienia z owsem, mogą wpływać na ograniczenie występowania chwastów [SZAGAŁA i in. 2004], będąc skutecznym sposobem regulacji zachwaszczenia [WANIC, HRUSZKA 2000]. Zakładając, Ŝe pełna eliminacja chwastów nie jest konieczna [PRACZYK, ADAMCZEWSKI 1994], a niewielkie zachwaszczenie mieszanek w trakcie prowadzenia badań pozwala załoŝyć, dzięki konkurencyjności roślin rosnących w mieszankach w stosunku do chwastów, Ŝe uprawa roślin w formie zasiewów mieszanych umoŝliwia uprawę zbóŝ bez zabiegów odchwaszczających [WASILEWSKI 1999]. W badaniach własnych skład łanu zbóŝ nie wpłynął na poziom zachwaszczenia zasiewów. Liczba chwastów zasiedlających zboŝa róŝniła się w kolejnych latach badań (rys. 2). Największą liczbę chwastów stwierdzono w roku 1994, kiedy w warunkach suchej wiosny zboŝa rozkrzewiły się słabiej. Najsilniej zachwaszczony był łan jęczmienia jarego uprawianego w siewie czystym. Zachwaszczenie łanów mieszanek zmniejszało się wraz ze wzrastającym udziałem owsa w zasiewie. Liczba chwastów w zasiewach czystych owsa zbliŝona była do poziomu zachwaszczenia obiektu obsianego mieszanką z równym udziałem obu komponentów. W kolejnych latach badań, pomimo nieistotnych róŝnic w zachwaszczeniu, stwierdzono nieco większą liczbę chwastów w owsie niŝ jęczmieniu. W

58 R. Idziak, T. Michalski, B. Osiecka zasiewach mieszanych zachwaszczenie było wyraźnie niŝsze niŝ w owsie i nieco niŝsze niŝ w jęczmieniu. W latach 1994-1996 najsłabiej ze wszystkich obiektów doświadczalnych była zachwaszczona mieszanka z 75% udziałem owsa. Jedynie w roku 1997 nie potwierdzono tej tendencji. W warunkach badań w łanie zbóŝ jarych stwierdzono obecność 17 gatunków chwastów, w tym 13 gatunków krótkotrwałych: Viola arvensis MURRAY, Veronica hederifolia L. S. STR., Chenopodium album L., Capsella bursa-pastoris (L.) MEDIK., Lamium purpureum L., Brassica napus L. subsp. napus, Stellaria media (L.) VILL., Apera spica-venti (L.) P. BEAUV., Thlaspi arvense L., Fallopia convolvulus (L.) Á. LÖVE, Galium aparine L., Papaver rhoeas L., Geranium pusillum L. BURM. F. EX L. oraz 4 gatunki wieloletnie, tj.: Elymus repens (L.) GOULD, Convonvulus arvensis L., Cirsium arvense (L.) SCOP. i Tussilago farfara L. Wykorzystany w ocenie zachwaszczenia wskaźnik relatywnej obfitości - Ra wykazał, Ŝe spośród stwierdzonych w doświadczeniu chwastów znaczną rolę odgrywało zaledwie kilka gatunków, m.in.: Viola arvensis, Veronica hederifolia, Elymus repens, Chenopodium album i Capsella bursa-pastoris (tab. 1), których obecność stwierdzono w przynajmniej w 3 z 4 lat badań. Pozostałe gatunki wystąpiły w trakcie badań w niewielkim nasileniu jedynie w 2 latach prowadzenia doświadczenia. Sposób siewu zbóŝ nie wpływał na wartość wskaźnika - Ra poszczególnych gatunków chwastów. Tabela 1; Table 1 Wskaźnik relatywnej obfitości (Ra) dla chwastów występujących w latach 1994-1997 w Swadzimiu Ra index for weeds occurring in years 1994-997 at Swadzim Nazwa polska Polish name Nazwa łacińska Latin name Wskaźnik Ra; Ra index jęczmie ń barley jęczmień (%); owies (%) barley (%); oats (%) 75/25 50/50 25/75 owies oats Fiołek polny Viola arvensis 0,453 0,536 0,456 0,468 0,519 Przetacznik bluszczykowy Veronica hederifolia 0,410 0,438 0,466 0,509 0,575 Perz właściwy Elymus repens 0,346 0,346 0,388 0,366 0,380 Komosa biała Chenopodium album 0,239 0,136 0,184 0,153 0,137 Tasznik pospolity Capsella bursa-pastoris 0,109 0,138 0,113 0,156 0,103 Jasnota purpurowa Lamium purpureum 0,021 0,017 0,015 0,013 0,015 Rzepak Brassica napus subsp. 0,028 0,026 0,025 0,018 0,024 Gwiazdnica pospolita napus 0,013 0,015 0,012 0,006 0,009 Miotła zboŝowa Stellaria media 0,006 0,007 0,011 0,015 0,002 Tobołki polne Apera spica-venti 0,002 0,002 0,001 0,001 0,001 Rdest powojowaty Thlaspi arvense < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 Powój polny Fallopia convolvulus < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 Przytulia czepna Convonvulus arvensis < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 OstroŜeń polny Galium aparine < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 Mak polny Cirsium arvense < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 Bodziszek drobny Papaver rhoeas < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 Podbiał pospolity Geranium pusillum < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 < 0,0001 Tussilago farfara

ZACHWASZCZENIE I PLONOWANIE MIESZANEK JĘCZMIENIA JAREGO... 59 Tabela 2; Table 2 Wskaźnik ogólnej róŝnorodności Shannona (H) oraz dominacji (C) w zbiorowisku chwastów w zaleŝności od sposobu siewu i ochrony zbóŝ Shannon s diversity index (H) and dominance index (C) in weed community depending on sowing methods and protection of the cereals Gatunek Species Viola arvensis Veronica hederifolia Elymus repens Chenopodium album Capsella bursa-pastoris Jęczmień Barley Jęczmień + Owies (%); Barley + Oats (%) 75 + 25 50 + 50 25 + 75 Owies Oats H C H C H C H C H C 0,03 a 0,06 a 0,05 a 0,03 a 0,02 Średnio; Mean 0,04 a Gatunek Species Viola arvensis Veronica hederifolia Elymus repens Chenopodium album Capsella bursa-pastoris a 0,26 a 0,15 a 0,12 a 0,03 a 0,01 a 0,11 a bez ochrony untreated 0,04a 0,08a 0,05a 0,02a 0,03a 0,22a 0,17a 0,10a 0,01a 0,01a 0,03a 0,08a 0,06a 0,03a 0,02a 0,49a 0,18a 0,12a 0,03a 0,04a 0,03a 0,06a 0,03a 0,02a 0,02a 0,27a 0,21a 0,22a 0,03a 0,04a 0,06a 0,09a 0,05a 0,02a 0,02a 0,19a 0,21a 0,15a 0,04a 0,01a 0,04a 0,10a 0,04a 0,20a 0,03a 0,15a 0,04a 0,12a herbicyd herbicide H + F + I* H + 2F + 2I** H C H C H C H C 0,04a 0,07a 0,06a 0,04a 0,04a 0,14a 0,21a 0,15a 0,05a 0,02a 0,04a 0,07a 0,02a 0,02b 0,02a 0,32a 0,20a 0,08a 0,02a 0,01a 0,03a 0,09a 0,06a 0,01b 0,02a 0,25a 0,19a 0,11a 0,03a 0,03a 0,04a 0,06a 0,06a 0,02b 0,02a 0,24a 0,13a 0,23a 0,02a 0,03a Średnio; Mean 0,05a 0,11a 0,03a 0,12a 0,04a 0,12a 0,04a 0,13a H + F + I* - herbicyd + fungicyd + insektycyd; herbicide + fungicide + insecticide H + 2F + 2I** - herbicyd + 2 x fungicyd + 2 x insektycyd; herbicide +2 x fungicide + 2 x insecticide a średnie w rzędach oznaczone tą samą literą nie róŝnią się zgodnie z testem t-studenta przy α = 0,05; means within a row marked with the same letter do not differ according to Student`s LSD test at α = 0.05 NIR 0,05 dla sposobu siewu; LSD 0,05 for sowing method: n.i.; n.s. n.i.; n.s. róŝnice nieistotne; differences not significant Ocena zmienności w zbiorowiskach chwastów za pomocą wskaźników ogólnej róŝnorodności Shannona - H i dominacji - C, poddanych analizie statystycznej, nie wykazała istotnego zróŝnicowania w zbiorowisku najliczniej występujących chwastów ani pod wpływem sposobu uprawy, ani sposobu ochrony zbóŝ (tab. 2). Zarysowała się jedynie tendencja, podobnie jak przy liczbie chwastów, do nieznacznego wzrostu wskaźnika dominacji C dla chwastów w owsie i mieszankach z jego wzrastającym udziałem, w porównaniu do siewu czystego jęczmienia i mieszanki z 75% udziałem tego gatunku. Sposób ochrony zbóŝ ograniczył jedynie wielkość wskaźnika róŝnorodności Shannona - H dla komosy białej, sprawiając Ŝe był on niŝszy na obiektach, na których uwzględniono w programie ochrony stosowanie herbicydu.

60 R. Idziak, T. Michalski, B. Osiecka Obecność chwastów w łanie rośliny uprawnej jest jednym z czynników wpływających na plon ziarna zbóŝ. Zastosowanie herbicydu nie spowodowało zmian w wysokości plonu ziarna w porównaniu z obiektem odchwaszczanym tylko mechanicznie. Natomiast dodatkowa minimalna ochrona przed chorobami i szkodnikami przyczyniła się do istotnego wzrostu plonów w stosunku do kontroli mechanicznej, jak i herbicydowej. Stwierdzono, Ŝe niezaleŝnie od lat, zastosowanie pełnej ochrony przyniosło wzrost plonu o blisko 3,5 dt ha -1 (tab. 3). Tabela 3; Table 3 Plon ziarna zbóŝ w zaleŝności od ochrony i udziału gatunków w zasiewie w latach 1994-1997 (dt ha -1 ) Yield of cereal grain depending on protection and share of species sown in years 1994-1997 (dt ha -1 ) Sposób ochrony Protection method Udział jęczmienia/owsa w zasiewie (%) Share of barley/oats in sowing (%) 100/0 75/25 50/50 25/75 0/100 Średnio Mean Bez ochrony; Untreated 54,7 55,1 55,3 54,0 54,6 54,7 Herbicyd; Herbicide 54,6 55,5 54,5 53,8 54,6 54,6 H + F + I* 56,7 56,9 55,7 56,8 57,4 56,7 H + 2F + 2I** 57,2 59,9 59,6 56,3 58,2 58,2 Średnio; Mean 55,8 56,6 56,3 55,2 56,2 - NIR 0,05 dla; LSD 0.05 for: sposobu siewu; sowing method - 1,02 sposobu ochrony; protection method - 1,81 * H + F + I - herbicyd + fungicyd + insektycyd; herbicide + fungicide + insecticide ** H + 2F + 2I - herbicyd + 2 x fungicyd + 2 x insektycyd; herbicide + 2 x fungicide + 2 x insecticide Mieszanki plonują zazwyczaj wyŝej od komponentów w siewach czystych, najczęściej na poziomie zbliŝonym do lepszego komponentu, bądź nawet wyŝej od obu gatunków wchodzących w skład mieszanki [MAJKOWSKI i in. 1993; MICHAL- SKI 1994; KUROWSKI, WANIC 1995; MICHALSKI i in. 1999]. Uzyskane wyniki wskazują na lepsze plonowanie mieszanek z większym udziałem jęczmienia, natomiast relatywnie niŝsze plonowanie mieszanek z przewagą owsa przy siewie (tab. 3). Owies w siewie czystym plonował nieznacznie wyŝej od siewów czystych jęczmienia. W innych badaniach [IDZIAK, MICHALSKI 2003] autorzy wykazali z kolei wyŝsze plonowanie owsa niŝ jęczmienia, a przy uprawie współrzędnej wyŝej plonowały mieszanki z równym udziałem obu komponentów i przewagą owsa w zasiewie. Wnioski 1. W trakcie prowadzenia badań dominującymi gatunkami chwastów były: Viola arvensis MURRAY, Veronica hederifolia L. S. STR.., Chenopodium album L., Capsella bursa-pastoris (L.) MEDIK. i Elymus repens (L.) GOULD. 2. Stwierdzono brak wyraźnego związku między liczbą chwastów, wskaźnikiem obfitości - Ra, ogólnej róŝnorodności Shannona - H i dominacji - C a sposobem uprawy zbóŝ oraz ochrony roślin przed

ZACHWASZCZENIE I PLONOWANIE MIESZANEK JĘCZMIENIA JAREGO... 61 patogenami. 3. Na dobrze prowadzonych plantacjach zbóŝ jarych (płodozmian, uprawa roli, nawoŝenie, pielęgnacja, dobór odmian itp.) moŝna zrezygnować z zabiegów chemicznego odchwaszczania, poprzestając na mechanicznej pielęgnacji roślin w postaci dwukrotnego bronowania. Literatura ADAMCZEWSKI K., DOBRZAŃSKI A. 1997. Regulowanie zachwaszczenia w integrowanych programach uprawy roślin. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 37(1): 58-65. ADAMIAK J., ZAWIŚLAK K. 1990. Zmiany w zbiorowiskach chwastów w monokulturowej uprawie podstawowych zbóŝ i kukurydzy, w: Ekologiczne procesy w monokulturowych uprawach zbóŝ. Wyd. UAM w Poznaniu: 47-75. DERKSEN D.A., LAFOND G.P., TOMAS A.G., LOEPPKY H.A., SWANTON C.J. 1995. Impact of postemergence herbicides on weed communities diversity within conservartion tillage systems. Weed Res. 35: 311-320 DOMARADZKI K., ROLA H. 2001. Ekologiczno-agronomiczne aspekty stosowania niŝszych dawek herbicydów w regulacji zachwaszczenia zbóŝ. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 41(1): 229-239. FALIŃSKA K. 2004. Przestrzenna bioróŝnorodność zbiorowisk, w: Ekologia roślin. PWN, Warszawa: 272-284. GUS 2006. Główny Urząd Statystyczny. Wyd. elektr. http://www.stat.gov.pl/. IDZIAK R., MICHALSKI T. 2003. Zachwaszczenie i plonowanie mieszanek jęczmienia jarego i owsa przy róŝnym udziale obu komponentów w zasiewie. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 490: 99-104. JĘDRUSZCZAK M., ANTOSZEK R. 2004. Sposoby uprawy roli a bioróŝnorodność zbiorowisk chwastów w monokulturze pszenicy ozimej. Acta Sci. Pol., Agricultura 3(2): 47-59. KOWALIK I., MICHALSKI T., DACH J., PRZYBYŁ J. 2003. MoŜliwości zastosowania mechanicznej uprawy pielęgnacyjnej w rolnictwie. Journal of Reaserch and Application in Agricultural Engineering Vol. 48(2): 62-66. KUROWSKI T.P., WANIC M. 1995. Wpływ zasiewów mieszanych jęczmienia z owsem na rozwój chorób. Mat. XXXV Sesji Nauk. IOR, Cz. I, Poznań: 262-265. MAJKOWSKI K., SZEMPLIŃSKI W., BUDZYŃSKI W., WRÓBEL E., DUBIS B. 1993. Uprawa międzyodmianowych i międzygatunkowych mieszanek jęczmienia jarego i owsa. Rocz. AR Poznań, CCXLIII: 85-96. MICHALSKI T. 1994. Przydatność pszenŝyta jarego, jęczmienia i owsa do uprawy w mieszankach zboŝowych. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy zbóŝ w mieszankach. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 100-104. MICHALSKI T., IDZIAK R., DUHR E. 1999. Reakcja roślin jęczmienia jarego i owsa na zasiew w mieszankach, w zaleŝności od dawki i terminu nawoŝenia azotowego. Mat. konf. nauk. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. Poznań, 2-3 XII 1999: 66-67. PRACZYK T., ADAMCZEWSKI K. 1994. Integrowany system zwalczania chwastów w uprawach rolniczych. Mat. XXXIV Sesji Nauk. IOR cz. I, Poznań: 82-89. RUDNICKI F. 1994. Biologiczne aspekty uprawy zbóŝ w mieszankach. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. Poznań, 2 XII 1994: 7-15. RUDNICKI F., WASILEWSKI P., DĘBOWSKI G. 1996. Tolerowanie uprawy w monokulturze

62 R. Idziak, T. Michalski, B. Osiecka przez jare mieszanki zboŝowe. Fragm. Agronom. 4(52): 75-84 SHANNON C.E., WEAVER W. 1963. The mathematic theory of communication. Urbana, Univ. of Illionois Press: 108 ss. SOBKOWICZ P. 1999. Ocena odchwaszczającego działania jarych mieszanek zboŝowych. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 39(2): 687-690. SZAGAŁA A., NOWICKI J., WANIC M. 2004. Wartość siewna ziarna jęczmienia jarego i owsa, pozyskiwanego z upraw jednogatunkowych oraz ich mieszanki. Acta Sci. Pol., Agricultura 3(1): 107-118. WANIC M. 1997. Mieszanka jęczmienia jarego z owsem oraz jednogatunkowe uprawy tych zbóŝ w płodozmianach. Acta Acad. Agric. Tech. Olst., Agricultura 64: 4-50. WANIC M., HRUSZKA M. 2000. Rola zasiewów mieszanych jęczmienia jarego z owsem w regulacji zachwaszczenia łanu. Annales UMCS Lublin, Sec. 55, suppl. 26: 213-219. WASILEWSKI P. 1999. Wpływ sposobów zwalczania chwastów na zachwaszczenie i plonowanie mieszanek zboŝowych. Mat. konf. nauk. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. AR w Poznaniu, 2-3 XII 1999: 124-125. ZAWIŚLAK K. 1997. Regulacyjna funkcja płodozmianu wobec chwastów w agrofitocenozach zbóŝ. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst., Agricultura 64: 81-99. Słowa kluczowe: zachwaszczenie, jęczmień jary, owies, mieszanki zbóŝ jarych Streszczenie Badania przeprowadzono w latach 1994-1997 na polach ZDD w Swadzimiu, Akademii Rolniczej w Poznaniu. Doświadczenia załoŝono metodą losowanych podbloków w czterech replikacjach. W eksperymencie badano zmiany w zachwaszczeniu zbóŝ jarych pod wpływem sposobu siewu oraz sposobu ochrony przed patogenami. Uprawa roślin w formie zasiewów mieszanych nie wpłynęła istotnie na zachwaszczenie łanu zbóŝ. Liczba chwastów na obiektach wahała się od 6 do 30 chwastów na 1 m 2. W trakcie badań stwierdzono obecność 17 gatunków chwastów: Viola arvensis MURRAY, Veronica hederifolia L. S. STR.., Chenopodium album L., Capsella bursa-pastoris (L.) MEDIK., Lamium purpureum L., Brassica napus L. subsp. napus, Stellaria media (L.) VILL., Apera spica-venti (L.) P. BEAUV., Thlaspi arvense L., Fallopia convolvulus (L.) Á. LÖVE, Galium aparine L., Papaver rhoeas L., Geranium pusillum L. BURM. F. EX L., Elymus repens (L.) GOULD, Convonvulus arvensis L., Cirsium arvense (L.) SCOP. i Tussilago farfara L. BioróŜnorodność zbiorowiska chwastów mierzona wskaźnikiem Shannona H i dominacji C nie zaleŝała ani od sposobu uprawy, ani sposobu ochrony zbóŝ. Owies w siewie czystym plonował nieznacznie wyŝej od siewów czystych jęczmienia, natomiast mieszanki z większym udziałem jęczmienia jarego plonowały wyŝej od mieszanek z przewagą owsa przy siewie. WEED INFESTATION AND YIELDING

ZACHWASZCZENIE I PLONOWANIE MIESZANEK JĘCZMIENIA JAREGO... 63 OF SPRING BARLEY - OATS MIXTURES UNDER DIFFERENTIATED PLANT PROTECTION CONDITIONS Robert Idziak, Tadeusz Michalski, BoŜena Osiecka Department of Plant and Soil Cultivation, Agricultural University, Poznań Key words: weed infestation, spring barley, oats, spring cereal mixtures Summary Field experiments in split-plot design and four replications were conducted during 1994-1997 at the Swadzim Experimental Station, Agricultural University of Poznań. The objective of study was to measure the changes in weeds population as affected by sowing and pathogen control methods. Growing of plants in the mixtures did not significantly influence on weeds were infestation. 17 species of weeds were observed during field experiments: Viola arvensis MURRAY, Veronica hederifolia L S. STR.., Chenopodium album L., Capsella bursa-pastoris (L.) MEDIK., Lamium purpureum L., Brassica napus L. subsp. napus, Stellaria media (L.) VILL., Apera spica-venti (L.) P. BEAUV., Thlaspi arvense L., Fallopia convolvulus (L.) Á. LÖVE, Galium aparine L., Papaver rhoeas L., Geranium pusillum L. BURM. F. EX L., Elymus repens (L.) GOULD, Convonvulus arvensis L., Cirsium arvense (L.) SCOP. and Tussilago farfara L. Biodiversity of weed communities expressed by Shannon biodiversity index (H) and dominance index (C) did not get significantly modified by sowing and control methods. Yields of oats growing in pure stand were slightly higher than yields of spring barley growing in pure stand. Mixtures with higher share of spring barley yielded better than the mixtures with more oats at sowing. Dr inŝ. Robert Idziak Katedra Uprawy Roli i Roślin Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego ul. Mazowiecka 45/46 60-623 POZNAŃ e-mail: robertid@au.poznan.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 65-72 WPŁYW UPRAWY ZBÓś JARYCH W MIESZANKACH NA ZACHWASZCZENIE ORAZ LICZEBNOŚĆ WYBRANYCH SZKODNIKÓW Sylwia Jakubiak 1, Maciej Gałęzewski 2 1 Zakład Herbologii i Techniki Ochrony Roślin, Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu 2 Zakład Metod Prognozowania i Rejestracji Agrofagów, Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu Wstęp W badaniach rolniczych od dawna poszukuje się sposobów łagodzenia skutków nadmiernej koncentracji zbóŝ w płodozmianie. Uprawa roślin w zasiewach mieszanych zapewnia bioróŝnorodność wynikającą z odmiennych cech morfologicznych, fizjologicznych i wraŝliwości poszczególnych komponentów na niekorzystne czynniki. W przypadku zbóŝ moŝe zapobiec negatywnym następstwom zbyt częstego ich powrotu na to samo pole [WANIC i in. 1999]. Jak podaje literatura, uprawa roślin w mieszankach znacznie ogranicza rozprzestrzenianie się chorób [GACEK i in. 2000] oraz wyleganie, zaznaczyć się moŝe równieŝ tendencja do redukcji zachwaszczenia [MICHALSKI 1994a]. Regulacja występowania chwastów w zasiewach mieszanych moŝliwa jest dzięki znacznej zdolności konkurencyjnej, co wynika z lepszego zwarcia łanu mieszanek i dokładniejszego pokrycia gleby oraz małej ilości nisz dla chwastów [IDZIAK, MICHALSKI 2003]. Prowadzono równieŝ badania nad wpływem uprawy zbóŝ jarych w mieszankach na występowanie szkodników [RUDNICKI i in. 1994; GACEK i in. 1999]. Wielkość szkód powodowanych przez szkodniki zaleŝy od formy (ozime lub jare) oraz gatunku zboŝa. Uprawa zasiewów mieszanych wpływa na ich liczebność i powodowane szkody [WENDA-PIESIK, PIESIK 1998]. Komponenty mieszanki w sposób komplementarny wykorzystują czynniki siedliskowe, co w porównaniu z siewami czystymi prowadzi do zwiększenia wydajności łanu lub przynajmniej poprawienia stabilności plonowania w latach [SOBKOWICZ 2001]. Obserwacje wskazują, Ŝe dominujące znaczenie mają mieszanki jęczmienia z owsem [KUŚ, FILIPIAK 2000]. Celem niniejszej pracy była ocena wpływu uprawy pszenicy jarej, jęczmienia jarego i owsa w mieszankach na zachwaszczenie oraz liczebność wybranych szkodników. Materiał i metody Badania przeprowadzono w latach 2004 i 2005 na terenie Polowej Stacji Doświadczalnej w Winnej Górze, naleŝącej do Instytutu Ochrony Roślin. Ścisłe doświadczenia polowe załoŝone zostały metodą losowanych bloków, jako

66 S. Jakubiak, M. Gałęzewski jednoczynnikowe w czterech powtórzeniach, na glebach kompleksu pszennego dobrego, glebie płowej wytworzonej z piasków gliniastych mocnych, zalegających na glinie średniej o klasie bonitacyjnej IIIa, natomiast w drugim roku na zaliczonej do kompleksu Ŝytniego dobrego, glebie płowej wytworzonej z piasków gliniastych lekkich, zalegających na glinie lekkiej klasy bonitacyjnej IVa i IVb. ZboŜa uprawiane były w mieszankach 50% + 50% oraz w siewach czystych (pszenica jara 180 kg ha -1, jęczmień jary 140 kg ha -1, owies 160 kg ha -1 ). NawoŜenie mineralne wynosiło: 142 kg N ha -1, 53 kg P ha -1 i 53 kg K ha -1 (w 2004 roku) oraz 160 kg N ha -1, 75 kg P ha -1 i 75 kg K ha -1 (w roku 2005). Analizę zachwaszczenia przeprowadzono dwukrotnie w ciągu okresu wegetacji - dwa i trzy miesiące po siewie zbóŝ. Chwasty pobierano z ramki (2x) o wymiarach 25 x 50 cm, sortowano na gatunki, a następnie zwaŝono ich świeŝą masę. Otrzymane wyniki zostały przeliczone na powierzchnię jednego metra kwadratowego. Ocenę nasilenia występowania szkodników wykonywano jednokrotnie w sezonie wegetacyjnym. Spośród obserwowanych szkodników do dalszej analizy wybrano te, które w okresie badań wystąpiły w większym nasileniu. Były to skrzypionki (Oulema spp.) oraz wciornastki (Thysanoptera). Ocenę nasilenia występowania skrzypionek przeprowadzano w fazie koniec kłoszenia/początek kwitnienia w momencie, gdy najstarsze larwy osiągnęły długość ok. 4 mm. Liczbę larw w kaŝdym powtórzeniu oceniano na 25 źdźbłach. Liczebność wciornastków określano w okresie fazy dojrzałości wodnej/mlecznej (BBCH 72-75). W kaŝdej kombinacji pobierano po 25 kłosów z dokłosiem, a następnie w laboratorium określano liczbę wciornastków. Procent redukcji występowania szkodników w mieszankach w stosunku do odmian wysianych w siewie czystym obliczono porównując średnią liczebność szkodnika w mieszance z jego średnią liczebnością na odmianach w siewie czystym (na komponentach mieszanki). Po zbiorach rośliny uprawnej określono plon ziarna przy wilgotności 14%. Plon ziarna w mieszankach przedstawiono wyliczając wartość plonu oczekiwanego - średni plon z siewów czystych (komponentów mieszanki) w porównaniu do plonu uzyskanego z mieszanki. Wyniki i dyskusja W latach prowadzonych badań dominującą część w zbiorowisku chwastów stanowiły: komosa biała - Chenopodium album L., fiołek polny - Viola arvensis MURRAY, przytulia czepna - Galium aparine L. oraz rzepak - Brassica napus L. subsp. napus. Jak wynika z pierwszej przeprowadzonej obserwacji (ok. 2 miesiące po siewie rośliny uprawnej) najmniejsze zachwaszczenie spośród ocenianych jarych mieszanek zboŝowych, wyraŝone liczbą chwastów na powierzchni oraz świeŝą masą chwastów, zanotowano dla łącznej uprawy jęczmienia jarego i owsa (tab. 1). Zachwaszczenie na tych obiektach było mniejsze niŝ w uprawie poszczególnych komponentów, w większym stopniu ograniczone w porównaniu do samego jęczmienia (o ok. 30% dla liczby i świeŝej masy) niŝ owsa (o ok. 18% dla liczby i 21% dla świeŝej masy). Mieszanka pszenicy jarej i owsa charakteryzowała się większym zachwaszczeniem niŝ siewy czyste obu gatunków, odpowiednio dla poszczególnych zbóŝ o ok. 8 i 9% (liczba) oraz 15 i 9% (świeŝa masa). W mieszance pszenicy jarej i jęczmienia jarego zaobserwowano jedynie zmniejszenie o ok. 12% liczby chwastów w porównaniu do samego jęczmienia.

WPŁYW UPRAWY ZBÓś JARYCH W MIESZANKACH... 67 Tabela 1; Table 1 Zachwaszczenie zbóŝ jarych uprawianych w siewach czystych oraz w mieszankach średnio z lat 2004 i 2005 - pierwsza obserwacja Weed infestation of spring cereal mixtures in years 2004 and 2005 (average) - first observation Obiekty Objects Pszenica jara (SW) Spring wheat (SW) Jęczmień jary (SB) Spring barley (SB) Liczba chwastów ogółem (szt. m -2 ) Weed no. per sq. m ŚwieŜa masa chwastów (g m -2 ) Fresh matter of weeds (g m -2 ) 307,5 474,2 359,2 568,2 Owies; Oat (O) 305,2 499,1 SW (50%) + SB (50%) 315,8 595,1 SW (50%) + O (50%) 333,6 546,2 SB (50%) + O (50%) 249,3 393,6 NIR 0,05; LSD 0.05 r.n.; n.s. r.n.; n.s. r.n.; n.s. róŝnica nieistotna; difference not significant Tabela 2; Table 2 Zachwaszczenie zbóŝ jarych uprawianych w siewach czystych oraz w mieszankach średnio z lat 2004 i 2005 - druga obserwacja Weed infestation of spring cereal mixtures in years 2004 and 2005 (average) - second observation Obiekty Objects Pszenica jara (SW) Spring wheat (SW) Jęczmień jary (SB) Spring barley (SB) Liczba chwastów ogółem (szt. m -2 ) Weed no. per sq. m ŚwieŜa masa chwastów (g m -2 ) Fresh matter of weeds (g m -2 ) 165,3 513,2 197,3 563,8 Owies; Oat (O) 168,5 720,2 SW (50%) + SB (50%) 207,8 610,0 SW (50%) + O (50%) 173,8 540,5 SB (50%) + O (50%) 240,7 633,1 NIR 0,05; LSD 0.05 r.n.; n.s. r.n.; n.s. r.n.; n.s. róŝnica nieistotna; difference not significant Podczas kolejnej oceny (ok. 3 miesiące po siewie zbóŝ) zaobserwowano spadek liczby występujących gatunków chwastów przy jednoczesnym wzroście ich świeŝej masy w porównaniu do wcześniejszej oceny (tab. 2). W uprawie mieszanek zanotowano w kaŝdym przypadku zwiększenie liczebności chwastów w stosunku do siewów czystych poszczególnych gatunków zbóŝ. Najmniejszym wzrostem zachwaszczenia wyraŝonym liczbą chwastów charakteryzowała się mieszanka pszenicy jarej i owsa - ok. 5% w stosunku do samej pszenicy jarej i ok. 3% do samego owsa. Redukcję świeŝej masy chwastów stwierdzono jedynie w mieszankach pszenicy jarej i jęczmienia jarego z owsem i tylko w odniesieniu do owsa w siewie czystym (odpowiednio 25 i 12%).

68 S. Jakubiak, M. Gałęzewski RóŜnice w poszczególnych obiektach dotyczące liczby oraz świeŝej masy chwastów dla obu przeprowadzonych obserwacji nie zostały potwierdzone statystycznie. MoŜna stwierdzić, Ŝe obserwowany przyrost świeŝej masy chwastów w późniejszej ocenie nie wpływał ujemnie na wysokość plonów mieszanek jęczmienia jarego z owsem (tab. 4). Ograniczenie zachwaszczenia i wysokie plony wymienionej mieszanki potwierdzają tezę, Ŝe rośliny róŝniące się pokrojem i wysokością tworzą lepsze zwarcie łanu, co pozwala skuteczniej konkurować z chwastami [RUDNICKI 1994]. Tabela 3; Tabela 3 Liczebność i redukcje występowania szkodników w mieszankach międzygatunkowych zbóŝ jarych w sezonie wegetacyjnym 2004/2005 The numbers and reductions of pest occurence in spring cereals mixtures in 2004/2005 vegetation season Obiekty Objects Skrzypionki (Oulema spp.) Wciornastki (Thysanoptera) Pszenica jara (SW) Spring wheat (SW) Jęczmień jary (SB) Spring barley (SB) śr. liczba larw/25źdźbeł mean no. of larvae/25 stems redukcja liczebności w mieszankach reduction śr. liczba osobn./25 kłosów mean no. of thrips/25 ears 5,75b 299 7,00b 125 Owies; Oat (O) 14,75a 220 redukcja liczebności w mieszankach reduction SW (50%) + SB (50%) 6,25b 6,89 227-10,54 SW (50%) + O (50%) 6,75b 36,77 220-17,93 SB (50%) + O (50%) 9,50ab -2,58 207-22,66 Powtórzenie się litery oznacza brak istotnych róŝnic pomiędzy analizowanymi wartościami; Reccurrence of letter means no significant differences among analysed values Tabela 4; Table 4 Plony zbóŝ jarych uprawianych w mieszankach średnio z lat 2004 i 2005 Grain yield of spring cereal mixtures in years 2004-2005 (on average) Obiekty Objects Pszenica jara (SW) Spring wheat (SW) Jęczmień jary (SB) Spring barley (SB) Plony ziarna (t ha -1 ) Grain yield (t ha -1 ) Średni plon siewów czystych (t ha -1 ); Average yield from pure stands (t ha -1 ) 3,52-3,53 - Owies; Oat (O) 3,78 - SW (50%) + SB (50%) 3,30 3,53 SW (50%) + O (50%) 4,05 3,65 SB (50%) + O (50%) 4,21 3,65 NIR 0,05; LSD 0.05 0,503

WPŁYW UPRAWY ZBÓś JARYCH W MIESZANKACH... 69 Spośród gatunków zbóŝ jarych wysianych w doświadczeniu w siewie czystym skrzypionki preferowały owies (tab. 3). Liczebność tego szkodnika na owsie była większa i róŝniła się w stopniu istotnym statystycznie od liczebności skrzypionek na pszenicy i jęczmieniu. Podobne wyniki uzyskali WENDA-PIESIK i PIESIK [1998] w doświadczeniach z jęczmieniem jarym, pszenŝytem jarym i owsem. Inne wyniki uzyskali RUDNICKI i in. [1994], którzy w swoich badaniach odnotowali silniejsze uszkodzenia jęczmienia jarego. Redukcja liczebności wystąpiła w mieszankach pszenicy jarej z jęczmieniem jarym (6,9%) i pszenicy jarej z owsem (36,8%), a w mieszance jęczmienia jarego z owsem odnotowano nieznaczne zwiększenie się liczebności szkodnika w porównaniu ze średnią liczebnością szkodnika na komponentach wysianych w siewie czystym. Liczebność skrzypionek w mieszance pszenicy ozimej z owsem była istotnie niŝsza od liczebności skrzypionek na owsie wysianym w siewie czystym. Wyniki te potwierdzają dotychczas przeprowadzone badania, gdzie stwierdzano redukcję liczebności skrzypionek w mieszankach zbóŝ jarych [RUDNICKI i in. 1994; WENDA-PIESIK, PIESIK 1998]. W przypadku wciornastków notowano redukcję ich liczebności w niektórych powtórzeniach, jednak średnio stwierdzono wzrost ich liczebności w badanych mieszankach w stosunku do siewów czystych. Kombinacje nie róŝniły się istotnie. GACEK i in. [1999] porównując mieszanki pszenicy jarej, jęczmienia jarego i owsa do siewów czystych równieŝ stwierdzili, Ŝe liczebność wciornastków w mieszankach nie róŝniła się lub była wyŝsza niŝ w siewach czystych. Jak podaje literatura [MICHALSKI 1994b; KUROWSKI, WANIC 1995; MICHALSKI i in. 1999] mieszanki plonują wyŝej od średniej komponentów w siewie czystym. W badaniach własnych najwyŝsze plony ziarna zbóŝ uzyskano w mieszance pszenicy jarej i jęczmienia jarego z owsem - plony pochodzące z tych kombinacji przekroczyły 4 t ha -1 (tab. 4). Plony mieszanki pszenicy jarej z owsem były istotnie wyŝsze niŝ owsa w czystym siewie, natomiast mieszanki jęczmienia jarego z owsem istotnie przekraczały plonowaniem jęczmień. Największy przyrost plonów odnotowano w mieszance jęczmienia jarego i owsa - róŝniły się one od średnich plonów pochodzących z siewów czystych o 15%. WyŜsze plony wymienionej mieszanki uzyskali równieŝ w swoich badaniach TAYLOR [1978] oraz KRĘśEL, GANDECKI [1992]. Wnioski 1. Najbardziej konkurencyjną w stosunku do chwastów okazała się mieszanka jęczmienia jarego z owsem. 2. Redukcja liczebności skrzypionek wystąpiła w mieszankach, w których jednym z komponentów była pszenica jara. 3 Liczebność skrzypionek w siewach czystych na owsie była ponad dwukrotnie większa niŝ na pszenicy jarej i jęczmieniu jarym. 4. Nie stwierdzono redukcji liczebności wciornastków w Ŝadnej z badanych mieszanek zboŝowych. 5. Mieszanki pszenicy jarej i jęczmienia jarego z owsem dawały wyŝsze plony niŝ kaŝdy z gatunków w siewie czystym.

70 S. Jakubiak, M. Gałęzewski Literatura GACEK E., JACKOWSKI J., NADZIAK J., HUREJ M. 1999. Wpływ uprawy zbóŝ w mieszankach na występowanie patogenów oraz mszyc zboŝowych i wciornastków. Zeszyty Naukowe AR we Wrocławiu 361: 177-188. GACEK E., NADZIAK J., BILIŃSKI Z.R. 2000. Ograniczenie występowania chorób w zasiewach mieszanych zbóŝ. Rocz. AR w Poznaniu CCCXXV, Rol. 58: 31-38. IDZIAK R., MICHALSKI T. 2003. Zachwaszczenie i plonowanie mieszanek jęczmienia jarego i owsa przy róŝnym udziale obu komponentów w zasiewie. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 490: 99-104. KRĘśEL R., GANDECKI R. 1992. Plonowanie zbóŝ jarych i ich mieszanek na glebie kompleksu zboŝowego górskiego w warunkach klimatycznych Sudetów. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu 214, Rol. LVI: 221-236. KUROWSKI T.P., WANIC M. 1995. Wpływ zasiewów mieszanych jęczmienia z owsem na rozwój chorób. Mat. XXXV Sesji Naukowej IOR, Poznań: 262-265. KUŚ J., FILIPIAK K. 2000. Regionalne zróŝnicowanie uprawy jarych mieszanek zboŝowych. Rocz. AR w Poznaniu CCCXXV, Rol. 58: 59-66. MICHALSKI T. 1994a. Agrotechniczne aspekty uprawy mieszanek w świetle literatury. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy zbóŝ w mieszankach. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 65-74. MICHALSKI T. 1994b. Przydatność pszenŝyta jarego, jęczmienia i owsa do uprawy w mieszankach zboŝowych. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy zbóŝ w mieszankach. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 100-104. MICHALSKI T., IDZIAK R., DUHR E. 1999. Reakcja roślin jęczmienia jarego i owsa na zasiew w mieszankach, w zaleŝności od dawki i terminu nawoŝenia azotowego. Materiały konf. nauk.,,przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. AR w Poznaniu, 2-3 XII 1999: 66-67. RUDNICKI F. 1994. Biologiczne aspekty uprawy zbóŝ w mieszankach. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy zbóŝ w mieszankach. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 7-15. RUDNICKI F., DEMBOWSKI G., WASILEWSKI P. 1994. Podatność zbóŝ jarych i ich mieszanek na Ŝerowanie skrzypionek (Lema sp.). Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy zbóŝ w mieszankach. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 59-62. SOBKOWICZ P. 2001. Nadziemna i podziemna konkurencja między jęczmieniem i owsem w mieszance w początkowym okresie wzrostu. Frag. Agron. 2: 103-119. TAYLOR B.R. 1978. Studies on barley-oats mixture. J. Agric. Sci. Camb. 91: 587-591. WANIC M., NOWICKI J., BIELSKI S. 1999. Rola mieszanki zboŝowej w stabilizacji plonowania zbóŝ w zmianowaniu. Pam. Puł. 114: 349-355. WENDA-PIESIK A., PIESIK D. 1998. The spring cereals food preferences of Oulema ssp. in pure and mixed crops. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities, Agronomy, Volume 1, Issue 1. Słowa kluczowe: pszenica jara, jęczmień jary, owies, jare mieszanki zboŝowe, chwasty, insekty

WPŁYW UPRAWY ZBÓś JARYCH W MIESZANKACH... 71 Streszczenie Badania przeprowadzono w latach 2004 i 2005 w Pracowni Doświadczalnictwa Polowego w Winnej Górze, naleŝącej do Instytutu Ochrony Roślin. ZboŜa uprawiane były w dwugatunkowych mieszankach (50% + 50%) oraz w siewach czystych. Analizę zachwaszczenia przeprowadzono dwukrotnie w ciągu okresu wegetacji - dwa i trzy miesiące po siewie zbóŝ. Ocenę nasilenia występowania szkodników, do których zaliczały się skrzypionki (Oulema spp.) i wciornastki (Thysanoptera), wykonywano jednokrotnie w sezonie wegetacyjnym. Najbardziej konkurencyjną w stosunku do chwastów okazała się mieszanka jęczmienia jarego z owsem - podczas pierwszej obserwacji zanotowano spadek zarówno liczby chwastów, jak i ich świeŝej masy, w drugiej obserwacji natomiast świeŝej masy w stosunku do siewu czystego samego owsa. Wzrost świeŝej masy chwastów w drugiej obserwacji nie miał wpływu na wysokość plonów wymienionej mieszanki, które były wyŝsze od plonów pozostałych mieszanek i średnich plonów z siewów czystych. Redukcja liczebności skrzypionek wystąpiła w mieszankach pszenicy jarej z jęczmieniem jarym i pszenicy jarej z owsem. Pszenica jara była równieŝ najsłabiej zaatakowanym przez skrzypionki zboŝem w siewie czystym. W mieszance jęczmienia jarego z owsem nie odnotowano wystąpienia redukcji liczebności skrzypionek w stosunku do siewów czystych. Nie zanotowano redukcji średniej liczby wciornastków w badanych mieszankach. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. INFLUENCE OF SPRING CEREAL MIXTURE CROPPING ON WEED INFESTATION AND QUANTITY OF SELECTED PEST INSECTS Sylwia Jakubiak 1, Maciej Gałęzewski 2 1 Weed Science and Plant Protection Techniques Department, Institute of Plant Protection, Poznań 2 Methods of Forecasting and Pest Registration Department, Institute of Plant Protection, Poznań Key words: spring wheat, spring barley, oat, spring cereal mixtures, weeds, insects Summary Field experiments were conducted in years 2004 and 2005 at the Institute of Plant Protection, Winna Góra Experimental Station. Spring cereals (wheat, barley and oat) were sown as two-species mixtures (50% + 50%) and in pure stands. Weed infestation was assessed twice in the growing season - two and three months after sowing. Occurrence of Oulema spp. and Thysanoptera was checked once during vegetation. Mixture of spring barley and oat was the most competitive in relation to weeds - at the first observation the number and fresh matter of weeds were reduced in comparison to the pure stands of both components; in the second observation reduction of the fresh matter of weeds was observed as compared

72 S. Jakubiak, M. Gałęzewski with the oat in pure stand. Increasing of weed fresh matter at the second assessment did not affect the barley-oat mixture yield, which were higher than the yields of other mixtures and also than mean yields of the pure stands. Reduction of Oulema spp. was observed in wheat-barley and wheat-oat mixtures. The smallest damages by Oulema spp. were found in pure stands of spring wheat. There was no reduction of Oulema spp. in comparison with pure stands: no reduction of Thysanoptera in assessed mixtures was noted. Obtained results were analyzed statistically (Tukey s test, α = 0.05). Mgr Sylwia Jakubiak Zakład Herbologii i Techniki Ochrony Roślin Instytut Ochrony Roślin ul. Miczurina 20 60-318 POZNAŃ e-mail: S.Jakubiak@ior.poznan.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 83-90 ROZWÓJ ROŚLIN GROCHU I JĘCZMIENIA JAREGO W MIESZANKACH NA RÓśNYCH TYPACH GLEB Jerzy KsięŜak Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach Wstęp Uprawa mieszanek roślin strączkowych ze zboŝami jest uzasadniona ich walorami produkcyjnymi i agrotechnicznymi. Oba te aspekty dotyczą przede wszystkim ich roli w zmianowaniu roślin, a zwłaszcza w zmianowaniach zboŝowych [RUDNICKI i in. 1999]. Dostosowanie mieszanek do warunków glebowoklimatycznych jest tak jak i innych gatunków roślin uprawnych jednym z podstawowych czynników dobrego poziomu ich plonowania. Jednocześnie lepiej one tolerują gorsze stanowisko i warunki agrotechniczne, co pozwala na ich uprawę na glebach lŝejszych [RUDNICKI, WASILEWSKI 1993; MICHALSKI 1994; KOTWICA, RUDNICKI 2003]. Ocena oddziaływania warunków siedliskowych na wielkość i jakość plonu takich upraw w większości dotyczy wpływu poszczególnych elementów środowiska (wykonywane jest oddzielnie). Wykorzystywane są do tego celu wyniki wielu doświadczeń polowych. W tych opracowaniach nie moŝna jednak wyeliminować wpływu róŝnej agrotechniki, zmiennego przebiegu pogody w poszczególnych punktach badawczych oraz oddziaływania mikroklimatu. Zdaniem KUSIA i NAWROCKIEGO [1983], właśnie ten ostatni czynnik w przypadku niektórych gatunków roślin moŝe w większym stopniu róŝnicować plony niŝ jakość gleby. W niniejszej pracy podjęto próbę porównania produkcyjności mieszanek grochu z jęczmieniem jarym na kilku typach i gatunkach gleb w badaniach mikroploletkowych, w których czynnikiem róŝnicującym ich plonowanie była tylko gleba. Metodyka badań Ocenę wpływu róŝnych typów i gatunków gleb na rozwój mieszanek grochu (Agra) z jęczmieniem jarym (Rataj) przeprowadzono w roku 2000. Czynnikiem I było nawoŝenie naturalne: obornik, bez obornika. II czynnikiem było siedem typów gleb: a) brunatna, wytworzona z gliny (kompleks 2); b) czarna ziemia (kompleks 1); c) gleba brunatna wytworzona z lessu (kompleks 2); d) mada brunatna (kompleks 1); e) gleba brunatna: piasek gliniasty lekki na glinie cięŝkiej, zwapnowany (wapnowane podglebie - warstwa 50-150 cm), (kompleks 4); f) gleba brunatna: piasek gliniasty lekki na glinie cięŝkiej, bez wapnowania podglebia (kompleks 4); g) gleba brunata: piasek gliniasty lekki na piasku słabogliniastym (kompleks 5). Zastosowano metodę losowanych podbloków w trzech powtórzeniach. W składzie mieszanki groch stanowił 40%,

84 J. KsięŜak a zboŝe 60% w stosunku do ich czystego wysiewu. Uprawiano je w obetonowanych mikroparcelach o powierzchni 1,5 m 2 (1,0 x 1,5 m) i głębokości 1,5 m. Mikroparcele, na których stosowano obornik, były oddzielone betonową przegrodą, która uniemoŝliwiała jego oddziaływanie na rośliny nienawoŝone. Zasobność gleb w P, K, i Mg waha się od średniej do wysokiej, a odczyn od lekko kwaśnego do obojętnego. Mieszankę grochu z jęczmieniem wysiano 3 kwietnia po pszenicy ozimej. NawoŜenie mineralne wynosiło w przeliczeniu na 1 ha: N 40 kg, P 17 kg, K - 65 kg. Celem określenia wzajemnego oddziaływania komponentów w trakcie wegetacji prowadzono obserwacje rozwoju roślin, a podczas zbioru oznaczono podstawowe cechy struktury plonu na 10 roślinach na kaŝdym poletku oraz plon mieszanki przy 14% wilgotności. W analizie statystycznej posługiwano się półprzedziałem ufności Tukey a przy poziomie istotności α = 0,05. Wyniki i dyskusja Na wzrost i rozwój mieszanek grochu ze zboŝami znaczący wpływ miał przebieg pogody w okresie wegetacji (rys. 1). Po siewie w I dekadzie kwietnia wystąpiły przymrozki i opady śniegu. W II i III dekadzie kwietnia i czerwcu wystąpiła susza i wysokie temperatury powietrza (rys. 1). Kwitnienie grochu i kłoszenie jęczmienia rozpoczęło się w pierwszych dniach czerwca i nastąpiło około 10 dni wcześniej niŝ w latach poprzednich. Rośliny kwitły krótko i zawiązywały znacznie mniej strąków i nasion na roślinie niŝ zwykle. Występujące w lipcu opady deszczu nie zrekompensowały strat powstałych na skutek suszy. Obserwowano niewielki wpływ typu i gatunku gleby oraz stosowania obornika na rozwój roślin grochu i jęczmienia. Stwierdzono wcześniejsze o ok. 2 dni kłoszenie jęczmienia i kwitnienie grochu, jak równieŝ ich dojrzewanie o 3-4 dni na glebie brunatnej o składzie piasku gliniastego lekkiego (VII). DuŜą wraŝliwość mieszanek grochu ze zboŝami jarymi na przebieg pogody obserwował juŝ autor we wcześniej przeprowadzonych badaniach [KSIĘśAK 1998; KSIĘśAK, MAGNUSZEWSKA 1999]. Uzyskane wyniki wskazują na duŝą wraŝliwość grochu na mniejszą ilość opadów w okresie wegetacji. Potwierdzają jednocześnie, iŝ w tych warunkach uprawa mieszanek roślin strączkowych ze zboŝami zapewnia większą stabilność i wyŝszy poziom plonowania niŝ uprawa tych roślin w czystym siewie. Rys. 1. Fig. 1. Przebieg warunków atmosferycznych podczas wegetacji mieszanek Course of weather conditions during vegetation of the mixtures

ROZWÓJ ROŚLIN GROCHU I JĘCZMIENIA JAREGO... 85 Tabela 1; Table 1 Łączne plony mieszanki grochu i jęczmienia oraz procentowy udział nasion grochu w plonie Total yield of pea and barley mixture and the percentage of pea seeds in yield Typ gleby* Type of soil* a b c d e f g NIR 0,05 LSD 0.05 Bez obornika; Without manure plon nasion z 1 m 2 (g); yield of seeds per 1 m 2 (g) 463 548 513 509 458 460 364 udział grochu (%) pea percentage (%) 14,8 15,1 16,2 19,5 11,6 9,9 10,7 Z obornikiem; With manure plon nasion z 1 m 2 (g); yield of seeds per 1 m 2 (g) 479 561 528 503 480 486 386 udział grochu (%) pea percentage (%) 14,0 14,4 16,8 18,2 10,3 8,9 11,8 24,9 2,95 24,9 2,95 * a gleba brunatna; brown soil b czarna ziemia; black earth c gleba brunatna wytworzona z lessu; brown soil developed from loess d mada brunatna; alluvial soil e gleba brunatna: piasek gliniasty lekki, na glinie cięŝkiej + CaCO 3; brown soil: light loamy sand, underlaid with clay loam, subsoil was limed with CaCO 3 f gleba brunatna: piasek gliniasty lekki, na glinie cięŝkiej; brown soil: light loamy sand, underlaid with clay loam, without liming of subsoil g gleba brunatna: piasek gliniasty lekki na piasku słaboglinistym; brown soil: light loamy sand underlaid with slightly loamy sand Łączne plony nasion mieszanki grochu z jęczmieniem zaleŝały od typu, gatunku gleby i zastosowanego nawoŝenia organicznego (tab. 1). Na trzech najcięŝszych glebach: czarna ziemia, gleba brunatna wytworzona z lessu, mada brunatna uzyskano największe plony nasion. Na glebie brunatnej oraz na glebie brunatnej o składzie piasku gliniastego lekkiego podścielonego gliną cięŝką, mieszanki plonowały na zbliŝonym poziomie, ale niŝszym niŝ na glebach cięŝszych. Niski poziom plonów na glebie brunatnej, która w naturalnych warunkach moŝe być zaliczana do pierwszej klasy bonitacyjnej, kompleksu pszennego bardzo dobrego, był spowodowany wczesnym i silnym wyleganiem łanu mieszanek (3 przy 9 skali, gdzie 1 oznacza najsilniejsze wyleganie, a 9 - brak wylagania). Korzystne plonowanie mieszanek na glebie wytworzonej z lessu prawdopodobnie związane jest z duŝym zapasem wody dostępnej dla roślin w tej glebie. RównieŜ KOTECKI [1990] podaje, iŝ rodzaj gleby naleŝy do czynników mających największy wpływ na rozwój roślin w mieszankach, poziom ich plonowania, a takŝe jakość uzyskanego plonu. KUŚ i NAWROCKI [1983] stwierdzili, Ŝe najwyŝsze plony bobiku moŝna uzyskać na glebach wytworzonych z lessów. NajniŜsze zaś na glebie brunatnej o składzie piasku gliniastego lekkiego podścielonego piaskiem słabogliniastym (obiekt VII) o najmniejszej pojemności wodnej. ObniŜce plonu bobiku towarzyszyła, zdaniem tych autorów, mniejsza obsada strąków oraz mniejsza liczba nasion z rośliny. Natomiast PODLEŚNY i LENARTOWICZ [2001] stwierdzili, iŝ łubin biały najlepiej plonował na madzie i glebie lessowej, znacznie słabiej na czarnej ziemi, a najsłabiej, podobnie jak oceniane mieszanki, na piasku całkowitym. Małe

86 J. KsięŜak zróŝnicowanie poziomu plonowania mieszanek na glebie brunatnej (obiekt I) i na glebie brunatnej, o składzie piasku gliniastego lekkiego podścielonego gliną cięŝką (obiekt V i VI) świadczy o lepszym wykorzystaniu gorszych warunków siedliskowych przez mieszanki roślin strączkowych ze zboŝami. Jest to zgodne ze spostrzeŝeniami CEGLARKA i in. [1994], KOTWICY i RUDNICKIEGO [2003], RUDNICKIEGO i KOTWICY [1999], Ŝe mieszaki sprawdzają się najlepiej w mniej korzystnych warunkach siedliska, na polach o duŝej zmienności glebowej i wadliwych stosunkach wodnych oraz róŝnych poziomach kultury roli. Udział nasion grochu w plonie mieszanek był znacznie mniejszy niŝ przy wysiewie (tab. 1). Nieco więcej nasion grochu było w plonie mieszanek uprawianych bez obornika. Natomiast najmniejszy jego udział zanotowano na piasku na podglebiu gliniastym, co jest trudne do wyjaśnienia, gdyŝ był on nawet mniejszy niŝ na piasku całkowitym. Porównanie plonów na piaskach nagliniowych (obiekt V i VI) wskazuje, Ŝe wapnowanie podglebia (warstwa 50-150 cm) nie róŝnicowało wydajności tego zasiewu. RównieŜ KUŚ i NAWROCKI [1983] podają, iŝ bobik uprawiany na glebie brunatnej o składzie mechanicznym piasku gliniastego lekkiego zalegający na glinie cięŝkiej o wapnowanym podglebiu nie reagował wzrostem plonu na ten zabieg. Najmniej przydatna do uprawy mieszanek okazała się gleba brunatna o składzie piasku gliniastego lekkiego na piasku słabogliniastym, mogąca reprezentować kompleks Ŝytni dobry. Porównanie plonów uzyskanych bez obornika i z obornikiem wskazuje, iŝ korzystniejsze dla plonowania mieszanek jest zmianowanie z nawoŝeniem organicznym. Zwiększenie poziomu plonowania związane było z większą masa nasion na roślinie grochu i jęczmienia, a takŝe liczbą węzłów ze strąkami, liczbą nasion i strąków na roślinie grochu. Korzystniejszy wpływ obornika zauwaŝono na glebach lŝejszych (w obiektach V-VII) niŝ na glebach cięŝszych (obiekt I IV). Typ gleby* Type of soil* a b c d e f g NIR 0,05 LSD 0.05 Tabela 2; Table 2 Masa nasion z rośliny i masa 1000 nasion grochu i jęczmienia Weight of seeds per plant and weight of 1000 seeds of pea and barley masa nasion z rośliny (g) weight of seeds per plant (g) groch pea 3,40 2,79 2,82 2,97 2,51 2,37 1,50 Bez obornika Without manure jęczmień barley 3,22 3,41 3,32 3,39 3,34 3,21 2,49 masa 1000 nasion (g); weight of 1000 seeds (g) groch pea 244 259 247 246 253 259 235 jęczmień barley 52,0 55,7 47,8 52,0 51,6 52,4 48,1 masa nasion z rośliny (g) weight of seeds per plant (g) groch pea 3,51 3,45 2,97 3,31 2,59 2,41 1,73 Z obornikiem With manure jęczmień barley 3,34 3,39 3,43 3,42 3,55 3,16 2,57 masa 1000 nasion (g); weight of 1000 seeds (g) groch pea 250 250 248 252 251 261 226 jęczmień barley 52,5 54,3 49,4 51,1 54,6 52,5 48,7 0,46 0,232 14,8 3,25 0,46 0,232 14,8 3,25 * objaśnienia jak w tab. 1; explanations see Table 1

Typ gleby* Type of soil* a b c d e f g NIR 0,05 LSD 0.05 ROZWÓJ ROŚLIN GROCHU I JĘCZMIENIA JAREGO... 87 Struktura roślin grochu w zaleŝności od typu gleby Plant structure of pea depending on the type of soil Bez obornika Without manure węzłów ze strąkami nodes with pods 2,4 2,1 2,2 2,0 2,0 1,9 1,7 strąków pods 3,0 2,9 2,8 2,7 1,9 2,0 2,2 liczba na roślinie (szt.) number per plant nasion seeds 13,7 11,4 12,0 11,0 7,4 7,7 6,7 węzłów ze strąkami nodes with pods 2,4 2,5 2,3 2,2 2,2 2,1 1,9 Tabela 3; Table 3 Z obornikiem With manure strąków pods 3,5 2,6 2,9 3,1 2,4 2,4 2,2 nasion seeds 16,5 11,9 12,0 11,8 9,4 8,8 7,7 0,21 0,32 2,43 0,21 0,32 2,43 * objaśnienia jak w tab. 1; explanations see Table 1 Typ gleby* Type of soil* a b c d e f g NIR 0,05 LSD 0.05 Struktura roślin grochu w zaleŝności od typu gleby (szt.) Plant structure of pea depending on the type of soil liczba nasion w węźle number of seeds per fruiting node 5,7 5,3 5,6 6,2 4,7 4,5 3,9 Bez obornika Without manure liczba nasion w strąku number of seeds per pod 4,6 4,6 4,2 4,3 3,4 3,5 3,1 liczba nasion w węźle number of seeds per fruiting node 6,0 5,3 5,3 6,6 4,5 4,5 3,9 Tabela 4; Table 4 Z obrnikiem With manure liczba nasion w strąku number of seeds per pod 4,7 4,4 4,1 4,6 3,7 3,8 3,4 0,53 0,31 0,53 0,31 * objaśnienia jak w tab. 1; explanations see Table 1 Spadek plonu nasion mieszanki grochu z jęczmieniem na lŝejszych glebach w porównaniu do cięŝszych był spowodowany mniejszą liczbą strąków i nasion na roślinie grochu, mniejszą liczbą nasion w węźle oraz mniejszą liczbą nasion w strąku (tab. 2, 3 i 4). Ponadto na glebie brunatnej o składzie piasku gliniastego lekkiego na piasku słabogliniastym dorodność nasion grochu i ziarniaków jęczmienia oceniana masą 1000 nasion była znacznie mniejsza niŝ na pozostałych glebach (tab. 2). Na tej glebie rośliny jęczmienia były niŝsze oraz charakteryzowała je mniejsza liczba źdźbeł produkcyjnych (tab. 5).

88 J. KsięŜak Typ gleby* Type of soil* a b c d e f g NIR 0,05 LSD 0.05 Struktura roślin jęczmienia w zaleŝności od typu gleby Plant structure of barley depending on the type of soil wysokość roślin (cm); height of plants (cm) 62 71 68 70 64 67 57 Bez obornika Out manure liczba źdźbeł produkcyjnych (szt.); number of production stalks 3,6 3,4 3,4 3,4 3,4 3,6 3,2 wysokość roślin (cm); height of plants (cm) 75 65 67 71 69 67 75 Tabela 5; Table 5 Z obornikiem With manure liczba źdźbeł produkcyjnych (szt.); number of production stalks 3,5 3,2 3,5 3,5 3,4 3,4 3,1 4,5 0,22 4,5 0,22 * objaśnienia jak w tab. 1; explanations see Table 1 Podsumowanie Typ i gatunek gleby istotnie wpływały na wzrost i plonowanie mieszanek grochu z jęczmieniem. Najlepiej plonowały mieszanki na czarnej ziemi, madzie brunatnej i glebie brunatnej wytworzonej z lessu, natomiast najmniej przydatna była gleba wytworzona z piasku całkowitego. Zastosowanie w zmianowaniu nawoŝenia organicznego korzystnie wpływało na plon nasion mieszanek, zwłaszcza na glebach lŝejszych. Nie ujawnił się wpływ wapnowania podglebia na plony takich mieszanek. Literatura CEGLAREK F., BURACZYŃSKA D., PŁAZA A., BRUSZEWSKA H. 1994. Plonowanie roślin strączkowych w mieszankach z pszenŝytem jarym w zaleŝności od składu i terminu zbioru. Mat. konf. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 152-156. KOTECKI A. 1990. Wpływ składu gatunkowego oraz zróŝnicowanego udziału komponentów w mieszankach na plon nasion peluszki uprawianej w róŝnych warunkach glebowych. AR we Wrocławiu, Rozpr. habil. 87: 56 ss. KOTWICA K., RUDNICKI F. 2003. Komponowanie mieszanek zbóŝ jarych z łubinem na glebie lekkiej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 495: 163-170. KSIĘśAK J. 1998. ZróŜnicowanie cech morfologicznych wybranych odmian grochu siewnego uprawianych w mieszankach z jęczmieniem jarym. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 463: 389-398. KSIĘśAK J., MAGNUSZEWSKA K. 1999. Plonowanie mieszanek grochu ze zboŝami uprawianych w wybranych rejonach kraju. Fragm. Agronom. 3: 89-96.

ROZWÓJ ROŚLIN GROCHU I JĘCZMIENIA JAREGO... 89 KUŚ J., NAWROCKI S. 1983. Produkcyjność róŝnych gleb w doświadczeniach mikropoletkowych. Cz. I. Plonowanie roślin. Pam. Puł. 7: 7-25. MICHALSKI T. 1994. Agrotechniczne aspekty uprawy mieszanek w świetle literatury. Mat. konf. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 65-74. PODLEŚNY J., LENARTOWICZ W. 2001. Wpływ róŝnych gleb na kształtowanie cech plonotwórczych tradycyjnych i samokończących odmian łubinu białego. Zesz. Nauk AR we Wrocławiu 426: 101-107. RUDNICKI F., KOTWICA K. 1999. Porównanie mieszanek zboŝowo-strączkowych na glebie kompleksu pszennego dobrego. Mat. konf. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. AR w Poznaniu, 2-3 XII 1999: 96-97. RUDNICKI F., KOTWICA K., WASILEWSKI P. 1999. Wartość przedplonowa mieszanek zboŝowych i zboŝowo-strączkowych dla zbóŝ ozimych. Mat. konf. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. AR w Poznaniu, 2-3 XII 1999: 100-101. RUDNICKI F., WASILEWSKI P. 1993. Wpływ doboru gatunków i ilości opadów na wydajność jarych mieszanek zboŝowych. Fragm. Agronom. 4(40): 95-96. Słowa kluczowe: mieszanka, groch, jęczmień jary, typy gleb Streszczenie W roku 2000 przeprowadzono ocenę wpływu róŝnych typów i gatunków gleb na rozwój mieszanek grochu (Agra) z jęczmieniem jarym (Rataj). Uprawiano je w obetonowanych mikroparcelach o powierzchni 1,5 m 2 (1,0 x 1,5 m) i głębokości 1,5 m. Porównywano siedem gleb. W składzie mieszanki groch stanowił 40%, zboŝe 60% w stosunku do ich czystego wysiewu. W niniejszej pracy podjęto próbę porównania produkcyjności mieszanek grochu z jęczmieniem jarym na kilku typach i gatunkach gleb w badaniach mikroploletkowych, w których czynnikiem róŝnicującym ich plonowanie była tylko gleba. Typ i gatunek gleby istotnie wpływały na wzrost i plonowanie mieszanek grochu z jęczmieniem. Najlepiej plonowały mieszanki na czarnej ziemi, madzie brunatnej i glebie brunatnej wytworzonej z lessu, natomiast najmniej przydatna była gleba wytworzona z piasku całkowitego. Zastosowanie w zmianowaniu nawoŝenia organicznego korzystnie wpływa na plon nasion mieszanek, zwłaszcza na glebach lŝejszych. Nie zanotowano wpływu wapnowania podglebia (warstwa 50-150 cm) na plony takich mieszanek. THE DEVELOPMENT OF PEA AND SPRING BARLEY PLANTS IN THE MIXTURES ON VARIOUS SOIL TYPES Jerzy KsięŜak Institute of Soil Science and Plant Cultivation National Research Institute, Puławy Key words: mixture, pea, spring barley, type of soil

90 J. KsięŜak Summary The effect of different soil classes and types on plant development in the mixtures of pea (Agra) with spring barley (Rataj) were studied in 2000. The mixtures were cultivated in concrete encased microparcels of 1.5 m 2 (1.0 x 1.5 m) area and 1.5 m deep. Seven different soils were compared. The mixture consisted of 40% pea and 60% cereals in relation to their pure sowing. An attempt was made to compare the productivity of pea and spring barley mixtures on some soil classes and types in a microparcel experiment where soil type was the only factor affecting yield level. Class and type of soil significantly affected the development and yielding of pea and spring barley mixtures. Mixtures cultivated on black earth, brown alluvial and brown soil on loess yielded the best, whereas the soil on sand appeared to be less useful. Organic fertilization applied in crop rotation positively influenced grain yield of the mixtures, especially on sandy soils. Liming of the subsoil (50-150 cm) did not affect the level of mixtures yields. Doc. dr. hab. Jerzy KsięŜak Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa PIB ul. Czartoryskich 8 24-100 PUŁAWY e-mail: jerzy.ksiezak@iung.pulawy.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 91-101 STAN SANITARNY JĘCZMIENIA I OWSA W MIESZANCE ORAZ SIEWACH JEDNOGATUNKOWYCH PO RÓśNYCH PRZEDPLONACH Tomasz P. Kurowski 1, Maria Wanic 2, Janusz Nowicki 2 1 Katedra Fitopatologii i Entomologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie 2 Katedra Systemów Rolniczych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wstęp Siew roślin uprawnych w mieszankach międzygatunkowych wpływa korzystnie na plonowanie komponentów mieszanek. Związane jest to z wzajemnym oddziaływaniem na siebie uprawianych roślin oraz ze słabszym ich poraŝeniem przez patogeny [GACEK 1993; RUDNICKI 1994; KUROWSKI, WANIC 1995; WANIC i in. 2000]. Siew mieszanek międzygatunkowych moŝe równieŝ przeciwdziałać innym ujemnym skutkom zbyt częstego powrotu roślin na to samo stanowisko [VILICH 1993; WANIC 1997; WANIC i in. 2000]. Celem badań było określenie zdrowotności jęczmienia jarego i owsa, uprawianych w mieszance dwugatunkowej i siewach jednogatunkowych po róŝnych przedplonach. Materiał i metody Badania prowadzono w latach 1991-2000 w ścisłym statycznym dwuczynnikowym doświadczeniu polowym załoŝonym w 1990 roku w Zakładzie Produkcyjno- Doświadczalnym w Bałcynach k. Ostródy. Doświadczenie załoŝono na glebie średniej, płowej typowej, kompleksu pszennego, klasy bonitacyjnej IIIa metodą losowanych podbloków w czterech powtórzeniach. Pierwszym czynnikiem była uprawa jęczmienia jarego odm. Ars (1991-93), Rodion (1994-2000) i owsa odm. Komes (1991-98), Sławko (1999-2000) w siewie czystym i w mieszance dwuskładnikowej (50% jęczmienia + 50% owsa). Drugim czynnikiem doświadczenia była uprawa w/w zbóŝ po róŝnych przedplonach (po ziemniaku, grochu siewnym, koniczynie perskiej, po sobie). Jako trzeci czynnik potraktowano kolejne lata prowadzenia badań. W okresie wegetacji na losowo wybranych 20 roślinach z kaŝdego poletka szacowano, przy uŝyciu 5-stopniowej skali HINFNERA i HOMMONAY [1964], nasilenie chorób liści jęczmienia jarego i owsa, a na dwa tygodnie przed zbiorem (równieŝ na 20 losowo wybranych roślinach z kaŝdego poletka) oceniano występowanie chorób podstawy źdźbła według skali Poncheta zmodyfikowanej przez MACKIEWICZA i DRATH [1972]. Wyniki przedstawiono w postaci indeksu poraŝenia. Wyniki i dyskusja W tabeli 1 przedstawiono przebieg warunków atmosferycznych w okresie prowadzenia badań. Sezony wegetacyjne 1991, 1992, 1994 i 1995 roku moŝna określić jako suche i bardzo suche, natomiast sezony wegetacyjne w 1997, 1998 i 1999 roku jako mokre i bardzo mokre. Pozostałe trzy lata badań (1993, 1996, 2000) były przeciętne pod względem ilości opadów. Ciepłe były sezony wegetacyjne w latach 1992-1995, chłodny jedynie jeden (1997), a pozostałe przeciętne (1991, 1996, 1998-2000). Tabela 1; Table 1 Opady i temperatura powietrza w okresie wegetacji jęczmienia jarego Precipitation and air temperature during vegetation season of spring barley

92 T.P. Kurowski, M. Wanic, J. Nowicki Miesiąc Month Kwiecień April Maj May Czerwiec June Lipiec July Sierpień August Suma opadów atmosferycznych; Total percipitation (mm) lata; years 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 W* 23,6 62,0 83,0 75,6 88,0 Suma; Sum 332, 2 Miesiąc Month Kwiecień April Maj May Czerwiec June Lipiec July Sierpień August Średnia Mean 13,0 60,6 72,4 61,4 46,7 254, 1 38,4 34,1 13,3 69,5 17,2 172, 5 19,3 30,9 87,6 103, 4 108, 2 349, 4 46,1 90,7 43,0 22,9 69,2 271, 9 40,7 32,8 48,5 71,7 85,4 279, 1 10,8 93,5 64,5 72,4 59,1 300, 3 22,6 99,0 71,7 187, 6 59,1 440, 0 44,5 58,3 141, 9 57,5 58,3 360, 5 101, 6 69,1 155, 6 75,5 53,0 454, 8 P** S Bs P S S P Bm M Sm P Temperatura powietrza; Air temperature ( C) lata; years 20,2 32,5 33,1 104, 2 140, 9 330, 9 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 W* 8,9 14,2 16,9 17,2 18,2 8,3 10,2 15,1 19,5 18,6 7,1 14,0 18,6 20,1 20,9 9,4 17,5 14,9 16,8 16,5 9,1 12,5 15,8 21,8 18,3 7,8 12,8 17,1 20,6 19,2 7,1 13,2 15,4 15,3 17,9 3,9 11,4 15,7 16,9 18,3 9,0 13,2 16,2 16,2 15,2 8,3 11,1 16,7 19,1 16,9 10,9 13,5 15,9 15,3 16,9 35,4 57,6 69,5 81,6 75,2 319, 3 7,0 12,5 15,8 17,2 16,8 15,1 14,3 16,1 15,0 15,5 15,5 13,8 13,2 14,0 14,4 14,5 13,9 C** P C C C C P Ch P P P * W wielolecie (1961-2000); meny years (1961-2000) ** Sm skrajnie mokry; extremely wet Bm bardzo mokry; very wet M mokry; wet P przeciętny; middling S suchy; dry Bs bardzo suchy; very dry C ciepły; warm Ch chłodny; cold Na jęczmieniu jarym wystąpiły: rynchosporioza zbóŝ (Rhynchosporium secalis), mączniak prawdziwy zbóŝ i traw (Blumeria graminis), plamistość siatkowa (Helminthosporium teres), zgorzel podstawy źdźbła (Fusarium spp., Bipolaris sorokiniana) i łamliwość źdźbła zbóŝ (Pseudocercosporella herpotrichoides) - tab. 2. Tabela 2; Table 2 Nasilenie chorób jęczmienia jarego w latach 1991-2000 - indeks poraŝenia w % Intensity of spring barley diseases in 1991-2000 - injury index of % a/ rynchosporioza zbóŝ (Rhynchosporium secalis); leaf blotch Rok Year Ziemniak Potato Groch Pea Koniczyna perska Persian clover Jęczmień jary Spring barley Średnia dla lat Mean for years

STAN SANITARNY JĘCZMIENIA I OWSA W MIESZANCE... 93 Cz M Cz M Cz M Cz M Cz M 1991 0,2 0,0 1,3 0,2 0,9 0,2 0,4 0,0 0,7 0,1 1992 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1993 2,8 2,3 4,3 3,4 1,3 1,9 2,9 2,4 2,8 2,5 1994 4,9 0,3 2,4 0,4 2,5 0,1 3,3 0,4 3,3 0,3 1995 0,8 1,0 1,5 0,3 2,5 0,8 1,3 0,3 1,5 0,6 1996 34,8 7,5 20,8 4,3 44,3 12,3 21,8 8,8 30,4 8,2 1997 95,0 45,8 95,3 52,3 94,8 51,3 82,8 41,5 92,0 47,7 1998 84,5 28,5 74,3 17,3 90,3 22,5 93,8 20,8 85,6 21,8 1999 74,5 19,3 68,5 23,8 78,3 22,0 67,8 11,8 72,3 19,2 2000 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Średnia Mean 29,8 10,4 26,8 10,2 31,5 11,1 27,5 8,5 28,6 10,1 20,1 18,5 21,3 18,0 NIR 0,05; LSD 0.05 I - 0,47 II - 0,97 III - 1,46 III - 2,91 I x II x III - 4,12 I x II - 1,38 I x III - 2,06 II x Cz siew czysty; pure sowing M siew mieszany; mixture sowing b/ mączniak prawdziwy zbóŝ i traw (Blumeria graminis); powdery mildew Rok Year Ziemniak Potato Groch Pea Koniczyna perska Persian clover Jęczmień jary Spring barley Średnia dla lat Mean for years Cz M Cz M Cz M Cz M Cz M 1991 12, 3 3,5 13,2 4,3 10,7 3,0 9,9 2,7 11,5 3,4 1992 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1993 2,5 0,8 2,9 1,4 1,8 0,8 3,5 2,0 2,7 1,3 1994 10, 3 1995 13, 0 3,6 7,3 2,1 12,8 7,1 7,9 4,9 9,6 4,4 7,0 14,0 4,8 12,5 5,8 12,5 6,0 13,0 5,9 1996 2,5 2,5 3,0 0,5 1,5 1,0 1,3 1,3 2,1 1,3 1997 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1998 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1999 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2000 15, 5 3,8 11,5 2,8 14,2 3,1 16,8 2,8 14,5 3,1 Średnia Mean 5,6 2,2 5,2 1,6 5,3 2,1 5,2 2,0 5,3 1,9 3,9 3,4 3,7 3,6 NIR 0,05; LSD 0.05 I - 0,32 II - r.n.; n.s. III - 0,46 I x II - r.n.; n.s. I x III - 0,65 II x III - 0,91 I x II x III - r.n.; n.s. c/ plamistość siatkowa (Helminthosporium teres); net blotch Rok Year Ziemniak Potato Groch Pea Koniczyna perska Persian Jęczmień jary Spring barley Średnia dla lat Mean for years

94 T.P. Kurowski, M. Wanic, J. Nowicki clover Cz M Cz M Cz M Cz M Cz M 1991 1,1 0,7 0,9 0,6 2,0 1,4 1,8 1,3 1,5 1,0 1992 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1993 3,1 1,1 1,1 0,9 1,1 1,5 1,6 2,0 1,7 1,4 1994 1,0 1,0 0,5 0,1 2,9 1,0 0,9 0,4 1,3 0,6 1995 2,3 0,5 2,5 0,0 2,0 0,5 0,8 0,8 1,9 0,5 1996 3,0 2,0 3,3 0,8 1,5 0,5 3,5 0,8 2,8 1,0 1997 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1998 3,3 0,5 4,3 0,5 2,9 0,4 3,0 0,3 3,4 0,4 1999 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2000 2,3 0,0 1,3 0,0 1,0 0,0 2,3 0,0 1,7 0,0 Średnia Mean 1,6 0,6 1,3 0,3 1,3 0,5 1,4 0,6 1,4 0,5 1,1 0,8 0,9 1,0 NIR 0,05; LSD 0.05 I - 0,21 II - 0,15 III - 0,26 I x II - r.n.; n.s. I x III - 0,37 II x III - 0,52 I x II x III - r.n.; n.s. Cz siew czysty; pure sowing M siew mieszany; mixture sowing d/ zgorzel podstawy źdźbła (Fusarium spp., Bipolaris sorokiniana); foot rot Rok Year Ziemniak Potato Groch Pea Koniczyna perska Persian clover Jęczmień jary Spring barley Średnia dla lat Mean for years Cz M Cz M Cz M Cz M Cz M 1991 63,3 58,8 69,1 60,2 57,2 50,0 72,3 67,8 65,5 59,1 1992 42,7 39,3 48,9 41,5 38,5 29,3 51,0 47,5 45,3 39,4 1993 50,0 35,6 59,4 23,1 33,1 28,8 56,3 49,4 49,7 34,2 1994 53,6 53,8 58,1 51,3 61,9 56,9 56,9 56,3 57,6 54,6 1995 66,3 65,6 58,1 58,1 66,9 57,5 76,9 68,1 67,1 62,3 1996 70,6 42,5 50,0 46,3 69,4 55,6 74,4 57,5 66,1 50,5 1997 55,8 53,1 66,3 56,9 50,1 46,7 71,9 55,6 61,0 53,1 1998 43,8 48,8 36,9 44,4 39,7 38,2 36,8 43,8 39,3 43,8 1999 48,0 43,1 53,8 48,8 52,3 42,2 50,0 42,5 51,0 44,2 2000 56,3 44,4 50,6 38,8 50,7 38,3 55,6 47,5 53,3 42,3 Średnia Mean 55,1 48,5 55,1 46,9 52,0 44,4 59,2 53,6 55,4 48,4 51,4 51,0 48,2 56,4 NIR 0,05; LSD 0.05 I - 1,10 II - 1,08 III - 1,74 I x II - r.n.; n.s. I x III - 2,46; II x III - 3,48 I x II x III - 4,93 Cz siew czysty; pure sowing M siew mieszany; mixture sowing e/ łamliwość źdźbła zbóŝ (Pseudocercosporella herpotrichoides); eyespot

STAN SANITARNY JĘCZMIENIA I OWSA W MIESZANCE... 95 Rok Year 1991 10, 2 Ziemniak Potato Groch Pea Koniczyna perska Persian clover Jęczmień jary Spring barley Średnia dla lat Mean for years Cz M Cz M Cz M Cz M Cz M 7,3 12,5 8,9 8,5 8,9 8,9 6,2 10,0 7,8 1992 8,7 7,1 10,2 9,8 7,7 8,7 8,8 5,7 8,9 7,8 1993 3,8 3,8 4,4 2,5 1,9 0,0 5,6 0,0 3,9 1,6 1994 4,4 1,9 3,1 3,8 3,1 1,9 2,5 10,6 3,3 4,5 1995 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1996 3,1 1,9 1,9 3,1 0,6 0,0 1,3 2,5 1,7 1,9 1997 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1998 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1999 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2000 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Średnia Mean 3,0 2,2 3,2 2,8 2,2 2,0 2,7 2,5 2,8 2,4 2,6 3,0 2,1 2,6 NIR 0,05; LSD 0.05 I - 0,12 II - 0,14 III - 0,25 I x II x III - 0,70 I x II - 0,19 I x III - 0,35 II x III - 0,50 Cz siew czysty; pure sowing M siew mieszany; mixture sowing Rynchosporioza zbóŝ zdecydowanie silniej opanowała jęczmień jary w latach 1997-1999 (tab. 2a). Charakteryzowały się one bardzo duŝymi opadami i umiarkowanymi temperaturami. NajwyŜszy stopień poraŝenia odnotowano w chłodnym 1997 roku. W dwóch latach (1992, 2000) choroba nie wystąpiła, a w latach 1991, 1993-1995 odnotowano niewielki stopień poraŝenia. Były to lata suche, o bardzo małej ilości opadów w kwietniu i maju. Wyniki te są zgodne z wcześniejszymi doniesieniami, iŝ jest to choroba klimatu morskiego i chłodnego [KUROWSKI 1984]. Średnio za okres badań nasilenie choroby na jęczmieniu jarym uprawianym w siewie czystym wynosiło 28,6% i było istotnie wyŝsze niŝ w siewie mieszanym z owsem (10,1%). Podobne wyniki uzyskała WENDA-PIESIK [2001]. RównieŜ przedplon miał pewien wpływ na nasilenie choroby. NajwyŜsze było ono po bardzo dobrym przedplonie, jakim jest koniczyna perska (21,3%), a najniŝsze w uprawie jęczmienia po jęczmieniu (18,0%). Mączniak prawdziwy zbóŝ i traw nie wystąpił w ogóle w bardzo mokrych latach 1997-1999 i w skrajnie suchym roku 1992 (tab. 2b). NajwyŜsze nasilenie osiągał natomiast w latach suchych. W literaturze moŝna spotkać się z podobnymi stwierdzeniami [SZWEJKOWSKI, KUROWSKI 2003]. Odnotowano zdecydowanie większe nasilenie choroby w siewie czystym (5,3%) niŝ w mieszance z owsem (1,9%). Potwierdza to wcześniejsze wyniki uzyskane przez WENDA-PIESIK [2001]. Nie odnotowano natomiast róŝnic w rozwoju choroby po róŝnych przedplonach. Plamistość siatkowa wystąpiła w siedmiu latach badań w niewielkim nasileniu (tab. 2c). Nie odnotowano jej jedynie w latach o skrajnej ilości opadów (1992, 1997, 1999). Jęczmień uprawiany w siewie czystym był silniej poraŝany (1,4%) niŝ uprawiany w siewie mieszanym (0,5%). ZbliŜone rezultaty otrzymała WENDA-PIESIK [2001]. Przedplony równieŝ wpłynęły, choć w niewielkim stopniu, na nasilenie choroby. NajniŜszy indeks poraŝenia odnotowano po grochu, a najwyŝszy po ziemniaku (odpowiednio 0,8 i 1,1%). Na jęczmieniu w najwyŝszym nasileniu występowała zgorzel podstawy źdźbła (tab. 2d). Jako jedyna choroba jęczmienia, spośród wszystkich odnotowanych w trakcie badań, pojawiała się we wszystkich latach prowadzenia obserwacji. PoraŜenie roślin w siewie mieszanym było niŝsze niŝ w siewie jednogatunkowym (odpowiednio 48,4 i 55,4%).

96 T.P. Kurowski, M. Wanic, J. Nowicki Przedplonem, po którym choroba opanowała rośliny w najwyŝszym stopniu, okazał się jęczmień (56,4%), a najkorzystniej oddziaływała koniczyna perska (Ip - 48,2%). Wpływ pogody na nasilenie choroby był niejednoznaczny, poniewaŝ czynnikami chorobotwórczymi powodującymi tę chorobę na jęczmieniu były głównie róŝne grzyby z rodzaju Fusarium oraz Bipolaris sorokiniana, charakteryzujące się zróŝnicowanymi wymaganiami termicznymi i wilgotnościowymi [ŁACICOWA 1970; KORBAS i in. 2001; KUROWSKI 2002]. Łamliwość źdźbła zbóŝ wystąpiła jedynie w pięciu latach badań (tab. 2e). Spośród wszystkich chorób jęczmienia najsłabiej reagowała na jego siew w mieszance z owsem, jednak róŝnice były istotne (2,8% w siewie czystym i 2,4% w mieszance). NajwyŜsze nasilenie choroby wystąpiło po grochu (3,0%), a najniŝsze po koniczynie perskiej (2,1%). PowyŜsze wyniki pokrywają się z uzyskanymi wcześniej [VILICH 1993; WEBER i in. 1999]. Wpływ warunków pogodowych był niejednoznaczny, gdyŝ o nasileniu łamliwości źdźbła zbóŝ w danym roku decyduje przebieg warunków pogodowych jesienią roku ubiegłego [KORBAS i in. 2001; KUROWSKI 2002; SZWEJKOWSKI, KUROWSKI 2003]. Reasumując moŝna stwierdzić, Ŝe największy wpływ na nasilenie chorób liści jęczmienia miał przebieg pogody, a szczególnie ilość opadów w okresie wegetacji. PoraŜenie roślin w siewie mieszanym było zdecydowanie niŝsze niŝ w siewie jednogatunkowym, natomiast wpływ przedplonu na rozwój chorób liści jęczmienia okazał się niewielki. O korzyściach płynących z siewu jęczmienia w mieszankach odmianowych i międzygatunkowych piszą RUDNICKI [1994], GACEK i in. [1999] i WENDA- PIESIK [2001]. Na owsie odnotowano: plamistości liści (Septoria avenae, Helminthosporium avenae), rdzę koronową owsa (Puccinia coronata) i fuzaryjną zgorzel podstawy źdźbła (Fusarium spp.) - tab. 3. Plamistości liści wystąpiły we wszystkich latach badań (tab. 3a). Ich nasilenie było zdecydowanie wyŝsze na owsie uprawianym w siewie czystym (12,5%) niŝ w mieszanym (4,2%). Zaobserwowano równieŝ, Ŝe najwyŝszy indeks poraŝenia roślin wystąpił w siewie owsa po sobie (10,1%), a najniŝszy po grochu (7,3%). Choroba najsilniej opanowała rośliny w mokrych latach 1996-1999, a najsłabiej w bardzo suchym 1992 roku. Rdza koronowa owsa zaatakowała rośliny jedynie w trzech latach badań (tab. 3b). Były to lata z bardzo duŝą ilością opadów. Siew mieszany ograniczał występowanie choroby (4,5%) w stosunku do siewu jednogatunkowego (7,7%). Najsilniej poraŝony był owies uprawiany po ziemniaku (7,0%), a najsłabiej po grochu (5,3%). Fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła wystąpiła we wszystkich latach badań (tab. 3c). Rozwinęła się na roślinach w stosunkowo wysokim stopniu. RównieŜ w przypadku tej choroby jej nasilenie było zdecydowanie wyŝsze w siewie jedno-gatunkowym (Ip - 35,6%) niŝ w mieszance (Ip - 24,9%). NajniŜsze nasilenie choroby wystąpiło po grochu (28,9%), a najwyŝsze po jęczmieniu (31,6%). Tabela 3; Table 3 Nasilenie chorób owsa w latach 1991-2000 - indeks poraŝenia w % Intensity of oats diseases in 1991-2000 - injury index of % a/ plamistości liści (Helminthosporium avenae, Septoria avenae); leaf spots Rok Year Ziemniak Potato Groch Pea Koniczyna perska Persian clover Jęczmień jary Spring barley Średnia dla lat Mean for years Cz M Cz M Cz M Cz M Cz M 1991 9,1 1,2 8,2 1,3 12,5 2,3 15,6 3,7 11,4 2,1 1992 2,5 0,7 2,3 0,7 3,2 1,1 3,5 1,2 2,9 0,9 1993 4,8 2,0 7,3 3,5 5,0 1,8 6,5 1,8 5,9 2,3 1994 8,3 1,8 3,0 1,3 5,3 1,8 6,8 2,0 5,9 1,7 1995 2,8 1,8 3,8 1,5 4,8 1,5 6,8 2,3 4,6 1,8 1996 22, 5 6,3 23,5 4,3 20,5 5,5 20,3 5,8 21,7 5,6 1997 33, 4,5 30,3 4,8 34,1 4,0 48,0 6,8 36,4 5,0

STAN SANITARNY JĘCZMIENIA I OWSA W MIESZANCE... 97 0 1998 17, 0 1999 11, 5 11,8 11,5 9,0 15,2 10,3 25,0 11,5 17,2 10,7 12,3 14,5 9,8 12,7 10,7 16,3 10,3 13,8 10,8 2000 6,8 1,0 3,5 1,3 5,0 1,2 6,0 1,8 5,3 1,3 Średnia Mean 11, 8 4,3 10,8 3,8 11,8 4,0 15,5 4,7 12,5 4,2 8,1 7,3 7,9 10,1 NIR 0,05; LSD 0.05 I - 0,38 II - 0,51 III - 0,53 I x II x III - 1,50 I x II - 0,72 I x III - 0,75 II x III - 1,06 Cz siew czysty; pure sowing M siew mieszany; mixture sowing Rok Year b/ rdza koronowa owsa (Puccinia coronata); crown rust Ziemniak Potato Groch Pea Koniczyna perska Persian clover Jęczmień jary Spring barley Średnia dla lat Mean for years Cz M Cz M Cz M Cz M Cz M 1991 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1992 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1993 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1994 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1995 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1996 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1997 45,3 30,0 31,3 26,8 32,2 25,7 51,3 19,3 40,0 25,5 1998 27,5 8,0 22,3 7,5 20,8 9,5 18,5 12,8 22,3 9,5 1999 15,0 14,3 12,0 7,5 13,2 8,2 17,3 12,3 14,4 10,6 2000 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Średnia Mean 8,8 5,2 6,6 4,1 6,6 4,3 8,7 4,4 7,7 4,5 7,0 5,3 5,5 6,6 NIR 0,05; LSD 0.05 I - 1,27 II - 0,43 III - 0,75 I x II x III - 2,12 I x II - 0,61 I x III - 1,06 II x III - 1,50 Cz siew czysty; pure sowing M siew mieszany; mixture sowing Rok Year c/ fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła (Fusarium spp.); Fusarium foot rot Ziemniak Potato Groch Pea Koniczyna perska Persian clover Jęczmień jary Spring barley Średnia dla lat Mean for years Cz M Cz M Cz M Cz M Cz M 1991 41,5 29,6 36,2 30,4 47,3 41,8 39,2 37,2 41,1 34,8 1992 25,4 18,7 19,9 18,5 26,1 26,0 21,8 20,4 23,3 20,9 1993 50,6 54,4 56,3 46,3 45,0 35,6 46,3 48,8 49,6 46,3 1994 28,8 3,1 26,3 10,6 15,6 14,4 23,8 20,6 23,6 12,2

98 T.P. Kurowski, M. Wanic, J. Nowicki 1995 44,4 36,9 31,3 28,1 45,6 38,1 44,4 35,0 41,4 34,5 1996 63,8 25,6 57,5 22,5 49,4 28,1 35,6 16,3 51,6 23,1 1997 45,6 23,8 40,6 21,3 36,2 20,0 38,8 29,5 40,3 23,7 1998 23,1 23,8 31,9 18,8 25,7 15,9 27,5 26,3 27,1 21,2 1999 35,0 13,1 26,9 15,6 22,3 14,6 34,3 20,3 29,6 15,9 2000 21,9 14,4 25,6 13,1 24,1 13,0 39,4 23,8 27,8 16,1 Średnia Mean 38,0 24,3 35,3 22,5 33,9 24,8 35,1 27,8 35,6 24,9 31,2 28,9 29,2 31,6 NIR 0,05; LSD 0.05 I - 1,27 II - 0,86 III - 1,09 I x II x III - 3,10 I x II - 1,22 I x III - 1,55 II x III - 2,19 Cz siew czysty; pure sowing M siew mieszany; mixture sowing Wpływ przebiegu pogody na rozwój choroby okazał się niejednoznaczny, poniewaŝ czynniki sprawcze (róŝne gatunki z rodzaju Fusarium), preferują zróŝnicowane warunki klimatyczne. PowyŜsze wyniki są zgodne z danymi z literatury [KORBAS i in. 2001; LEMAŃCZYK i in. 2001; SZWEJKOWSKI, KUROWSKI 2003]. Wnioski 1. Przebieg pogody w największym stopniu determinuje rozwój chorób liści jęczmienia jarego i owsa. 2. Uprawa jęczmienia jarego i owsa w mieszance wpływa korzystnie na zdrowotność ich aparatu asymilacyjnego. 3. Chorobą dominującą na jęczmieniu jarym jest zgorzel podstawy źdźbła (Fusarium spp., Bipolaris sorokiniana), a na owsie fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła (Fusarium spp.). 4. Siew mieszany silniej ogranicza rozwój fuzaryjnej zgorzeli podstawy źdźbła na owsie niŝ zgorzeli podstawy źdźbła na jęczmieniu. 5. Najsłabszą reakcją na siew zbóŝ w mieszankach międzygatunkowych oraz na przedplon cechuje się grzyb Pseudocercosporella herpotrichoides - sprawca łamliwości źdźbła zbóŝ. 6. Groch jako roślina przedplonowa wpływa najkorzystniej na zdrowotność jęczmienia jarego i owsa. Literatura GACEK E. 1993. Wykorzystanie biologicznych mechanizmów słuŝących do zapobiegania zakaźnym chorobom zbóŝ w mieszanych zasiewach. Mat. Symp. Nauk. Biotyczne środowisko uprawne a zagroŝenie chorobowe roślin. Olsztyn, 7-9 IX 1993: 59-64. GACEK E., NADZIAK J., BILIŃSKI Z.R. 1999. Ograniczanie występowania chorób w zasiewach mieszanych zbóŝ. Mat. Konf. Nauk. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. Poznań, 2-3 XII 1999: 50-51. HINFNER K., HOMMONAY F. 1964. Atlas chorób i szkodników zbóŝ i kukurydzy. PWRiL Warszawa: 162 ss. KORBAS M., MARTYNIUK S., ROZBICKI J., BEALE R. 2001. Zgorzel podstawy źdźbła oraz inne choroby podsuszkowe zbóŝ. Fundacja Rozwój SGGW. Warszawa: 59 ss.

STAN SANITARNY JĘCZMIENIA I OWSA W MIESZANCE... 99 KUROWSKI T. 1984. Rynchosporioza zbóŝ i traw. Post. Nauk Roln. 31(4): 69-79. KUROWSKI T.P. 2002. Studia nad chorobami podsuszkowymi zbóŝ uprawianych w wieloletnich monokulturach. Wydawn. UWM w Olsztynie. Rozprawy i Monografie 56: 1-86. KUROWSKI T.P., WANIC M. 1995. Wpływ zasiewów mieszanych jęczmienia z owsem na rozwój chorób. Mat. XXXV Sesji Nauk. IOR, cz. 2, Poznań 16-17 II 1995: 262-265. LEMAŃCZYK G., WENDA-PIESIK A., WASILEWSKI P. 2001. Wpływ uprawy owsa w siewie czystym oraz w mieszankach na jego zdrowotność i wartość przedplonową dla pszenicy ozimej. Fragm. Agron. 4(72): 65-77. ŁACICOWA B. 1970. Badanie szczepów Helminthosporium sorokinianum (=H. sativum) oraz odporności jęczmienia jarego na ten czynnik chorobotwórczy. Acta Mycol. 6(2): 184-248. MACKIEWICZ D., DRATH M. 1972. Wpływ zmianowania na stopień poraŝenia pszenicy przez łamliwość źdźbeł oraz jej plonowanie. Biul. IOR 54: 153-169. RUDNICKI F. 1994. Biologiczne aspekty uprawy zbóŝ w mieszankach. Mat. Konf. Nauk. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych w Poslce AR Poznań, 02 XII 1994: 7-15. SZWEJKOWSKI Z., KUROWSKI T.P. 2003. Badania wpływu czynników pogodowych na stopień inwazyjności patogenów grzybowych w środowisku na przykładzie pszenicy ozimej. Przegląd Naukowy. InŜynieria i Kształtowanie Środowiska 26(1): 83-90. VILICH V. 1993. Crop rotation with pure stands and mixtures of barley and wheat to control stem and rot diseases. Crop Protect. 12(5): 373-379. WANIC M. 1997. Mieszanka jęczmienia jarego z owsem oraz jednogatunkowe uprawy tych zbóŝ w płodozmianach. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst., Agricultura 64: 3-57. WANIC M., NOWICKI J., KUROWSKI T.P. 2000. Regeneracja stanowisk w płodozmianach zboŝowych poprzez stosowanie siewów mieszanych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 470: 137-143. WEBER Z., MICHALSKI T., GOŁĘBNIAK B., HYLAK-NOWOSAD B., NOWACKA K. 1999. Porównanie zdrowotności zbóŝ jarych uprawianych w siewie czystym i w mieszankach. Konf. Nauk. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. Poznań, 2-3 XII 1999: 126-127. WENDA-PIESIK A. 2001. Health status of spring barley grown in monocrop and in mixtures with cereals or leguminous plants. J. Plant Protect. Research 41(4): 388-394. Słowa kluczowe: mieszanka zboŝowa, jęczmień jary, owies, przedplon, choroby, warunki meteorologiczne Streszczenie W latach 1991-2000 w wieloletnim ścisłym statycznym doświadczeniu polowym prowadzono badania, których celem było określenie zdrowotności jęczmienia jarego i owsa uprawianych w siewie czystym i w mieszance dwuskładnikowej (50% jęczmienia + 50% owsa) po róŝnych przedplonach (po ziemniaku, grochu siewnym, koniczynie perskiej i po sobie) na tle zmiennych warunków klimatycznych w kolejnych latach trwania doświadczenia. Na jęczmieniu jarym wystąpiły: rynchosporioza zbóŝ (Rhynchosporium secalis), mączniak prawdziwy zbóŝ i traw (Blumeria graminis), plamistość siatkowa (Helminthosporium teres), zgorzel podstawy źdźbła (Fusarium spp., Bipolaris sorokiniana) i łamliwość źdźbła zbóŝ

100 T.P. Kurowski, M. Wanic, J. Nowicki (Pseudocercosporella herpotrichoides), a na owsie odnotowano: plamistości liści (Septoria avenae, Helminthosporium avenae), rdzę koronową owsa (Puccinia coronata) i fuzaryjną zgorzel podstawy źdźbła (Fusarium spp.) Spośród czynników doświadczenia przebieg warunków pogodowych w największym stopniu wpływał na nasilenie chorób jęczmienia jarego i owsa, a szczególnie chorób ich aparatu asymilacyjnego. Wystąpiła duŝa redukcja nasilenia chorób liści jęczmienia jarego i owsa uprawianych w mieszance w stosunku do siewu jednogatunkowego. Siew mieszany silniej ograniczał rozwój fuzaryjnej zgorzeli podstawy źdźbła na owsie (Fusarium spp.) niŝ zgorzeli podstawy źdźbła na jęczmieniu (Fusarium spp., Bipolaris sorokiniana). Przedplonem najkorzystniej wpływającym na zdrowotność jęczmienia jarego i owsa okazał się groch. Sprawca łamliwości źdźbła zbóŝ grzyb Pseudocercosporella heropotrichoides w najmniejszym stopniu reagował, zarówno na przedplon, jak i na siew zbóŝ w mieszankach międzygatunkowych. SANITARY STATE OF BARLEY AND OAT IN THE MIXTURE AND IN PURE SOWING AFTER VARIOUS FORECROPS Tomasz P. Kurowski 1, Maria Wanic 2, Janusz Nowicki 2 1 Department of Phytopathology and Entomology, University of Warmia and Mazury, Olsztyn 2 Department of Agricultural Systems University of Warmia and Mazury, Olsztyn Key words: cereal mixture, spring barley, oat, forecrop, diseases, meteorological conditions Summary A long-term experiment was conducted during the years 1991-2000 to determine the sanitary state of spring barley and oats sown alone or in two-component mixture (50% barley + 50% oats) after various forecrops (potato, pea, Persian clover, barley, oats), as dependent on the changeable climate conditions over the experimental period. The following diseases occurred on spring barley plants: leaf blotch (Rhynchosporium secalis), powdery mildew (Blumeria graminis), net blotch (Helminthosporium teres), foot rot (Fusarium spp., Bipolaris sorokiniana) and eyespot (Pseudocercosporella herpotrichoides). Oat plants were attacked by leaf spot (Septoria avenae, Helminthosporium avenae), crown rust of oats (Puccinia coronata) and Fusarium foot rot (Fusarium spp.). Among the examined experimental factors, weather conditions had the greatest impact on the intensity of the above diseases, especially those related to the assimilation apparatus. The intensity of foliar diseases was much lower when spring barley and oats were sown in mixture, as compared with pure sowing. Mixed sowing more strongly limited the development of Fusarium foot rot on oat plants (Fusarium spp.) than foot rot on barley plants (Fusarium spp., Bipolaris sorokiniana). Pea was found to be the best forecrop. It had a positive effect on the sanitary state of spring barley and oats. The fungus Pseudocercosporella heropotrichoides, responsible for eyespot, responded to the lowest degree both to forecrop and mixed sowing.

STAN SANITARNY JĘCZMIENIA I OWSA W MIESZANCE... 101 Dr hab. Tomasz Paweł Kurowski Katedra Fitopatologii i Entomologii Uniwersytet Warmińsko-Mazurski ul. Prawocheńskiego 17 10-720 OLSZTYN e-mail: kurowski@uwm.edu.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 103-110 BADANIA NAD PRZYDATNOŚCIĄ KUKURYDZY JAKO ROŚLINY OCHRONNEJ DLA LUCERNY CZĘŚĆ I PLONOWANIE I ROZWÓJ KUKURYDZY Tadeusz Michalski, Andrzej Kruczek Katedra Uprawy Roli i Roślin, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu Wstęp W integrowanej uprawie, jednym ze sposobów zmniejszania zagroŝeń środowiskowych, jest stosowanie podsiewów, które zabezpieczają glebę w trakcie rozwoju roślin sianych w szerokie rzędy, a po zbiorze zapewniają ochronę przed erozją w okresie zimowo-wiosennym. Dotyczy to między innymi kukurydzy, której wizerunek jako rośliny bardzo intensywnej i sprzyjającej erozji wymaga poprawy [AMMON, BOCHREN 1993; BERENDONK 1986]. Wśród roślin podsiewowych szczególne znaczenie mają rośliny wieloletnie, które wykorzystać moŝna w następnym sezonie. Są to głównie trawy i mieszanki pastewne, ale mogą być to równieŝ wieloletnie rośliny motylkowate, które i tak uprawiamy często w postaci wsiewki [BIGLER i in. 1995]. Z drugiej strony wiadomo, Ŝe przydatność zbóŝ jako tradycyjnej rośliny ochronnej dla motylkowych uległa pogorszeniu. Zwiększona obsada, wyŝszy poziom nawoŝenia N, a w efekcie większa masa wegetatywna i późniejsze zejście z pola [ANDRZEJEWSKA 1996], to tylko niektóre z czynników hamujących rozwój wsiewanych roślin. Wszystko to skłania do poszukiwania nowych roślin okrywających, do których wg niektórych autorów zaliczyć moŝna równieŝ kukurydzę [SCHMIDT i in. 1980; ZUHRT, MÄRTIN 1987]. Celem podjętych badań była ocena moŝliwości wykorzystania kukurydzy jako rośliny ochronnej dla wsiewki lucerny. Pozytywny wynik rozszerzyłby gamę dostępnych stanowisk do siewu lucerny, a jednocześnie sprzyjałby ochronie gleby i składników pokarmowych. Materiał i metody badań Badania przeprowadzono w latach 1997-2000 w Zakładzie Doświadczalno-Dydaktycznym w Swadzimiu k. Poznania. W pracy nie przedstawiono wyników z roku 1998, w którym na skutek suszy wiosenno-letniej lucerna całkowicie

104 T. Michalski, A. Kruczek wypadła. Doświadczenia zakładano w 4 powtórzeniach, metodą losowanych bloków, na glebie płowej, wytworzonej z gliny zwałowej, naleŝącej do kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego/dobrego i klasy bonitacyjnej IVa/IVb. Zasobność gleby w przyswajalne formy fosforu i potasu była średnia do wysokiej. Lucernę (20 kg ha -1 ) siano w międzyrzędzia kukurydzy (sianej co 70 cm) siewnikiem rzędowym w 4 rzędach co 11 cm. Czynnikiem badawczym 1-go rzędu były terminy siewu lucerny: A. kontrola - bez wsiewki lucerny; B. wczesny wysiew lucerny w międzyrzędziach kukurydzy (14-18 dni po jej siewie) i C. opóźniony siew lucerny (w fazie 4-5 liści kukurydzy, po opieleniu międzyrzędzi). Czynnikiem II-go rzędu były rośliny ochronne: jęczmień jary (220 ziaren m -2 ; w siewie czystym 330 ziaren) oraz kukurydza na kiszonkę w 3 gęstościach siewu (110, 80 i 50 tys. szt. ha -1 ). Wysiewano kukurydzę odmiany Ewa (FAO 210) oraz lucernę odm. Radius. W kukurydzy stosowano herbicyd Basagran 600 SL w dawce 3 dm 3 ha -1. Pozostałe zabiegi agrotechniczne wykonano zgodnie z zaleceniami uprawy kukurydzy na kiszonkę w Polsce. Poletka doświadczalne miały powierzchnię 23,8 m 2, natomiast do zbioru 11,9 m 2 (1,4 x 8,5 m). Wyniki dotyczące kukurydzy (z wyłączeniem obiektów z jęczmieniem) poddano ocenie statystycznej z zastosowaniem jednozmiennej analizy wariancji a następnie wykonano syntezę dla doświadczeń wielokrotnych. Istotność róŝnic szacowano na poziomie α = 0,05. Warunki termiczne w latach prowadzenia badań były sprzyjające dla kukurydzy i lucerny (tab. 1). Szczególnie korzystne pod tym względem były lata 1999 i 2000, w których średnie temperatury za okres od kwietnia do września były odpowiednio o 1,5 i 1,0 C wyŝsze od średniej wieloletniej. Najmniej korzystny pod względem warunków termicznych rok 1997 charakteryzował się niskimi temperaturami w początkowym okresie wegetacji badanych roślin. Zdecydowanie większe róŝnice pomiędzy latami wystąpiły w ilości opadów atmosferycznych. Największą ich sumę odnotowano w 1997 roku: 400,0 mm w okresie wegetacyjnym. Była ona wyŝsza o 99,6 mm od sumy opadów roku 2000 i aŝ o 104,7 mm od sumy opadów roku 1999. W latach 1999-2000 suma opadów była niŝsza od średniej wieloletniej o około 20 mm. Tabela 1; Table 1 Lata; Years Warunki pogodowe w Swadzimiu Weather condition at Swadzim Miesiące; Months IV V VI VII VIII IX IV-IX Temperatura; Temperature ( C) 1997 5,5 12,9 17,0 18,1 20,0 13,6 14,5 1999 9,6 13,5 16,5 20,6 18,4 17,2 16,0 2000 12,1 15,7 17,5 16,3 18,5 12,9 15,5 1958-2000 7,8 13,3 16,5 18,2 17,7 13,4 14,5 Opady; Rainfall (mm) 1997 39,9 67,6 47,4 177,4 35,1 32,6 400,0

BADANIA NAD PRZYDATNOŚCIĄ KUKURYDZY... CZ. I.... 105 1999 73,6 55,6 88,3 35,3 23,2 19,3 295,3 2000 15,7 47,4 29,9 73,0 95,6 38,8 300,4 1958-2000 33,2 51,4 58,7 72,8 57,1 45,4 318,6 Wyniki i dyskusja Plonowanie kukurydzy będącej rośliną ochronną zaleŝało od terminu wykonania wsiewki lucerny oraz od gęstości jej zasiewu. Tabela 2; Table 2 Wpływ terminu wykonania wsiewki lucerny na wybrane cechy kukurydzy i ściernianki lucerny (średnio dla lata 1997, 1999, 2000) Influence of date of completion the lucerne sowing on the chosen features of maize and lucerne (average for years 1997, 1999, 2000) Wyszczególnienie; Specification Plon świeŝej masy całych roślin kukurydzy Yield of fresh matter of maize whole plants (dt ha -1 ) Plon świeŝej masy kolb* Yield of fresh matter of ears* (dt ha -1 ) Plon świeŝej masy łodyg i liści Yield of fresh matter of stems with leaves (dt ha -1 ) Plon suchej masy całych roślin kukurydzy Yield of dry matter of maize whole plants (dt ha -1 ) Plon suchej masy kolb* Yield of dry matter of ears* (dt ha -1 ) Plon suchej masy łodyg i liści Yield of dry matter of stems with leaves (dt ha -1 ) Zawartość suchej masy w całych roślinach kukurydzy Content of dry matter in whole plants of maize (%) Zawartość suchej masy w kolbach Content of dry matter in ears (%) Zawartość suchej masy w słomie Kukurydza w czystym siewie Maize in clean sowing 419,3 148,5 270,9 140,2 74,1 66,1 38,5 49,8 24,2 36,9 53,7 Wczesna wsiewka lucerny Early sowing of lucerne 327,9 137,1 190,7 115,2 69,0 46,2 39,7 48,5 24,7 43,6 57,9 Opóźniony siew lucerny Delaye d sowing of lucerne 409,3 146,8 262,5 141,3 78,3 63,0 40,4 52,0 24,3 37,5 54,7 NIR 0,05 LSD 0.05 43,44 r.n.; n.s. 48,60 11,40 r.n.; n.s. 11,68 r.n.; n.s. r.n.; n.s. r.n.; n.s.

106 T. Michalski, A. Kruczek Content of dry matter in straw (%) Udział kolb w świeŝej masie* Share of ears in fresh matter* (%) Udział kolb w suchej masie* Share of ears in dry matter* (%) r.n.; n.s. r.n.; n.s. Plon świeŝej masy lucerny Yield of fresh matter of lucerne (dt ha -1 ) Plon suchej masy lucerny Yield of dry matter of lucerne (dt ha -1 ) Zawartość suchej masy w lucernie Content of dry matter in lucerne (%) - - - 58,2 19,9 32,7 32,7 10,5 31,5 8,07 3,86 r.n.; n.s. Łączne plony świeŝej masy kukurydzy i lucerny Total yields of fresh matter of maize and lucerne (dt ha -1 ) Łączne plony suchej masy kukurydzy i lucerny Total yields of dry matter of maize and lucerne (dt ha -1 ) 419,3 140,2 386,1 137,3 442,1 138,5 42,11 r.n.; n.s. * kolby bez liści okrywowych; ears without cover leaves Na obiektach, gdzie stosowano opóźniony siew lucerny, we wszystkich latach badań plony świeŝej i suchej masy całych roślin kukurydzy, jak teŝ plony świeŝej i suchej masy łodyg i liści nie róŝniły się w porównaniu do uprawy kukurydzy bez wsiewki. Natomiast wczesne wykonanie wsiewki lucerny istotnie zmniejszało poziom omawianych plonów (tab. 2). Na podobne zaleŝności wskazują teŝ badania SCHMIDTA i in. [1980] oraz dane przytaczane przez ZUHRT i MÄRTIN [1987]. W 4. letnich badaniach AMMONA i in. [1995], przy wysiewie lucerny w terminie zbliŝonym do II, plony suchej masy obniŝyły się średnio o 10 dt w porównaniu do siewu czystego (150 dt), przy czym w dwóch latach ubytek ten był istotny (18-21 dt), a w dwóch innych róŝnice były nieznaczne. Wczesny wysiew wsiewki zwiększał istotnie plonowanie ściernianki (tab. 2). Plony lucerny sianej w okresie wschodów kukurydzy były prawie dwukrotnie większe, w porównaniu do plonów uzyskanych przy zasianiu lucerny w fazie 4-5 liści kukurydzy. Mimo stosunkowo niewielkiego przesunięcia czasowego (15-20 dni), późniejszy siew powodował spadek plonu świeŝej masy lucerny o 44%, a suchej masy aŝ o 48%. Zmniejszyła się równieŝ zawartość suchej masy w lucernie (o 1,5%), ale nie potwierdzono tego statystycznie. Łączne plony uzyskanej jesienią masy organicznej kukurydzy oraz lucerny sianej w II terminie nie róŝniły się w porównaniu do obiektu kontrolnego - kukurydzy uprawianej bez wsiewki. Istotnie niŝsze plony stwierdzono na obiektach z wczesną wsiewką lucerny, ale tylko w świeŝej masie (tab. 2). W suchej masie natomiast, dzięki większemu plonowi lucerny, łączne plony nie róŝniły się statystycznie od plonów uzyskanych na kontroli jak i na obiekcie z opóźnionym siewem lucerny, ustępując im tylko o kilka dt ha -1. Plon suchej masy łodyg i liści kukurydzy przy wczesnym terminie wykonania wsiewki był istotnie mniejszy od plonu uzyskanego przy czystym siewie kukurydzy, jak i

BADANIA NAD PRZYDATNOŚCIĄ KUKURYDZY... CZ. I.... 107 późnej wsiewce. W kukurydzy, w którą wsiano lucernę - niezaleŝnie od terminu wykonania tego zabiegu, nie stwierdzono istotnych róŝnic w plonach świeŝej i suchej masy kolb, udziale kolb właściwych (kolby bez liści okrywowych) w świeŝej i suchej masie oraz zawartości suchej masy w kolbach, łodygach i liściach oraz w całych roślinach - w porównaniu do kukurydzy uprawianej w czystym siewie. Odmienne wyniki uzyskał SCHUBIGER i in. [1995], gdzie podsiew koniczyny z Ŝycicą trwałą zmniejszał o 10-15% wielkość łodyg, liści i kolb, natomiast nie zmienił się udział kolb w plonie. Zmniejszanie obsady roślin kukurydzy na jednostce powierzchni od 110 do 50 tys. roślin ha -1 powodowało spadek plonów świeŝej i suchej masy całych roślin kukurydzy, niezaleŝnie od tego czy był to siew czysty czy uprawa razem z wsiewką (tab. 3). ObniŜenie plonów suchej masy było stosunkowo niewielkie przy obsadzie 8 roślin na 1 m 2 (o 8%), natomiast znaczące przy najmniejszej obsadzie (o 19%). RóŜnice te wynikały przede wszystkim ze zmniejszenia plonów łodyg i liści przy rzadkim siewie. Wbrew oczekiwaniom, plony świeŝej i suchej masy kolb nie były uzaleŝnione od obsady roślin na jednostce powierzchni. Wraz ze zmniejszaniem zagęszczenia roślin zwiększał się natomiast bardzo wyraźnie udział kolb w plonie - z 51 do 61% w suchej masie. Przy obsadzie roślin 50 tys. szt. ha -1, udział kolb właściwych oraz zawartość suchej masy w kukurydzy były istotnie większe, niŝ na obiektach gdzie stosowano obsady 80 i 110 tys. roślin ha -1, które stanowiły grupy jednorodne. Obsada roślin kukurydzy nie wpływała istotnie na plony świeŝej i suchej masy ściernianki lucerny oraz zawartość w niej suchej masy. MoŜna zauwaŝyć jednak, Ŝe przy obsadzie 5 roślin kukurydzy na 1 m 2, plony lucerny i zawartość w nich suchej masy były we wszystkich latach nieco większe niŝ przy obsadach 8 i 11 roślin. O łącznych plonach świeŝej i suchej masy kukurydzy i lucerny, przy małych róŝnicach w plonach ściernianki, decydowała wydajność kukurydzy. Łączne plony biomasy rosły wraz ze zwiększeniem obsady roślin kukurydzy do 11 sztuk na 1 m 2. Tabela 3; Table 3 Wpływ gęstości siewu kukurydzy na wybrane cechy kukurydzy i ściernianki lucerny (średnio dla lat 1997, 1999, 2000) Influence of density of sowing maize on chosen the maize and lucerne features (average for years 1997, 1999, 2000) Wyszczególnienie; Specification Obsada roślin na 1 m 2 Plant density per 1 m 2 NIR 0,05 LSD 0.05 Plon świeŝej masy całych roślin kukurydzy Yield of fresh matter of maize whole plants (dt ha -1 ) Plon świeŝej masy kolb* Yield of fresh matter of ears* (dt ha -1 ) Plon świeŝej masy łodyg i liści Yield of fresh matter of stems with leaves (dt ha -1 ) 11 8 5 431,5 149,1 282,4 145,2 402,1 143,3 259,1 134,3 322,9 140,3 182,6 117,2 22,71 r.n.; n.s. 23,10 8,85

108 T. Michalski, A. Kruczek Plon suchej masy całych roślin kukurydzy Yield of dry matter of maize whole plants (dt ha -1 ) Plon suchej masy kolb* Yield of dry matter of ears* (dt ha -1 ) Plon suchej masy łodyg i liści Yield of dry matter of stems with leaves (dt ha -1 ) Zawartość suchej masy w całych roślinach kukurydzy Content of dry matter in whole plants of maize (%) Zawartość suchej masy w kolbach* Content of dry matter in ears* (%) Zawartość suchej masy w słomie Content of dry matter in straw (%) Udział kolb w świeŝej masie* Share of ears in fresh matter* (%) Udział kolb w suchej masie* Share of ears in dry matter* (%) 74,9 70,3 38,3 49,4 25,0 35,8 51,4 72,6 61,7 38,6 49,9 24,2 37,4 53,9 74,0 43,2 41,6 51,0 23,9 44,8 61,0 r.n.; n.s. 6,65 2,27 r.n.; n.s. r.n.; n.s. 3,83 3,33 Plon świeŝej masy lucerny Yield of fresh matter of lucerne (dt ha -1 ) Plon suchej masy lucerny Yield of dry matter of lucerne (dt ha -1 ) Zawartość suchej masy w lucernie Content of dry matter in lucerne (%) 44,4 14,8 31,7 42,4 14,2 31,8 49,6 16,7 32,7 r.n.; n.s. r.n.; n.s. r.n.; n.s. Łączne plony świeŝej masy kukurydzy i lucerny Total yields of fresh matter of maize and lucerne (dt ha -1 ) Łączne plony suchej masy kukurydzy i lucerny Total yields of dry matter of maize and lucerne (dt ha -1 ) 460,1 151,0 425,1 138,6 357,0 126,5 25,69 8,83 * kolby bez liści okrywowych; ears without cover leaves W badaniach przeprowadzonych w AR Poznań, analizując przydatność dziewięciu gatunków, stosunkowo małe obniŝki plonu ziarna uzyskano przy podsiewie kukurydzy seradelą, m.in. z powodu szybkiego zakrycia międzyrzędzi i dobrej konkurencyjności wobec chwastów. Dobre wyniki dawał teŝ podsiew Ŝycicy trwałej, pod warunkiem skutecznego odchwaszczenia [PEJKA 1989; SUCHOLAS 1987]. Jednym z waŝnych problemów przy uprawie kukurydzy jako rośliny ochronnej dla lucerny jest zabezpieczenie jej przed zachwaszczeniem [PEJKA 1989; SCHMIDT i in. 1980]. WaŜne teŝ jest, aby wsiewana roślina nie odegrała negatywnej, zbliŝonej do działania chwastów roli, w okresie największej wraŝliwości kukurydzy na zachwaszczenie, tj. fazy 2-4 liści. Dlatego teŝ w badaniach własnych, wcześniejszy siew lucerny wywarł wyraźnie negatywny wpływ na rozwój kukurydzy. W związku z tym, w literaturze przedmiotu

BADANIA NAD PRZYDATNOŚCIĄ KUKURYDZY... CZ. I.... 109 zaleca się moŝliwie późny wysiew wsiewek w kukurydzę [AMMON, BOCHREN 1993; BERENDONK 1986; ZUHRT, MÄRTIN 1987]. Podobnie waŝne jest by roślina podsiewowa w kukurydzy nie rosła zbyt szybko i zbyt wysoko. Wnioski 1. Opóźniony wysiew lucerny w międzyrzędzia kukurydzy (faza 4-5 liści; 4-5 tygodni po jej siewie), nie wpływał ujemnie na plonowanie i jakość kukurydzy kiszonkowej. 2. Wcześniejszy wysiew lucerny, którego efektem były wschody rośliny wsiewkowej w fazie największej wraŝliwości kukurydzy na konkurencję innych roślin (2-4 liście), powodował istotne zmniejszenie plonów świeŝej i suchej masy słomy i całych roślin kukurydzy. Częściowo było to rekompensowane większymi plonami ściernianki lucerny. 3. Obsada roślin kukurydzy w zakresie 5-11 szt. na 1 m 2 nie miała wpływu na wytworzoną masę lucerny, natomiast w istotny sposób róŝnicowała plony i jakość kukurydzy kiszonkowej. Największe plony kukurydzy jak i łączne plony kukurydzy + lucerna uzyskano przy obsadzie 11 roślin kukurydzy na 1 m 2. Literatura AMMON H.U., BOCHREN CH. 1993. Moderne Maisanbauverfahren. Landfreund, Bern, 11: 5-8. AMMON H.U., BOCHREN CH., SCHERER C., WALDBURGER M. 1995. Maisanbausysteme im Wandel. Erträge mit mechanisch oder chemisch Begrünung. Agrar Forschung Schweiz. 9, Band 2: 376-379. ANDRZEJEWSKA J. 1996. Roślina ochronna czy roślina okrywająca. Frag. Agronom. 1(49): 114-119. BERENDONK C. 1986. Zwischenfruchtanbau und Untersaaten zu Mais. Mais 2: 22-24. BIGLER F., WALDBURGER M., AMMON H.U. 1995. Maisanbausysteme im Wandel. Die verfahren im Vergleich. Agrar Forschung Schweiz. 9, Band 2: 353-356. PEJKA K. 1989. Dobór gatunków do współrzędnej uprawy z kukurydzą. Praca magisterska, maszynopis, Katedra Uprawy Roli i Roślin AR Poznań. SCHMIDT L., MARTIN W., BREITBARTH G., SIEBERHEIN K. 1980. Ergebnisse zur Unkrautbekämpfung in Luzernensaaten mit Saatpartner. Nachrichtenblatt f. den Pflanzenschutz in der DDR. 34 Jg., H. 3: 55-57.

110 T. Michalski, A. Kruczek SCHUBIGER F.X., WALDBURGER M., BIGLER F. 1995. Maisanbausysteme im Wandel. Entwicklung and Wachstum. Agrar Forschung Schweiz. 9, Band 2: 373-375. SUCHOLAS M. 1987. Dobór gatunków do współrzędnej uprawy z kukurydzą. Praca magisterska, maszynopis, Katedra Uprawy Roli i Roślin AR Poznań. ZUHRT C., MÄRTIN B. 1987. Zwischenfruchtenanbau und Mais - ein Literaturüberblick. Wiss. Z. Univ. Halle XXXVI 87 M, H. 4: 3-11. Słowa kluczowe: kukurydza kiszonkowa, wsiewka lucerny, plonowanie Streszczenie Doświadczenia przeprowadzono w Zakładzie Doświadczalnym w Swadzimiu koło Poznania w latach 1997, 1999 i 2000. Określono moŝliwości wykorzystania kukurydzy jako rośliny ochronnej dla wsiewki lucerny. Wczesny siew lucerny wpływał na zmniejszenie plonów świeŝej i suchej masy łodyg z liśćmi, plonów całych roślin kukurydzy oraz łącznych plonów świeŝej masy kukurydzy i lucerny. Stosowane terminy siewu lucerny nie róŝnicowały natomiast plonów świeŝej i suchej masy kolb, zawartości suchej masy w łodygach z liśćmi, kolbach i całych roślinach oraz udziału kolb właściwych w świeŝej i suchej masie kukurydzy. Opóźniony siew lucerny powodował obniŝenie plonów świeŝej i suchej masy lucerny w porównaniu do wczesnego siewu tej rośliny. INVESTIGATION ON THE USEFULNESS OF MAIZE AS A PROTECTIVE PLANT FOR LUCERNE PART I YIELDING AND DEVELOPMENT OF MAIZE Tadeusz Michalski, Andrzej Kruczek Department of Plant and Soil Cultivation, Agricultural University, Poznań Key words: silage maize, untresown lucerne, yielging Summary The researches were carried out in Experimental Station at Swadzim near Poznań, in the years 1997, 1999 and 2000. The aim of the investigation was

BADANIA NAD PRZYDATNOŚCIĄ KUKURYDZY... CZ. I.... 111 to define the possibility of using maize as a protective plant for lucerne. Early sowing of lucerne decreased the yield of fresh and dry matter of stems with leaves and whole plants of maize and the total yield of fresh and dry matter of maize and lucerne. Practical terms of lucerne sowing did not influence on the yields of fresh and dry matter of ears, the content of dry matter in stems with leaves, ears and whole plants as well as the share of ears in fresh and dry matter. Delayed sowing of lucerne decreased the yield of fresh and dry matter of lucerne, as compared to early lucerne sowing. Prof. dr hab. Tadeusz Michalski Katedra Uprawy Roli i Roślin Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego ul. Mazowiecka 45/46 60-623 POZNAŃ e-mail: tamich@au.poznan.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 111-119 PLONOWANIE MIESZANEK OWSA I JĘCZMIENIA JAREGO W ZALEśNOŚCI OD DOBORU ODMIAN Tadeusz Michalski 1, Aleksandra Szołkowska 2 1 Katedra Uprawy Roli i Roślin, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu 2 Hodowla Roślin DANKO w Choryniu Wstęp Mieszanki zboŝowe są polecane do uprawy przede wszystkim w mniej korzystnych i zróŝnicowanych warunkach siedliskowych, gdzie dają wierniejsze plony niŝ zasiewy jednogatunkowe [SAWICKI 1976; MICHALSKI 1994]. Uprawa zbóŝ w zasiewach mieszanych pozwala więc lepiej wykorzystać warunki środowiskowe, a ponadto są one bardziej odporne na choroby i wyleganie, co powoduje, Ŝe ich uprawa celowa moŝe być takŝe na najlepszych stanowiskach [VILICH-MELLER 1989; RUDNICKI, WASILEWSKI 1993; MICHALSKI i in. 1996]. Najczęściej uprawianymi mieszankami zboŝowymi, zwłaszcza na glebach lekkich, są mieszanki jęczmienia jarego z owsem. Reakcja tych gatunków na róŝne warunki glebowe i wodne oraz dostępność składników pokarmowych sprawia, Ŝe jeden z nich staje się dominującym, a jego udział w plonie jest większy niŝ przy wysiewie. Dodatkową zmienność wymagań wprowadzają odmiany, które róŝnią się pod względem plonowania, wielkości systemu korzeniowego, zdolności krzewienia, terminem dojrzewania itp., co sprawia, Ŝe ich dobór do mieszanek moŝe być równie waŝny jak dobór gatunków [MICHALSKI 1991b; MICHALSKI, WALIGÓRA 1993]. Mnogość odmian jęczmienia i owsa dostępnych na rynku i brak ich oceny pod kątem przydatności do uprawy w mieszankach powoduje, Ŝe wybór komponentów jest najczęściej przypadkowy. W grupie odmian owsa hodowli krajowej, odmiany hodowli DANKO stanowią znaczącą pozycję. Celem prezentowanych badań było określenie róŝnic w plonowaniu i przydatności dziesięciu odmian owsa hodowli DANKO do uprawy w mieszankach. Oceniano ich reakcję na zasiew w mieszankach z dwoma testowymi odmianami jęczmienia hodowli krajowej i zagranicznej. Metody Doświadczenia przeprowadzono w latach 2003-2005 na polach stacji Kopaszewo (HR DANKO), na glebach płowych, klasy IVa. Badano 10 odmian owsa uprawianych w siewie czystym oraz w mieszankach z testowymi odmianami jęczmienia: Antek i Stratus. Zestaw badanych odmian owsa zawarty jest w tabeli 3. Udział jęczmienia i owsa w zasiewie mieszanek (50/50%)

112 T. Michalski, A. Szołkowska normowano procentowo w stosunku do ilości w siewie czystym, tj. 380 ziaren jęczmienia i 550 ziaren owsa. Określano stan ilościowy roślin, poziom plonów, ich wilgotność, a dodatkowo w latach 2004-2005 - wysokość źdźbeł i udział ziarna gatunków w plonie. Plony mieszanek porównywano do wartości oczekiwanych, wyliczonych w oparciu o plonowanie komponentów w siewie czystym. Doświadczenia załoŝono na glebie płowej, klasy IVa, a przedplonem były buraki cukrowe. NawoŜenie dostosowano do zasobności gleby i przedplonu (tab. 1). Nawozy fosforowo-potasowe wysiewano jesienią przed orką, zaś azot dwukrotnie: 50 kg przed siewem i 41 kg pogłównie pod koniec krzewienia. Siew wykonywano na przełomie marca i kwietnia, zaś zbiór w początku sierpnia. Parametry siedliskowo-agrotechniczne doświadczeń Biotopic and agrotechnical parameters of the experiments Tabela 1; Table 1 Parametry; Parameters Poziom; Level 2003 2004 2005 Opady Precipitation (mm) Temperatura Temperature ( C) NawoŜenie Fertilization (kg ha -1 ) III IV V VI VII 15,5 21,2 36,4 157,4 92,0 23,5 33,2 79,8 36,0 58,2 20,0 24,0 97,4 35,2 87,0 IV-VII 307,0 207,2 243,6 IV V VI VII 8,2 16,3 19,8 20,5 9,6 12,9 16,8 18,8 9,3 14,3 17,4 20,5 IV-VII 16,2 14,5 15,4 N P 2O 5 K 2O Gleba; Soil klasa; class IVa IVa IVa Przedplon; Forecrop 91 42 62 91 52 77 buraki cukrowe; sugar beet Termin; Date siew; sowing 02 IV 23 III 02 IV 91 48 75 zbiór; harvest 02 VIII 06 VIII 06 VIII Dane meteorologiczne zestawiono na podstawie obserwacji opadów w stacji Kopaszewo, zaś temperatur w stacji Śrem Wójtostwo (tab. 1). Ogólna wielkość opadów w sezonach wegetacyjnych 2003-2005 wahała się od 207 mm w 2004 r., do 307 mm w 2003 r. Rozwój i plonowanie roślin były najlepsze w 2004 r., w którym niezbyt wysokie opady były najrównomierniej rozłoŝone, a ze względu na dość niskie temperatury wiosny, ewapotranspiracja była najmniejsza oraz wydłuŝył się okres rozwoju wegetatywnego. Odwrotna sytuacja panowała w 2005 r., kiedy na przemian występowały okresy gorące i suche oraz okresy chłodne. W tych warunkach zdecydowanie gorzej rozwijał się owies, który słabo rozkrzewił się i zawiązał mało wiech. Jeszcze inny był 2003 r., w którym sucha wiosna bardziej sprzyjała rozwojowi jęczmienia, ale później ciepły i deszczowy czerwiec i lipiec pozwolił na poprawę stanu roślin owsa. W efekcie tego był to rok przeciętny, o nie najwyŝszym plonowaniu obu gatunków.

PLONOWANIE MIESZANEK OWSA I JĘCZMIENIA JAREGO... 113 Wyniki i dyskusja Stwierdzono znaczne róŝnice w plonowaniu zbóŝ w zaleŝności od przebiegu pogody w latach. NajwyŜsze plony uzyskano w 2004 r., w którym owies i mieszanki plonowały na poziomie 79 dt ha -1, a jęczmień o 5-7 dt niŝej (tab. 2). RównieŜ w 2003 r. owies plonował wyŝej od jęczmienia średnie plony owsa były o 3 dt wyŝsze niŝ odmiany jęczmienia Antek i aŝ o 14 dt wyŝsze niŝ odmiany Stratus. Trudne warunki 2005 r. bardziej sprzyjały jęczmieniowi, którego plony (53 dt ha -1 ) były wyŝsze o 17 dt od średniej plonów owsa. Ze względu na tak duŝe zróŝnicowanie, plony obu gatunków średnio za trzy lata nie róŝniły się statystycznie. Owies i jęczmień podawane są jako przykład gatunków wzajemnie komplementarnych, które w zaleŝności od układu warunków plonują raz jeden wyŝej, raz drugi. Dzięki temu dobrze nadają się do uprawy we wzajemnych mieszankach [LESZCZYŃSKA 2000; MICHALSKI 1991a, b, 1994; PIECH i in. 2000; RUDNICKI, WASILEWSKI 1993]. Tabela 2; Table 2 Plonowanie jęczmienia i owsa w siewie czystym i mieszankach (dt ha -1 ) w zaleŝności od lat Yielding of barley and oats in pure sowing and in the mixtures (dt ha -1 ) depending on the years Gatunek Species Jęczmień Barley Owies; Oat (średnio dla 10 odmian; mean for 10 cultivars) Rodzaj siewu Sowing mode siew czysty; pure sowing - Antek siew czysty; pure sowing - Stratus 2003 2004 2005 Średnio Mean 45,2 34,0 74,1 71,9 55,1 50,6 58,2 52,2 siew czysty; pure sowing 48,0 79,0 35,9 54,3 mieszanki z jęczmieniem Antek mixtures with barley Antek mieszanki z jęczmieniem Stratus mixtures with barley Stratus NIR 0,05 LSD 0.05 48,4 79,1 46,2 57,9 43,1 79,0 43,8 55,3 0,75 r.n.; n.s. 2,22 r.n.; n.s. r.n.; n.s. róŝnice nieistotne; differences not significant Nie stwierdzono istotnego, niezaleŝnego od lat, wpływu doboru odmiany owsa na poziom plonowania mieszanek. O ile w poszczególnych latach występowały pewne róŝnice na korzyść poszczególnej odmiany, o tyle w ujęciu średnim najczęściej się wyrównywały. Wykonane inne analizy statystyczne typu: rachunek regresji czy analiza wariancji z oceną efektów krzywoliniowych, nie wskazały Ŝadnej kombinacji odmian, u której plony mieszanek byłyby istotnie większe niŝ plony obu komponentów. Jak wynika jednak z tabeli 3, wszystkie 20 kombinacji mieszankowych (10 odmian owsa 2 odmiany jęczmienia) dało plony większe od wartości oczekiwanych, wyliczonych z plonów komponentów matecznych w czystym siewie. Dla poziomu plonowania mieszanek większe znaczenie niŝ dobór owsa miał natomiast dobór odmiany jęczmienia. Lepszym komponentem dla wszystkich odmian owsa okazał się Antek, nie tyle z tytułu lepszej zdolności kombinacyjnej, co generalnie lepszego plonowania niŝ odmiana Stratus.

114 T. Michalski, A. Szołkowska Tabela 3; Table 3 Wpływ doboru odmian na plonowanie owsa w siewie czystym i mieszankach (2003-2005) Influence of cultivar selection on the yielding of oats in pure sowing and in the mixtures (2003-2005) Odmiany Cultivars Siewy czyste Pure sowing Mieszanka: Antek + odmiana owsa Mixture: Antek + oats cultivar wartość rzeczywist a real data wartość oczekiwan a expected data róŝnica difference Mieszanka: Stratus + odmiana owsa Mixture: Stratus + oats cultivar wartość rzeczywist a real data wartość oczekiwana expected data róŝnica difference Jawor 55,0 58,2 56,6 1,65 55,1 53,6 1,56 Hetman 51,4 56,1 54,8 1,35 53,8 51,8 2,02 Deresz 55,0 59,0 56,6 2,36 55,2 53,6 1,57 Bohun 54,3 58,3 56,2 2,06 55,1 53,2 1,85 Bachmat 52,5 57,5 55,3 2,17 54,2 52,3 1,84 Cwał 56,8 58,1 57,5 0,58 57,9 54,5 3,37 Arab 56,5 58,5 57,3 1,17 56,2 54,3 1,92 Budrys 52,3 56,9 55,2 1,62 54,5 52,2 2,29 Rajtar 54,8 58,5 56,5 2,04 55,3 53,5 1,83 Furman 54,0 57,7 56,1 1,59 55,4 53,1 2,31 Średnia; Mean 54,3 57,9 56,2 1,66 55,3 53,2 2,05 Średnie plony mieszanek kształtowały się na poziomie lepiej plonującego komponenta mieszanki, co jest zgodne z wynikami innych badań [SAWICKI 1976; MICHALSKI 1991a; RUDNICKI, WASILEWSKI 1993; MICHALSKI 1994]. Odnosząc się do odmian jęczmienia, plony mieszanek były na poziomie lepiej plonującej odmiany Antek, zaś nieco wyŝsze od obu komponentów w przypadku uŝycia odmiany Stratus (tab. 2). Średnio plony mieszanek były większe o 3-4%, w porównaniu do wartości oczekiwanych. Podobny rząd wielkości moŝna spotkać teŝ w danych literaturowych. W badaniach VILICH-MELLER [1989] wystąpił przyrost plonu mieszanek rzędu 7%, ale tylko u dwóch z czterech badanych kombinacji odmian. MICHALSKI [1991b] stwierdził natomiast, Ŝe na 16 kombinacji odmian, wyraźny - ponad 10% przyrost plonów występował jedynie w mieszankach Ars + Dragon, kilkuprocentowy przyrost w mieszance Koru + Boruta, natomiast pozostałe mieszanki plonowały na poziomie wartości oczekiwanych. ZróŜnicowanie wysokości oraz róŝne zagęszczenie gatunku w mieszance wpływa na zmniejszenie stopnia poraŝenia przez choroby oraz ułatwia dostęp światła w efekcie czego plonowanie moŝe być większe. Wg VILICH-MELLER [1989] górna powierzchnia łanu mieszanki jęczmienia z owsem składa się z dwóch poziomów: górny poziom tworzą wiechy owsa, zaś drugi głębiej i gęściej stojące kłosy jęczmienia. RównieŜ w badaniach własnych stwierdzono, Ŝe owies przewyŝszał jęczmień o 10-20 cm (tab. 4), natomiast w mieszankach rośliny owsa były o około 4 cm mniejsze niŝ w siewie czystym. Jęczmień na zasiew w mieszankach nie reagował zmianą wysokości, stąd róŝnice wysokości obu gatunków były mniejsze niŝ w siewie czystym. RóŜnice te były zaleŝne od

PLONOWANIE MIESZANEK OWSA I JĘCZMIENIA JAREGO... 115 lat i odmiany jęczmienia komponenta mieszanki. Wyniki te potwierdzają tezę o przystosowywaniu się roślin w łanie mieszanki [SAWICKI 1976; RUDNICKI, WASILEWSKI 1993; MICHALSKI 1994], gdzie owies zwykle zmniejsza długość źdźbła, zaś roślina o niŝszych źdźbłach (jęczmień) zwiększa wysokość. Gatunek Species Jęczmień Barley Tabela 4; Table 4 Wysokość roślin oraz wyleganie w zaleŝności od lat i sposobu siewu (owies - średnio dla 10 odmian) Plant height and lodging depending on the years and sowing mode (oats - average for 10 cultivars) Rodzaj siewu Sowing mode siew czysty; pure sowing - Antek siew czysty; pure sowing - Stratus Owies; Oat siew czysty pure sowing r.n.; n.s. mieszanki z jęczmieniem Antek mixtures with barley Antek mieszanki z jęczmieniem Stratus mixtures with barley Stratus Wysokość roślin (cm) Plant height (cm) 2004 2005 średnio mean 73,7 76,2 75,0 76,2 74,3 76,2 Wyleganie - 2005 Lodging - 2005 (9 ) 6,5 6,5 99,7 88,2 93,9 4,6 93,1 85,6 89,3 5,9 96,1 87,2 91,7 6,0 NIR 0,05; LSD 0.05 2,02 1,55 r.n.; n.s. 0,42 róŝnice nieistotne; differences not significant Tabela 5; Table 5 Wilgotność ziarna owsa (%) w zaleŝności od lat i sposobu siewu (średnio dla 10 odmian owsa) Oats grain moisture content (%) depending on the years and sowing mode (average for 10 oat cultivars) Gatunek Species Rodzaj siewu Sowing mode 2004 2005 Średnio Mean Jęczmień; Barley siew czysty; pure sowing 12,2 10,8 11,5 Owies; Oat siew czysty; pure sowing 13,4 11,9 12,7 Mieszanki; Mixtures (średnio dla 10 odmian owsal; mean for 10 oat cultivars) mieszanki z jęczmieniem Antek mixtures with barley Antek mieszanki z jęczmieniem Stratus mixtures with barley Stratus 12,9 11,8 12,4 12,8 11,5 12,2 NIR 0,05; LSD 0.05 0,10 0,11 0,44 Wyleganie łanu zbóŝ w doświadczeniach stwierdzono tylko w 2005 r. Stopień wylegania mieszanek był istotnie mniejszy niŝ owsa i bardziej zbliŝony do poziomu jęczmienia jarego (tab. 4). Podobną tendencję stwierdził MICHALSKI [1991a] odnośnie mieszanek jęczmienia z owsem, a takŝe mieszanek odmianowych [MICHALSKI 1991a]. Wilgotność ziarna mieszanek wynosząca 12,3% - była pośrednia między wilgotnością owsa (średnio 12,7%) a wilgotnością

116 T. Michalski, A. Szołkowska jęczmienia 11,5%), co wskazuje, Ŝe w wilgotnych latach zbiór mieszanek moŝe być mniej kłopotliwy niŝ zbiór owsa (tab. 5). Rys. 1. Fig. 1. Udział ziarna owsa i jęczmienia w plonie w zaleŝności od lat i odmiany owsa, NIR AB= 4,24 (2004); 4,28 (2005) Share of oat and barley grain in mixture yield depending on the years and oat cultivars, LSD AB = 4.24 (2004), 4.28 (2005) Tabela 6; Table 6 Udział ziarna owsa w plonie mieszanki w zaleŝności od lat i odmiany jęczmienia (% - średnio dla 10 odmian owsa) Share of oat grain in mixture yield depending on the years and barley cultivar (% - average for 10 oat cultivars) Mieszanki Mixtures Z jęczmieniem Antek With barley Antek Z jęczmieniem Stratus With barley Stratus 2004 2005 Średnio Mean 44,1 24,4 34,2 52,9 32,7 42,8 NIR 0,05; LSD 0.05 0,98 1,35 0,81 Jedną z charakterystycznych cech mieszanek jest zmienność ich składu. Udział gatunków w łanie, a zwłaszcza w plonie ziarna moŝe zmieniać się dość znacznie w zaleŝności od warunków środowiskowych oraz gatunku i odmiany. Zwykle w plonie ziarna mieszanki przewagę zdobywa jęczmień [SAWICKI 1976; TAYLOR 1978; MICHALSKI 1997], ale w gorszych warunkach siedliskowych (słabsza gleba, niskie ph) większy udział moŝe mieć teŝ i owies [MICHALSKI 1991a]. W badaniach własnych, udział ziarna gatunków w plonie róŝnił się znacząco w latach 2004 i 2005 (tab. 2 i rys. 1). W 2004 r., o dobrych warunkach rozwojowych był on zbliŝony do 50/50%, z niewielką, ale znaczącą przewagą jęczmienia. W 2005 r. bardzo korzystnym dla jęczmienia, jego konkurencja (zwłaszcza lepiej plonującej odmiany Antek) była zbyt silna dla owsa, w efekcie czego udział ziarna owsa w plonie mieszanek spadł do niecałych 30%. W obu

PLONOWANIE MIESZANEK OWSA I JĘCZMIENIA JAREGO... 117 latach stwierdzano relatywnie wysoki udział odmian owsa Budrys, Cwał i Deresz, niski dla odmian Arab i Rajtar, zaś w przypadku odmiany Furman dość niski w 2004 r., ale wysoki w niekorzystnym dla owsa 2005 r. Z odmian jęczmienia lepiej plonująca odmiana Antek była bardziej konkurencyjna, a jej udział w plonie w obu latach był o ponad 8% większy niŝ odmiany Stratus. Wnioski 1. Wszystkie kombinacje mieszanek odmian plonowały o 1-2 dt ha -1 powyŝej wartości oczekiwanych (średniej z komponentów w siewie czystym). RóŜnice te jednak, ze względu na duŝą zmienność plonów w latach, nie zostały potwierdzone statystycznie. 2. Wystąpiła znaczna zmienność udziału ziarna jęczmienia i owsa w plonie. W roku korzystnym dla zbóŝ udział obu gatunków był zbliŝony, natomiast w suchym 2005 r. udział ziarna owsa w plonie wynosił tylko 30%. 3. RóŜnice odmianowe w plonach i udziale ziarna zaznaczyły się wyraźniej w latach mniej korzystnych (2003, 2005), zaś stosunkowo małe róŝnice stwierdzono w bardzo dobrym dla zbóŝ 2004 r. Literatura LESZCZYŃSKA D. 2000. Wpływ wybranych czynników agrotechnicznych na strukturę plonu i architekturę łanu trójskładnikowej mieszanki zboŝowej. Roczniki AR w Poznaniu, Rolnictwo CCCXXV(58): 67-73. MICHALSKI T. 1991a. Rozwój i plonowanie jęczmienia jarego i owsa w siewie czystym i mieszankach. Rocz. AR w Poznaniu, Rolnictwo CCXXXVI: 113-121. MICHALSKI T. 1991b. Wpływ doboru odmian na produkcyjność mieszanek jęczmienia jarego i owsa. PTPN, Poznań, Prace Kom. Nauk Rol. i Nauk Leśnych. Tom LXXI: 65-74. MICHALSKI T. 1994. Agrotechniczne aspekty uprawy mieszanek w świetle literatury. Mat. z konf. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 65-74. MICHALSKI T. 1997. Wzrost i plonowanie odmian jęczmienia jarego uprawianych w siewie czystym i w mieszaninach. Rocz. AR w Poznaniu, Rolnictwo CCXCV, Rolnictwo 50: 81-88. MICHALSKI T., WALIGÓRA H. 1993. Ocena produktywności mieszanek jęczmienia jarego i owsa w zaleŝności od doboru odmian. Rocz. AR w Poznaniu, Rolnictwo CCXXXVI: 113-121. MICHALSKI T., WEBER Z., GOŁĘBNIAK B., OSIECKA B., BIELIŃSKI S. 1996. Uprawa mieszanek jako agrotechniczna metoda ochrony zbóŝ przed chorobami. IOR, Poznań. Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 36(1): 229-235 PIECH M., NITA Z., MACIOROWSKI R. 2000. Porównanie przydatności owsa nagiego z oplewionym do uprawy w mieszankach z jęczmieniem. Roczniki AR w Poznaniu, Rolnictwo CCCXXV(58): 89-97.

118 T. Michalski, A. Szołkowska RUDNICKI F., WASILEWSKI P. 1993. Badania nad uprawą mieszanek zboŝowych. Roczniki AR w Poznaniu, CCXCIII, Rol. 41: 57-64. SAWICKI J. 1976. Uprawa jęczmienia jarego w zasiewach mieszanych z pszenicą jarą i owsem. Nowe Rolnictwo 5: 8-10 TAYLOR B. 1978. Studies on a barley-oats mixtures. J. Agric. Sci. Camb. 91: 587-591. VILICH-MELLER V. 1989. Der Einfluss von Mischkulturen auf den Schaderregerbefall am Beispiel der Futtergetreide-Mischung Sommergerste- Hafer. Doktor Dissertation, Institut für Pflanzenkrankheiten, Rheinischen Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn: 157 ss. Słowa kluczowe: owies, jeczmien, mieszanki Streszczenie Doświadczenia przeprowadzono w latach 2003-2005, na glebach płowych, klasy IVa. Badano 10 odmian owsa hodowli DANKO uprawianych w siewie czystym (Jawor, Hetman, Deresz, Bohun, Bachmat, Cwał, Arab, Budrys, Rajtar, Furman) oraz w mieszankach z testowymi odmianami jęczmienia: Antek i Stratus. Udział gatunków w mieszankach wynosił po 50% w stosunku do ilości w siewie czystym, tj. 380 ziaren jęczmienia i 550 ziaren owsa. Określano stan ilościowy roślin, poziom plonów, ich wilgotność oraz w latach 2004-2005 - wysokość źdźbeł i udział ziarna gatunków. Plony mieszanek porównywano do wartości oczekiwanych, wyliczonych w oparciu o plonowanie komponentów w siewie czystym. NajwyŜsze zboŝa plonowały w roku 2004: owies i mieszanki na poziomie 79 dt ha -1, a jęczmień o 5-7 dt niŝej. W roku 2003 owies równieŝ plonował wyŝej od jęczmienia, ale w suchym roku 2005 plony jeczmienia były o 17 dt wyŝsze od średniej plonów owsa. Wszystkie kombinacje mieszanek odmian plonowały o 1-2 dt ha -1 powyŝej wartości oczekiwanych (średniej z komponentów w siewie czystym). RóŜnice te jednak, ze względu na duŝą zmienność plonów w latach, nie zostały potwierdzone statystycznie. Wystąpiła znaczna zmienność udziału ziarna jęczmienia i owsa w plonie. W roku korzystnym dla zbóŝ (2004) udział obu gatunków był zbliŝony, natomiast w suchym roku 2005 udział ziarna owsa w plonie wynosił tylko 30%. Nie stwierdzono, by któraś z badanych odmian owsa była zdecydowanie bardziej przydatna do uprawy w mieszankach. Spośród odmian jęczmienia lepszą, ale teŝ bardziej konkurencyjną dla owsa, była odmiana Antek. RóŜnice odmianowe w plonach i udziale ziarna zaznaczyły się wyraźniej w latach mniej korzystnych (2003, 2005), a stosunkowo słabo w bardzo dobrym dla zbóŝ roku 2004. YIELDING OF OAT AND SPRING BARLEY MIXTURES DEPENDING ON SELECTED CULTIVARS Tadeusz Michalski 1, Aleksandra Szołkowska 2 1 Department Plant and Soil Cultivation, Agricultural University, Poznań 2 Plant Breeding DANKO, Choryń

PLONOWANIE MIESZANEK OWSA I JĘCZMIENIA JAREGO... 119 Key words: oats, barley, mixtures Summary Experiments were carried out in years 2003-2005 on grey-brown podzolic soils, IVa class. Ten oat cultivars from DANKO breeding company were grown from pure sowing (Jawor, Hetman, Deresz, Bohun, Bachmat, Cwał, Arab, Budrys, Rajtar, Furman) and from the mixtures with tested barley cultivars: Antek and Stratus. The share of particular cultivars in the mixtures amounted 50%. In relation to the number of grains, there were 380 barley grains 550 oat grains. The following data were determined: number of plants, yielding levels, yield moisture content; in years 2004-2005 the height of culms and share of grain of particular species were measured. Yields of mixtures were compared to the expected values calculated on the basis of yielding the components grown from pure sowing. The highest yields were obtained from oat and mixtures (approx. 79 dt ha 1 ), while the barley yielded by 5-7 dt lower. In 2003, oat gave also higher yield than the barley, whereas in dry year 2005, the yield of barley was by 17 dt higher than the mean oat yield. All combinations of mixtures gave the yields by 1-2 dt ha -1 higher than the values expected (mean yield of the components from pure seed). However, these differences caused by high yielding variability in particular years were not statistically confirmed. There occurred significant variability in barley and oat share in the yield; in favourable for cereals year 2004 the share of both species was similar, while in dry year 2005, the share of oat grain in yield amounted only 30%. None of the studied oat cultivars was found to be definitely more useful for growing in mixtures. Among the barley cultivars, a the best and most competitive cultivar for oat was the Antek cultivar. Cultivar differences in yielding and grain participation were more evident in the less favourable years (2003, 2005), much less were in very good year 2004. Prof. dr hab. Tadeusz Michalski Katedra Uprawy Roli i Roślin Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego ul. Mazowiecka 45 60-623 POZNAŃ e-mail: tamich@au.poznan.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 121-127 WPŁYW PODZIAŁU DAWKI AZOTU I DOBORU KOMPONENTÓW TRAW DO MIESZANEK Z KONICZYNĄ CZERWONĄ NA PLONOWANIE I SKŁAD CHEMICZNY CZĘŚĆ I PLONOWANIE Władysław Nowak, Józef Sowiński Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wstęp Mieszanki roślin motylkowych z trawami są waŝnym elementem integrowanej produkcji paszy na gruntach ornych [KRYSZAK, KRUCZYŃSKA 1998]. Gatunki te są równieŝ cennym ogniwem zmianowania i powinny być powszechniej stosowane w produkcji rolniczej. W ostatnich latach w Polsce powierzchnia zasiewów roślin pastewnych wykazuje stałą tendencję spadkową, ich areał zmniejszył się do alarmująco niskiego poziomu. Obecnie w produkcji paszy dla przeŝuwaczy najwaŝniejszym gatunkiem jest kukurydza [GUS 2004]. Mieszanki traw z motylkowatymi charakteryzują się wysoką wydajnością oraz dobrym składem chemicznym [BARNETT, POSLER 1983; KRZYWIECKI i in. 1987; HARKOT, TRĄBA 1989; KRZYWIECKI i in. 1991; NOWAK i in. 1996; SZYSZKOWSKA i in. 1997]. Zaletą mieszanek jest równieŝ moŝliwość ograniczenia nawoŝenia azotem w porównaniu do wymagań nawozowych traw w czystym siewie [SOWIŃSKI, SZYSZKOWSKA 1998]. W wielu dotychczasowych pracach oceniano wpływ doboru róŝnych gatunków traw jako komponentów do mieszanek z koniczyną. Wyniki wcześniejszych badań wykazały duŝą przydatność Ŝycic [SOWIŃSKI i in. 1999], natomiast niewiele jest opracowań dotyczących plonowania mieszanek koniczyny z innymi gatunkami traw [BARNETT, POSLER 1983; HERRMANN i in. 2001; MELA 2003; LYNCH i in. 2004]. W ostatnich latach do praktyki rolniczej został wprowadzony nowy syntetyczny gatunek Festulolium, którego wartość jako komponentu do mieszanek z koniczyna czerwoną nie jest w pełni poznana [VORLICEK 1996; BOROWIECKI 1997]. Dotychczasowe wyniki badań wykazały wpływ nawoŝenia azotem na plonowanie, szczególnie pierwszego pokosu. Najbardziej efektywne było zastosowanie azotu pod pierwszy pokos. Mniejsza efektywność nawoŝenia tym składnikiem w drugim, a

122 W. Nowak, J. Sowiński zwłaszcza w trzecim pokosie, spowodowana jest niedoborem opadów i biologicznym rytmem rozwojowym roślin [SOWIŃSKI i in. 1999]. Jednocześnie wykazano wysoki poziom plonów mieszanek bez nawoŝenia azotem [LESAK, SVERAKOVA 1994; SOWIŃSKI, NOWAK 2003]. Celem przeprowadzonych badań była ocena plonowania i składu chemicznego dwugatunkowych mieszanek koniczyny czerwonej z trawami z moŝliwością wyeliminowania nawoŝenia azotem. Metodyka W latach 1998-2002 przeprowadzono trzy serie doświadczeń polowych dotyczących wpływu doboru gatunków traw do mieszanek z koniczyną czerwoną, oraz róŝnego podziału dawki azotu na plonowanie w roku siewu oraz w pierwszym i drugim roku pełnego uŝytkowania. Badania przeprowadzono na glebie płowej, zaliczanej do klasy bonitacyjnej IIIa, wytworzonej z gliny lekkiej na glinie średniej w Zakładzie Doświadczalnym Pawłowice naleŝącym do Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. W dwuczynnikowym doświadczeniu badano wpływ następujących czynników z których pierwszy obejmował podział dawki azotu (łącznie w roku siewu 40 kg, w roku pełnego uŝytkowania 80 kg ha -1 ): bez azotu (N-0), podział dawki na 3 części (N-I) - wiosną po ruszeniu wegetacji, po I i po II pokosie, podział dawki na 2 części (N-II) - wiosną po ruszeniu wegetacji oraz po I pokosie, dawka jednorazowa (N-III) - wiosną po ruszeniu wegetacji. Drugim czynnikiem doświadczenia były mieszanki koniczyny czerwonej z trawami: koniczyna czerwona 100% (odm. Karo), koniczyna czerwona 60% z trawami: Ŝycicą mieszańcową 40% (odm. Trogres), Festulolium 40% (odm. Sulino), kupkówką pospolitą 40% (odm. Astera), kostrzewą trzcinową 40% (odm. Kord). Mieszanki wysiewano bez rośliny ochronnej, siewnikiem poletkowym Wintersteiger, obydwa składniki mieszanek wysiewano jednocześnie za jednym przejazdem. Liczba nasion koniczyny w czystym siewie wynosiła 500 sztuk na 1 m 2, a w mieszankach z trawami wysiewano po 300 nasion koniczyny i 200 ziarniaków traw na 1 m 2. Doświadczenie załoŝono w czterech powtórzeniach a wymiary poletka wynosiły 1,5 m szerokości i 6 m długości (powierzchnia 9 m 2 ). W roku siewu zbierano dwa pokosy (pierwszy odchwaszczający), a w latach pełnego uŝytkowania trzy (w fazie początku kwitnienia koniczyny). Wyniki i dyskusja

WPŁYW PODZIAŁU DAWKI AZOTU I DOBORU KOMPONENTÓW... CZ. I.... 123 W roku siewu (tab. 1) stwierdzono istotne zróŝnicowanie plonów suchej masy pomiędzy mieszankami. Istotnie wyŝszy plon uzyskano, gdy koniczynę czerwoną wysiewano z Ŝycicą mieszańcową (średnio z trzech lat badań - 100,9 dt ha -1 ). Podział dawki azotu nie miał istotnego wpływu na plonowanie mieszanek i koniczyny. Ze względu na ich powolny początkowy wzrost, zaleca się wysiewanie mieszanek roślin motylkowych z trawami w roślinę ochronną [FORDOŃSKI i in. 1995; NOWAK i in. 1997]. Uzyskane wyniki świadczą o wysokim potencjale plonowania mieszanek w roku siewu i moŝliwości ich wysiewu bez rośliny ochronnej. Plon (łączny) suchej masy (dt ha -1 ) w roku siewu (średnie z lat 1998-2000) Dry matter yield (total) in sowing year (dt per ha) (average for years 1998-2000) Tabela 1; Table 1 NawoŜenie N Fertilization N Koniczyna Red clover 100% Ŝycicą ryegrass Mieszanki koniczyny z: Clover mixtures with: Festulolium Festulolium kupkówką cocksfoot kostrzewą fescue Średnio Average N-0 90,1 103,2 93,1 95,5 89,0 94,2 N-I 96,3 104,9 93,1 94,6 94,0 96,6 N-II 99,0 96,3 96,3 90,4 99,1 96,2 N-III 95,4 99,3 93,8 93,9 91,2 94,7 NIR 0,05; LSD 0.05 9,6 r.n.; n.s. Średnio; Average 95,2 100,9 94,1 93,6 93,3 - NIR 0,05; LSD 0.05 3,4 - NawoŜenie azotem; Nitrogen fertilization: N-0 bez nawoŝenia; without fertilization N-I nawoŝenie w trzech dawkach; fertilization in three doses N-II nawoŝenie w dwóch dawkach; fertilization in two doses N-III nawoŝenie w jednej dawce; fertilization in one dose W pierwszym roku pełnego uŝytkowania (tab. 2) stwierdzono istotne zróŝnicowanie plonów suchej masy pod wpływem współdziałania nawoŝenia z mieszankami. Mieszanki koniczyny z Festulolium i kostrzewą trzcinową najwyŝej plonowały gdy azot zastosowano jednorazowo wiosną przed ruszeniem wegetacji (odpowiednio 158,7 i 151,2 dt ha -1 ). Z koniczyny w czystym siewie oraz z mieszanki tego gatunku z kupkówką pospolitą najwyŝsze plony uzyskano gdy dawkę azotu podzielono na trzy części (136,9 i 153,4 dt ha -1 ). Istotnie niŝej od pozostałych mieszanek, w pierwszym roku pełnego uŝytkowania plonowała mieszanka koniczyny z Ŝycicą mieszańcową oraz koniczyna w czystym siewie. W badaniach innych autorów w pierwszym roku pełnego uŝytkowania

124 W. Nowak, J. Sowiński plon z koniczyny i mieszanek tego gatunku z trawami jest najwyŝszy, dochodzący do 15 t s.m. ha -1 [BARNETT, POSLER 1983; NOWAK i in. 1996; SOWIŃSKI i in. 1999]. Zbiór trzech pokosów mieszanek koniczyny z trawami zapewnia uzyskanie najwyŝszego plonu. Zastosowanie azotu jednorazowo wiosną (N-III) korzystnie wpłynęło na wysokość plonu suchej masy i uzyskano średnio 149 dt s.m. ha -1, istotnie więcej niŝ bez nawoŝenia. Małą efektywność nawoŝenia tym składnikiem stwierdzono równieŝ we wcześniejszych pracach [LESAK, SVERAKOVA 1994; SOWIŃSKI, NOWAK 2003]. Plon (łączny) suchej masy w pierwszym roku pełnego uŝytkowania (dt ha -1 ) (średnie z lat 1999-2001) Dry matter yield (total) in the first year after sowing (dt per ha) (average for years 1999-2001) Tabela 2; Table 2 NawoŜenie N Fertilization N Koniczyna Red clover 100% Ŝycicą ryegrass Mieszanki koniczyny z: Clover mixtures with: Festulolium Festulolium kupkówką cocksfoot kostrzewą fescue Średnio Average N-0* 135,6 134,4 142,7 145,2 150,2 141,6 N-I 136,9 146,8 149,5 153,4 146,2 146,6 N-II 133,5 152,1 151,3 146,3 149,0 146,4 N-III 134,5 149,8 158,7 150,8 151,2 149,0 NIR 0,05; LSD 0.05 10,1 6,7 Średnio; Average 135,1 145,8 150,5 149,0 149,1 - NIR 0,05; LSD 0.05 4,2 - Plon (łączny) suchej masy w drugim roku pełnego uŝytkowania (dt ha -1 ) (średnie z lat 2000-2002) Dry matter yield (total) in the second year after sowing (dt per ha) (average for years 2000-2001) Tabela 3; Table 3 NawoŜenie N Fertilization N Koniczyna Red clover 100% Ŝycicą ryegrass Mieszanki koniczyny z: Clover mixtures with: Festulolium Festulolium kupkówką cocksfoot kostrzewą fescue Średnio Average N-0* 110,0 123,3 111,1 120,6 128,2 118,6 N-I 104,8 119,6 125,0 134,3 132,0 123,2 N-II 106,8 116,9 114,0 125,3 121,3 116,8 N-III 106,9 125,5 128,3 128,2 131,5 124,1

WPŁYW PODZIAŁU DAWKI AZOTU I DOBORU KOMPONENTÓW... CZ. I.... 125 NIR 0,05; LSD 0.05 9,0 5,9 Średnio; Average 107,1 121,3 119,6 127,1 128,2 - NIR 0,05; LSD 0.05 3,8 - W drugim roku pełnego uŝytkowania koniczyna i mieszanki tego gatunku z trawami plonowały niŝej w porównaniu do pierwszego roku o 15-20% (tab. 3). Biorąc jednak pod uwagę koszty załoŝenia plantacji, pozostawienie koniczyny i mieszanek na drugi rok pełnego uŝytkowania jest w pełni uzasadnione. Koniczyna czerwona zalecana jest do 1-2 rocznego uŝytkowania, w kolejnych latach następuje przerzedzenie łanu i spadek plonu [LESAK, SVERAKOVA 1994]. Kupkówka pospolita oraz kostrzewa trzcinowa są gatunkami o większej trwałości, zalecane do uprawy z lucerną i dlatego obniŝka plonu mieszanek koniczyny z tymi gatunkami była mniejsza [BARNETT, POSLER 1983; VORLICEK 1996]. Stwierdzono róŝny wpływ podziału dawki azotu na plony suchej masy koniczyny i mieszanek. Zastosowanie pełnej dawki azotu wiosną, przed ruszeniem wegetacji korzystnie wpłynęło na plony suchej masy mieszanek koniczyny z Festulolium i Ŝycicą mieszańcową (uzyskano najwyŝsze plony odpowiednio 128,3 i 125,5 dt ha -1 s.m.). Mieszanki koniczyny z kupkówką pospolitą i kostrzewą trzcinową plonowały najwyŝej po podziale dawki azotu na trzy części, natomiast koniczyna w czystym siewie, gdy nie stosowano nawoŝenia. Jednorazowy wysiew azotu wiosną przed ruszeniem wegetacji korzystnie wpłynął na plony suchej masy (124,1 dt ha -1 ). Istotnie niŝszy plon uzyskano, gdy dawkę podzielono na dwie części (116,8 dt ha -1 ) oraz nie stosowano nawoŝenia tym składnikiem (118,6 dt). W drugim roku pełnego uŝytkowania mieszanki plonowały wyŝej od koniczyny w czystym siewie (107,1 dt ha -1 ), a istotnie najwyŝsze plony uzyskano, gdy koniczynę wysiewano z kupkówką pospolitą (127,1 dt ha -1 ) oraz kostrzewą trzcinową (128,2 dt ha -1 ). Wnioski 1. W roku siewu dobór komponentów do mieszanek istotnie wpłynął na plony suchej masy a najszybszym przyrostem masy charakteryzowała się mieszanka koniczyny czerwonej z Ŝycicą mieszańcową. 2. W pierwszym i drugim roku pełnego uŝytkowania wystąpiły istotne róŝnice w plonach suchej masy spowodowane podziałem dawki azotu oraz doborem komponentów. 3. W pierwszym roku pełnego uŝytkowania istotnie wyŝszy plon uzyskano koniczyny z Festulolium, kupkówką pospolitą i kostrzewą trzcinową. W drugim roku pełnego uŝytkowania z mieszanek koniczyny z kupkówką pospolitą i kostrzewą trzcinową. 4. Uprawa mieszanek koniczyny z trawami bez nawoŝenia azotem zapewnia wysoki poziom plonów i powinna być zalecana w integrowanych i ekologicznych systemach gospodarowania.

126 W. Nowak, J. Sowiński Literatura BARNETT F.L., POSLER G.L. 1983. Performance of cool-season grasses in pure stands and in mixtures with legumes. Agron. Journal 75: 582-586. BOROWIECKI J. 1997. Przydatność festulolium do uprawy w mieszankach z koniczyną czerwoną. Pam. Puławski 111: 21-32. FORDOŃSKI G., GRONOWICZ Z., GROCHOT G., SEREDYN Z. 1995. Badania nad reakcją odmian lucerny na sposób siewu. Acta Acad. Agric. Tech. Olstenensis 482, Agric. 60: 63-72. GUS 2004. Rocznik statystyczny. HARKOT W., TRĄBA CZ. 1989. Wpływ terminu zbioru i odrostu na plonowanie kilku gatunków traw i koniczyny łąkowej w siewach czystych i mieszanych. Annales UMCS Lublin. Sec. E. XLIV(5): 25-32. HERRMANN B., JONES S.K., FUHRER J., FELLER U., NEFTEL A. 2001. N budget and NH 3 exchange of a grass/clover crop at two levels of N application. Plant & Soil. 235(2): 243-252. KRYSZAK J., KRUCZYŃSKA H. 1998. Plonowanie i wartość pokarmowa mieszanek koniczynowo-trawiastych uprawianych na gruntach ornych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 462: 165-171. KRZYWIECKI S., SZYSZKOWSKA A., PREŚ J. 1991. Wartość pokarmowa mieszanek koniczyny czerwonej z kostrzewą łąkową w zaleŝności od udziału komponentów i sposobów konserwacji. Rocz. Nauk Zoot. Rozp. 30: 83-96. KRZYWIECKI S., PREŚ J., SZYSZKOWSKA A. 1987. Porównanie wartości pokarmowej zielonki z trzech gatunków traw uprawianych w mieszance z koniczyną czerwoną. Rocz. Nauk Zoot. Mon. Rozp. 25: 245-256. LESAK J., SVERAKOVA J. 1994. Kratkodobe jetelotravni smesky s rodowymi hyridy trav. Acta Univ. Agric. XXXXII (1-2): 117-124. LYNCH D.H., VORONEY R.P., WARMAN P.R. 2004. Nitrogen availability from composts for humid region perennial grass and legume-grass forage production. Jour. Environ. Qual. 33(4): 1509-1520. MELA T. 2003. Red clover grown in mixture with grasses: yield, persistence and dynamic of quality characteristics. Agric. and Food Sci. in Finland. 12(3-4): 195-212. NOWAK W., SOWIŃSKI J., GOSPODARCZYK F., KRZYWICKI S., SZYSZKOWSKA A. 1996. Uprawa tetraploidalnych odmian koniczyny czerwonej i jej mieszanek z trawami w warunkach intensywnej produkcji pasz. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rol. LXVIII 303: 231-244 NOWAK W., SOWIŃSKI J., GOSPODARCZYK F., BUNIA A. 1997. Wpływ rozstawy rzędów, sposobu siewu oraz ilości wysiewu lucerny na obsadę i wysokość plonów w roku siewu. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rol. LXX. 316: 209-218. SOWIŃSKI J., JASICZEK G., KASZYCA S. 1999. Plonowanie tetraploidalnej koniczyny łąkowej z trawami w zaleŝności od nawoŝenia azotowego i składu mieszanki. Biuletyn IHAR 210: 131-146. SOWIŃSKI J., NOWAK W. 2003. Yield potential of red clover grass mixtures in south-west

WPŁYW PODZIAŁU DAWKI AZOTU I DOBORU KOMPONENTÓW... CZ. I.... 127 part of Poland. Grass. Sci. in Europe 8: 111-114. SOWIŃSKI J., SZYSZKOWSKA A. 1998. Assessment of agrotechnological and nutritional value of red clover and grass mixtures. Herba 11: 24-30. SZYSZKOWSKA A., SOWIŃSKI J., GOSPODARCZYK F., KRZYWIECKI ST., NOWAK W. 1997. Plonowanie i wartość pokarmowa tetraploidalnych odmian traw i ich mieszanek z tetraploidalną odmianą koniczyny czerwonej. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Zoot. XLII (307): 141-155. VORLICEK Z. 1996. Componnents of legume-grass mixtures for drier regions. Scien. Stud. Res. Inst. Fod. Plants Troubsko 14: 45-49. Słowa kluczowe: koniczyna czerwona, trawy, mieszanki, nawoŝenie azotem, plon suchej masy Streszczenie W latach 1998-2002 przeprowadzono trzy serie doświadczeń polowych (rok siewu, pierwszy i drugi rok pełnego uŝytkowania), w których oceniono wpływ doboru gatunków traw do mieszanek z koniczyną czerwoną, oraz róŝnego podziału dawki azotu na plony suchej masy. Badania przeprowadzono w Zakładzie Doświadczalnym Pawłowice naleŝącym do Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. W doświadczeniu oceniono wpływ nawoŝenia azotem w dawce łącznej 80 kg N ha -1 stosowanej jednorazowo wiosną przed ruszeniem wegetacji oraz w dwóch i trzech dawkach. W badaniach określono plonowanie dwugatunkowych mieszanek koniczyny czerwonej z Ŝycicą mieszańcową, Festulolium, kupkówką pospolitą, kostrzewą trzcinową. W roku siewu dobór komponentów do mieszanek istotnie wpłynął na plony suchej masy a najwyŝszy plon uzyskano z mieszanki koniczyny czerwonej z Ŝycicą mieszańcową. W pierwszym i drugim roku pełnego uŝytkowania podział dawki azotu oraz dobór komponentów wpłynął istotnie na wysokość plonów. THE EFFECT OF NITROGEN DOSE DISTRIBUTION AND MIXTURES OF RED CLOVER WITH GRASS SPECIES ON YIELDING AND CHEMICAL COMPOSITION PART I YIELDING Władysław Nowak, Józef Sowiński Department of Crop Production, University of Environmental and Life Sciences, Wrocław Key words: red clover, grasses, mixtures, nitrogen fertilization, dry matter yield

128 W. Nowak, J. Sowiński Summary In the years 1998-2002 three series of field experiments (the sowing year, first and second year of full utilization) were carried out to estimate the effect of different grass species mixed with red clover and nitrogen doses distribution on the dry matter yield. The investigation were performed at the Experimental Station Pawłowice belonging to University of Environmental and Life Sciences of Wrocław. Nitrogen fertilization applied in different distribution at the total rates of 80 kg nitrogen per ha. The estimated effects of nitrogen fertilization was applied: once during the growing season (at the beginning of the growing period), divided into two (at the beginning of the growing period, and after first cut), or three doses (at the beginning of the growing period, after first and second cut). The yielding of red clover in pure sowing and in two species mixtures of red clover with: hybrid ryegrass, Festulolium, cocksfoot and tall fescue, were determined in the experiment. In the sowing year statistical differences were found between mixtures, and a higher yield was obtained from mixtures of red clover with hybrid ryegrass (100,9 dt ha -1 ). In the first and second year of full utilization statistical differences were found between grass species and nitrogen doses distribution. Prof. dr hab. Władysław Nowak Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin Uniwersytet Przyrodniczy ul. C. Norwida 25 50-375 WROCŁAW

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 129-135 WPŁYW PODZIAŁU DAWKI AZOTU I DOBORU KOMPONENTÓW TRAW DO MIESZANEK Z KONICZYNĄ CZERWONĄ NA PLONOWANIE I SKŁAD CHEMICZNY CZĘŚĆ II SKŁAD CHEMICZNY Władysław Nowak, Józef Sowiński Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wstęp Mieszanki motylkowo-trawiaste obok wysokiego potencjału plonowania charakteryzują się korzystnym składem chemicznym [ŚCIBOR, MAGNUSZEWSKA 1998; SZYSZKOWSKA i in. 1997]. Powinny być stosowane w Ŝywieniu przeŝuwaczy przez cały rok, a skład chemiczny mieszanek odpowiednio zestawionych jest lepiej zbilansowany pod względem pokarmowym niŝ trawy i koniczyna w czystym siewie [GOSPODARCZYK, HRYNCEWICZ 1983; HRYNCEWICZ i in. 1983; FALKOWSKI i in. 1986]. Rośliny motylkowe charakteryzują się lepszą strawnością, wyŝszą zawartością białka i lepszymi parametrami jakościowymi niŝ inne rośliny paszowe [MALLARINO, WEDIN 1990]. Wartość pokarmowa paszy zaleŝy od wielu czynników, które mają wpływ na koncentrację, zarówno składników organicznych, jak i mineralnych [NOWAK i in. 1999a, 1999b]. Niedobór lub nadmiar oraz niewłaściwe proporcje obniŝają wykorzystanie paszy przez zwierzęta, a w skrajnych przypadkach mogą wywoływać zaburzenia metaboliczne [UNDERWOOD 1971]. Dwuskładnikowe mieszanki motyl-kowo-trawiaste dają moŝliwość uzyskania pełnowartościowej paszy dla krów mlecznych [GAWEŁ, BAWOLSKI 1995]. W porównaniu do samej koniczyny mieszanki zawierają mniej białka ogółem (ale lepiej trawionego), więcej włókna surowego i związków bezazotowych wyciągowych. Zawartość tłuszczu surowego i popiołu surowego jest na ogół niŝsza w mieszankach niŝ w roślinach motylkowatych. W zielonkach z traw występują niedobory fosforu, magnezu i sodu, natomiast nadmiar jest potasu pogarszającego molowy stosunek tego składnika do sumy wapnia i magnezu [BORCZYK 1983; NOWAK i in. 1999b]. W porównaniu do motylkowych i traw w czystym siewie, w mieszankach zawartość składników mineralnych jest korzystniejsza [GOSPODARCZYK i in. 1992; NOWAK 1992; NOWAK i in. 1999b]. W

130 W. Nowak, J. Sowiński Ŝywieniu przeŝuwaczy waŝnym zagadnieniem jest odpowiednie dobranie proporcji w mieszankach, pozwalające na najbardziej zbliŝoną do optymalnej zawartość składników w paszy. Celem badań była ocena wpływu podziału dawki azotu i składu gatunkowego mieszanek, na zawartość składników organicznych oraz mineralnych. Metodyka W latach 1998-2002 przeprowadzono trzy serie doświadczeń polowych, których celem było określenie wpływu podziału dawki azotu oraz doboru gatunków traw do mieszanek z koniczyną czerwoną na zawartość podstawowych składników organicznych oraz mineralnych w paszy. Zakres badań oraz opis czynników doświadczenia przedstawiono w pierwszej części pracy. Przed zbiorem pobrano próbki w celu oznaczenia zawartości suchej masy (metodą suszarkową), zawartości białka ogółem (metodą Kjeldahla), włókna surowego (metodą Henneberga-Stohmanna), tłuszczu surowego (metodą Soxhleta). Oznaczenia poszczególnych składników mineralnych wykonano powszechnie stosowanymi metodami: kolorymetryczną P i Mg; fotopłomieniową Ca i K. Wyniki i dyskusja We wszystkich latach prowadzenia doświadczenia nie stwierdzono wpływu podziału dawki azotu na zawartość związków organicznych oraz popiołu surowego i w tabelach 1-3 nie zamieszczono tych danych. Stwierdzono istotne róŝnice w zawartości białka ogółem pomiędzy koniczyną w czystym siewie a mieszankami tego gatunku z trawami (tab. 1). Koniczyna czerwona wyróŝniała się wyŝszą zawartością białka ogółem (o 0,5-2,37%) niŝ mieszanki, a istotnie najniŝszą koncentrację związków azotowych miała mieszanka koniczyna wysiewana z Ŝycicą mieszańcową. Zawartość włókna surowego była wyrównana i wahała się od 24,33% (koniczyna w czystym siewie) do 25,57% (mieszanka koniczyny z kupkówką pospolitą). Mieszanki koniczyny z trawami mają lepszy, zbilansowany skład chemiczny niŝ koniczyna lub trawy w siewie czystym [FALKOWSKI i in. 1986; SZYSZKOWSKA i in. 1997]. Tabela 1; Table 1 Skład chemiczny koniczyny i mieszanek w roku siewu (średnie z lat 1998-2000) Chemical composition of red clover and mixtures in a sowing year (average for years 1998-2000) Wyszczególnienie Specification Zawartość w % suchej masy; Percentage content in dry matterzawartość w % suchej masy; Percentage content in dry matter białko ogółem crude protein włókno surowe crude fibre tłuszcz surowy crude fat BZW N-free extract popiół surowy crude ash

WPŁYW PODZIAŁU DAWKI AZOTU I DOBORU KOMPONENTÓW... CZ. II.... 131 Średnie dla mieszanek koniczyny z: Average for mixtures of clover with: Koniczyną 100%; Clover 100% 19,17 24,33 3,62 38,86 14,01 śycicą; Ryegrass 16,79 25,22 3,69 40,70 13,49 Festulolium 18,06 24,77 3,57 39,83 13,65 Kupkówką; Cocksfoot 18,14 25,57 3,57 38,97 13,75 Kostrzewą; Fescue 18,67 24,66 3,61 39,18 13,88 NIR 0,05; LSD 0.05 1,04 r.n.; n.s. r.n.; n.s. r.n.; n.s. r.n.; n.s. W koniczynie czerwonej, w pierwszym roku pełnego uŝytkowania, zawartość białka ogółem była istotnie wyŝsza o 0,97-3,29% niŝ w mieszankach (tab. 2). Jednocześnie charakteryzowała się ona najniŝszą zawartością włókna surowego, ale stwierdzone róŝnice nie były istotne statystycznie. Zawartość związków bezazotowych wyciągowych była najniŝsza w koniczynie (41,95%) i mieszance z kupkówką pospolitą (41,87%), a istotnie wyŝsza w mieszance z Ŝycicą mieszańcową (44,82%). GAWEŁ i BAWOLSKI [1995] stwierdzili, Ŝe mieszanki charakteryzują się niŝszą zawartością białka a wyŝszą włókna. Potwierdzają to wyniki badań własnych, ale większe zmiany stwierdzono w zawartości białka niŝ włókna. Tabela 2; Table 2 Skład chemiczny koniczyny i mieszanek w pierwszym roku pełnego uŝytkowania (średnie z lat 1999-2001) Chemical composition of red clover and mixtures in the first year after sowing (average for years 1999-2001) Wyszczególnienie Specification białko ogółem crude protein Zawartość w % suchej masy; Percentage in dry matter włókno surowe crude fibre tłuszcz surowy crude fat BZW N-free extract Średnie dla mieszanek koniczyny z:; Average for mixtures of clover with: popiół surowy crude ash Koniczyną 100%; Clover 100% 17,59 27,73 3,34 41,95 9,62 śycicą; Ryegrass 14,30 29,07 2,95 44,82 8,72 Festulolium 15,79 28,71 3,28 42,86 9,29 Kupkówką; Cocksfoot 15,79 29,36 3,35 41,87 9,60 Kostrzewą; Fescue 16,62 28,35 3,10 42,57 9,46 NIR 0,05; LSD 0.05 0,69 r.n.; n.s. 0,28 1,28 0,58

132 W. Nowak, J. Sowiński Tabela 3; Table 3 Skład chemiczny koniczyny i mieszanek w drugim roku pełnego uŝytkowania (średnie z lat 2000-2002) Chemical composition of red clover and mixtures in the second year after sowing (average for years 2000-2002) Wyszczególnienie Specification Zawartość w % suchej masy; Percentage in dry matterzawartość w % suchej masy; Percentage in dry matter białko ogółem crude protein włókno surowe crude fibre tłuszcz surowy crude fat BZW N-free extract popiół surowy crude ash Średnie dla mieszanek koniczyny z:; Average for mixtures of clover with Koniczyną 100%; Clover 100% 18,69 25,12 3,32 43,26 9,04 śycicą; Ryegrass 16,57 27,24 3,19 43,51 8,95 Festulolium 17,38 26,74 3,34 43,46 9,08 Kupkówką; Cocksfoot 16,38 28,37 3,48 42,10 9,30 Kostrzewą; Fescue 16,64 27,09 3,21 43,15 9,39 NIR 0,05; LSD 0.05 0,77 1,28 r.n.; n.s. r.n.; n.s. r.n.; n.s. W drugim roku pełnego uŝytkowania podobnie jak w poprzednich latach koniczyna w czystym siewie wyróŝniała się istotnie wyŝszą (o 1,31-1,92%) zawartością białka, niŝ mieszanki tego gatunku z trawami. W koniczynie w czystym siewie stwierdzono równieŝ istotnie najniŝszą zawartość włókna surowego (25,12%) podczas gdy w mieszankach wynosiła od 26,74% (mieszanka koniczyny z Festulolium) do 28,37% (mieszanka koniczyny z kupkówką pospolitą). Wpływ podziału dawki azotu nie miał istotnego wpływu na zawartość składników mineralnych i w tabeli 4 nie zamieszczono danych dotyczących tego czynnika badawczego. Stwierdzono spadek zawartości poszczególnych składników w kolejnych latach uŝytkowania, na co mógł mieć wpływ mniejszy udział koniczyny w zbieranej masie. Tendencje te stwierdzono w mieszankach koniczyny z trawami w zawartości wszystkich oznaczanych składników, zarówno w koniczynie, jak i w mieszankach. Dobór gatunków traw do mieszanek istotnie róŝnicował zawartość fosforu i magnezu w roku siewu oraz wapnia we wszystkich latach. Zawartość składników mineralnych w analizowanych mieszankach i koniczynie mieściła się w zakresie prawidłowym, określonym dla przeŝuwaczy. Zawartość potasu w roku siewu i w pierwszym roku pełnego uŝytkowania była wyŝsza, co jest regułą w mieszankach motylkowo-trawiastych. Tabela 4; Table 4 Skład mineralny koniczyny i mieszanek w roku siewu oraz w pierwszym

WPŁYW PODZIAŁU DAWKI AZOTU I DOBORU KOMPONENTÓW... CZ. II.... 133 i drugim roku pełnego uŝytkowania (średnie z lat 1998-2002) Mineral composition of red clover and mixtures in sowing and in the first and second year after sowing (average for years 1998-2002) Wyszczególnie Zawartość w % suchej masy; Percentage content in dry matterzawartość w % suchej masy; nie Percentage content in dry matter Specification PP K Mg Ca A B C A B C A BB CC AA BB C Średnie dla mieszanek koniczyny z:; Average for mixtures of clover with Koniczyną 100% Clover 100% śycicą Ryegrass 0,27 0,25 0,23 3,11 2,49 1,94 0,35 0,30 0,31 1,36 1,23 1,19 0,30 0,25 0,24 3,15 2,28 1,99 0,30 0,26 0,28 1,15 0,92 0,94 Festulolium 0,28 0,26 0,24 3,16 2,43 2,07 0,32 0,27 0,29 1,25 1,01 0,99 Kupkówką Cocksfoot Kostrzewą Fescue 0,27 0,25 0,25 3,10 2,50 2,12 0,33 0,28 0,28 1,23 1,03 0,91 0,27 0,25 0,24 3,00 2,43 2,55 0,33 0,29 0,29 1,28 1,12 0,98 NIR 0,05; LSD 0.05 0,02 r.n. n.s. r.n. n.s. r.n. n.s. r.n. n.s. r.n. 0,02 r.n. n.s. n.s. r.n. n.s. 0,13 0,08 0,11 A B C rok siewu; sowing year pierwszy rok uŝytkowania; first year of utilization drugi rok uŝytkowania; second year of utilization Mieszanki w małym stopniu wpływały na zmianę zawartości składników mineralnych (za wyjątkiem wapnia). Odmienne wyniki uzyskali GOSPODARCZYK i in. [1992] oraz NOWAK [1992], którzy stwierdzili korzystniejszy skład mineralny w mieszankach niŝ w roślinach motylkowatych w czystym siewie. Wnioski 1. NawoŜenie azotem nie miało wpływu na zmianę zawartości składników organicznych w paszy. 2. Koniczyna w czystym siewie we wszystkich latach prowadzonych badań charakteryzowała się wyŝszą zawartością białka ogółem (od 2,12% w drugim roku pełnego uŝytkowania do 3,29% w pierwszym roku pełnego uŝytkowania) niŝ mieszanka koniczyny z Ŝycicą mieszańcową. 3. We wszystkich latach badań mieszanka koniczyny czerwonej z kupkówką pospolitą odznaczała się wyŝszą zawartością włókna surowego, ale tylko w drugim roku pełnego uŝytkowania róŝnica była statystycznie udowodniona.

134 W. Nowak, J. Sowiński 4. Podział dawki azotu nie miał udowodnionego wpływu na zawartość składników mineralnych. 5. Dobór komponentów do mieszanek istotnie róŝnicował zawartość fosforu i magnezu w roku siewu oraz wapnia we wszystkich latach badań. Literatura BORCZYK J. 1983. Skład mineralny niektórych traw uprawianych jako wsiewki poplonowe przy zróŝnicowanym nawoŝeniu azotem. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 276: 200-209. FALKOWSKI M., KUKUŁKA I., KOZŁOWSKI S. 1986. MoŜliwości wykorzystania odmian Ŝycicy wielokwiatowej (Lolium multiflorum Lam.) w produkcji pasz na duŝych obszarach. Biul. Oceny Odm. XI(1): 95-102. GAWEŁ E., BAWOLSKI S. 1995. Gęstość siewu komponentów mieszanek koniczyny czerwonej z trawami w zróŝnicowanych warunkach siedliskowych. Cz. I. Mieszanki di- i tetraploidalnych odmian koniczyny czerwonej z kostrzewą łąkową. Pam. Puławski 106: 63-79. GOSPODARCZYK F., HRYNCEWICZ Z. 1983. Produkcyjność traw w uprawie polowej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 238: 257-463. GOSPODARCZYK F., HRYNCEWICZ Z., NOWAK W. 1992. Produktywność tetraploidalnych odmian traw w warunkach górskich. Zesz. Nauk. AR Wrocław. Rol. LVI. 214: 151-168. HRYNCEWICZ Z., GOSPODARCZYK F., NOWAK W. 1983. Plon białka z traw w uprawie polowej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 238: 457-463. MALLARINO A.P., WEDIN W.F. 1990. Nitrogen fertilization effects on dinitrogen fixation as influenced by legume species and proportion in legume-grass mixtures in Uruguay. Plant & Soil. 124(1): 127-135. NOWAK W. 1992. Plonowanie i skład chemiczny niektórych gatunków i odmian traw w zaleŝności od typu gleby i sposobu uŝytkowania. Zesz. Nauk. AR Wrocław. Rozp. habilit.: 110 ss. NOWAK W., SOWIŃSKI J., GOSPODARCZYK F., SZYSZKOWSKA A., KRZYWIECKI S. 1999a. ZróŜnicowanie zawartości składników organicznych mieszanek koniczyny czerwonej z trawami odmian tetraploidalnych w roku pełnego uŝytkowania. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu Rol. LXXIV 367: 295-302. NOWAK W., GOSPODARCZYK F., SOWIŃSKI J., SZYSZKOWSKA A., KRZYWIECKI S. 1999b. Wpływ doboru gatunków i odmian tetraploidalnych traw do mieszanek z koniczyną czerwoną oraz nawoŝenia azotem na zawartość składników mineralnych w zielonkach. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu Rol. LXXIV 367: 287-293. SZYSZKOWSKA A., SOWIŃSKI J., GOSPODARCZYK F., KRZYWIECKI S., NOWAK W. 1997. Plonowanie i wartość pokarmowa tetraploidalnych odmian traw i ich mieszanek z tetraploidalną odmianą koniczyny czerwonej. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Zoot. XLII 307:

WPŁYW PODZIAŁU DAWKI AZOTU I DOBORU KOMPONENTÓW... CZ. II.... 135 141-155. ŚCIBOR H., MAGNUSZEWSKA K. 1998. Wartość pokarmowa koniczyny czerwonej i kostrzewy łąkowej oraz ich mieszanek w zaleŝności od zbioru pierwszego pokosu. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 462: 157-163. UNDERWOOD E.J. 1971. śywienie mineralne zwierząt. PWRiL Warszawa: 319 ss. Słowa kluczowe: koniczyna czerwona, trawy, mieszanki, skład chemiczny, składniki mineralne Streszczenie W latach 1998-2002 przeprowadzono trzy serie doświadczeń polowych (rok siewu, pierwszy i drugi rok pełnego uŝytkowania), w których oceniono wpływ róŝnego podziału dawki azotu i doboru gatunków traw do mieszanek z koniczyną czerwoną na skład chemiczny suchej masy koniczyny czerwonej i jej mieszanek z trawami (Ŝycicą, Festulolium, kupkówką i kostrzewą). Badania przeprowadzono w Zakładzie Doświadczalnym Pawłowice naleŝącym do Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. W badaniach oceniono wpływ nawoŝenia azotem w dawce 80 kg N na ha stosowanej jednorazowo wiosną przed ruszeniem wegetacji, oraz podzielonej na dwie i trzy dawki. Określono zawartość podstawowych składników pokarmowych (białko ogółem, włókno i tłuszcz surowy, związki bezazotowe wyciągowe, popiół surowy oraz składniki mineralne (fosfor, potas, wapń i magnez). Dobór gatunków traw do mieszanek wywarł istotny wpływ tylko na zawartość białka ogółem, włókna surowego i wapnia. THE EFFECT OF NITROGEN DOSE DISTRIBUTION AND MIXTURES OF RED CLOVER WITH GRASS SPECIES ON YIELDING AND CHEMICAL COMPOSITION PART II CHEMICAL COMPOSITION Władysław Nowak, Józef Sowiński Department of Crop Production, University of Environmental and Life Sciences, Wrocław Key words: red clover, grasses, mixtures, chemical composition, mineral compounds Summary In the years 1998-2002 three series of field experiments (the year of sowing, the first and second year of full utilization) were performed to estimate the effect

136 W. Nowak, J. Sowiński of nitrogen dose distribution and various grass species mixed with red clover on chemical composition of red clover and its mixtures with grasses (hybrid ryegrass, Festulolium, cocksfoot and fescue). The investigations were carried out at the Experiment Station at Pawłowice that belongs to University of Environmental and Life Sciences of Wrocław. The effect was estimated of nitrogen fertilization at 80 kg N ha -1 once applied in the spring before the start of vegetation, and divided into two or three doses. The content of basic nutrients (crude protein, fiber and crude fat, N-free extract, crude ash) and mineral compounds (phosphorous, potassium, calcium and magnesium) was determined. The choice of grass species in the mixtures significantly affected the content of total protein, crude fiber and calcium. Prof. dr hab. Władysław Nowak Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin Uniwersytet Przyrodniczy ul. C. Norwida 25 50-375 WROCŁAW

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 137-143 PRZYDATNOŚĆ NAGOZIARNISTYCH FORM JĘCZMIENIA I OWSA DO MIESZANEK Z GROCHEM Kazimierz Noworolnik Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach Wstęp W ostatnich latach utrzymuje się u nas duŝa powierzchnia uprawy mieszanek ogółem (1365-1461 ha), a wzrasta zainteresowanie praktyki mieszankami zboŝowo-strączkowymi. DuŜa zawartość białka w nasionach strączkowych poprawia wartość pastewną mieszanki, która jest zbliŝona do potrzeb Ŝywieniowych zwierząt monogastrycznych. Mieszanki lepiej wykorzystują zmienne warunki siedliska, dzięki zróŝnicowanej budowie morfologicznej roślin (zbóŝ i strączkowych). Udział rośliny strączkowej w mieszance zmniejsza zapotrzebowanie na nawoŝenie azotem i dodatnio wpływa na urodzajność gleby i jej stan fitosanitarny w aspekcie stanowiska dla rośliny następczej. Dlatego mieszanki zboŝowo-strączkowe są poŝądanym ogniwem zmianowań w systemie rolnictwa zrównowaŝonego i ekologicznego [NOWOROLNIK 2000]. W przeprowadzonych badaniach [JOHNSTON, SANDERSON 1978; KSIĘśAK 1994, 1998; KSIĘśAK, MAGNUSZEWSKA 1999; NOWOROLNIK 1999, 2000] wykazano zasadność uwzględnienia grochu w mieszankach z jęczmieniem i owsem oraz zbadano reakcję takich mieszanek na gęstość siewu, dawkę azotu i warunki glebowe w zaleŝności od udziału poszczególnych komponentów w mieszankach. Ze względu na większą skłonność jęczmienia do wylegania w porównaniu z owsem, racjonalny jest mniejszy udział grochu (bardzo podatnego na wyleganie) w mieszance z jęczmieniem. Niska wartość pastewna owsa oplewionego dla zwierząt nieprzeŝuwających i wyhodowanie niedawno nagoziarnistych odmian tego gatunku wskazuje na moŝliwość zastąpienia w mieszankach owsa oplewionego przez formę bezłuskową. WyŜszą jakością pastewną charakteryzuje się równieŝ jęczmień nagoziarnisty w stosunku do jego oplewionej formy. Uprawa nagoziarnistych odmian owsa i jęczmienia w siewach czystych jest mało konkurencyjna dla odmian oplewionych wskutek niŝszego plonu ziarna, co jest efektem wyeliminowania z niego udziału łuski stanowiącej 27-30% masy ziarna owsa i 9-10% masy ziarna jęczmienia [PIECH i in. 2000; NOWOROLNIK i in. 2004] oraz niezadowalającej ceny ziarna form nieoplewionych (niewspółmiernej do jej jakości). MoŜna sądzić, Ŝe bardziej efektywna będzie uprawa odmian nagoziarnistych w mieszankach, które zazwyczaj są wykorzystywane jako pasza we własnym gospodarstwie. W przeprowadzonych badaniach [NOWOROLNIK, LESZCZYŃSKA 2004], mieszanki z udziałem form nagoziarnistych dawały podobne plony białka i plony energii metabolicznej do

138 K. Noworolnik mieszanek oplewionych odmian jęczmienia i owsa. Być moŝe nieoplewione odmiany tych gatunków nadawałyby się równieŝ do mieszanek z grochem. Celem pracy było porównanie plonu ziarna i plonu białka róŝnych wariantów mieszanek grochu z jęczmieniem jarym lub owsem (z udziałem form nagoziarnistych i oplewionych) przy róŝnym udziale grochu w mieszance, aby ocenić przydatność róŝnych form zbóŝ do mieszanek z grochem w praktyce. Materiał i metodyka Doświadczenia polowe przeprowadzono w latach 2002-2004 w miejscowości Boguchwała (województwo podkarpackie) z mieszankami grochu (odmiana Piast) ze zboŝami jarymi. Porównywano 8 wariantów mieszanek róŝniących się rodzajem komponentu zboŝowego (jęczmień nagoziarnisty - odmiana Rastik, jęczmień oplewiony - odmiana Rodion, owies nagoziarnisty - odmiana Akt, owies oplewiony - odmiana Chwat) oraz udziałem grochu w mieszance: 28 i 35 nasion m -2 (tab. 1). Doświadczenie zakładano na glebie kompleksu pszennego dobrego, w stanowisku po pszenicy, metodą losowanych bloków, w 4 powtórzeniach. Stosowano nawoŝenie mineralne w dawkach: N - 70, P - 31 i K - 83 kg ha -1. Tabela 1; Table 1 Plon nasion (t ha -1 ) i stopień wylegania (w skali 1-9) róŝnych wariantów mieszanki zbóŝ jarych z grochem Grain yield (t ha -1 ) and lodging (1-9 scale) of various mixtures of spring cereals and peas Wariant mieszanki Mixture variant (wysiew: liczba nasion m -2 ) (sowing: seed number m -2 ) Rastik* (240) + Piast (28) Rastik* (205) + Piast (35) Rodion* (240) + Piast (28) Rodion* (205) + Piast (35) Akt* (390) + Piast (28) Akt* (335) + Piast (35) Chwat* (390) + Piast (28) Chwat* (335) + Piast (35) Plon nasion; Grain yield Wyleganie Lodging 2002 2003 2004 2002-2004 2002-200 4 6,96 6,53 7,60 7,73 4,11 4,02 7,11 6,23 5,93 6,23 6,78 7,11 4,24 4,48 6,45 6,59 6,17 6,62 7,21 7,69 4,22 4,06 5,01 5,08 mieszank a mixture 6,35 6,46 7,20 7,51 4,20 4,19 6,19 5,97 zboŝe cereal 5,70 5,75 6,49 6,66 3,61 3,54 5,53 5,31 groch pea 0,65 0,71 0,71 0,85 0,59 0,65 0,66 0,67 4,3 4,1 4,3 4,1 6,1 5,9 7,0 6,6 NIR 0,05; LSD 0.05 0,93 0,90 0,75 0,71 - - - * Rastik - jęczmień nagoziarnisty; gymnospermous barley, Rodion - jęczmień oplewiony; husked barley, Akt - owies nagoziarnisty; gymnospermous oats, Chwat - owies oplewiony; husked oats, Piast - groch; pea - nie liczono; not counted Określono stopień wylegania roślin i ich poraŝenia chorobami, plon nasion, zawartość białka ogólnego w ziarnie zbóŝ i nasionach grochu oraz

PRZYDATNOŚĆ NAGOZIARNISTYCH FORM JĘCZMIENIA I OWSA... 139 masę 1000 nasion gatunków występujących w mieszankach i ich wagowy udział w plonie mieszanki. Następnie obliczono plon białka i plon energii metabolicznej netto (dla trzody chlewnej) poszczególnych wariantów mieszanek. Wartość energetyczną ziarna mieszanki określono (uwzględniając udział komponentów) przez przeliczenie plonu nasion na energię netto (MJ) przyjmując wartości obliczone dla świń na podstawie norm Ŝywienia zwierząt [RYŚ (red.) 1982]. Wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji, stosując półprzedziały ufności Tukeya. Wyniki Badane warianty mieszanki zboŝowo-strączkowej róŝniły się wyraźnie plonem nasion (tab. 1). W kaŝdym roku badań największym plonem nasion charakteryzowała się mieszanka jęczmienia oplewionego z grochem, niezaleŝnie od udziału komponentów. DuŜe plony dawała takŝe mieszanka jęczmienia nagoziarnistego z grochem, a następnie zawierająca owies oplewiony. Znacznie gorzej plonowała mieszanka owsa nagoziarnistego z grochem. RóŜny udział grochu w mieszance siewnej nie wpłynął istotnie na plon nasion mieszanki. Obserwowano jedynie tendencję do wyŝszego plonu mieszanki z udziałem jęczmienia oplewionego przy większej gęstości siewu grochu. Większa podatność na wyleganie roślin wykazały mieszanki z udziałem obu form jęczmienia jarego. Najodporniejszą na wyleganie okazała się mieszanka z udziałem owsa oplewionego. Większa gęstość siewu grochu w mieszankach ze zboŝami nie wpłynęła znacząco na wyleganie roślin (tab. 1). Tabela 2; Table 2 Udział (%) komponentów w plonie mieszanki i cechy jakościowe ziarna zbóŝ i nasion grochu (2002-2004) Percentage of the components in mixture yielding quality traits of cereal grain and pea seeds (2002-2004) Wariant mieszanki Mixture variant (wysiew: liczba nasion m -2 ) (sowing: seed number m -2 ) Rastik* (240) + Piast (28) Rastik (205) + Piast (35) Rodion (240) + Piast (28) Rodion (205) + Piast (35) Akt (390) + Piast (28) Akt (335) + Piast (35) Chwat (390) + Piast (28) Chwat (335) + Piast (35) Udział nasion grochu w plonie mieszanki (%) Participation of pea in grain yield of the mixture (%) 10,2 11,0 9,9 11,3 14,1 15,6 10,5 11,1 Zawartość białka Protein content (% s.m.; DM) zboŝe cereal 13,1 13,3 11,8 12,2 14,7 15,2 11,1 11,4 groch pea 22,1 22,4 22,3 22,0 22,2 22,5 22,1 22,4 Masa 1000 nasion 1000 seed weight (g) zboŝe cereal 49,1 48,8 47,2 47,7 29,6 29,3 33,3 33,9 groch pea 230,0 229,2 229,7 230,2 221,3 221,4 222,0 221,1 * objaśnienia jak w tabeli 1; explanation as in Table 1

140 K. Noworolnik NiezaleŜnie od wariantu mieszanki zboŝowo-strączkowej, ziarno zbóŝ zdecydowanie przewaŝało w plonie mieszanki (tab. 2). Udział nasion grochu w plonie mieszanki z jęczmieniem stanowił przewaŝnie około 10%, a w mieszance z owsem nagoziarnistym - około 15%. Większy udział grochu w materiale siewnym (35 nasion m -2 ) wpłynął dodatnio na udział grochu w plonie mieszanki w przypadku wariantów z jęczmieniem oplewionym i owsem nagoziarnistym. Gatunki będące komponentami mieszanek zboŝowo-strączkowych róŝniły się znacznie pod względem zawartości białka i masy 1000 nasion (tab. 2). Największą zawartością białka charakteryzowały się nasiona grochu, a ze zbóŝ - owies nagoziarnisty. Najmniej białka zawierało ziarno owsa oplewionego (ze względu na obecność łuski). Większą masą 1000 nasion charakteryzował się groch w mieszankach z jęczmieniem niŝ w mieszankach z owsem. ZróŜnicowanie plonu białka między wariantami mieszanek zboŝowostrączkowych było mniejsze niŝ plonu nasion, ale uszeregowanie wariantów mieszanek pod względem wysokości obu plonów było takie samo. Największym plonem białka wyróŝniała się mieszanka jęczmienia oplewionego (250 ziarn m -2 ) z grochem (35 nasion m -2 ). Obserwowano tendencję do mniejszego plonu białka takiej samej mieszanki z innym udziałem komponentów w materiale siewnym (240 + 28 nasion m -2 ) i mieszanki jęczmienia nagoziarnistego (250 ziarn m -2 ) z grochem (35 nasion m -2 ). Pozostałe warianty mieszanek plonowały istotnie niŝej. Znacznie mniejszym plonem białka charakteryzowały się oba warianty mieszanki owsa nagoziarnistego z grochem (tab. 3). Udział grochu w plonie białka mieszanek z owsem (nagoziarnistym i oplewionym) wynosił około 20% i był wyŝszy niŝ w mieszankach z jęczmieniem (nagoziarnistym i oplewionym). Tabela 3; Table 3 Plon białka (kg ha -1 ) i plon energii netto w przeliczeniu dla trzody chlewnej (tys. MJ ha -1 ) róŝnych wariantów mieszanki (2002-2004) Protein yield (kg ha -1 ) and net energy yield (thousand MJ ha -1 ) for pigs for various variants of mixtures (2002-2004) Wariant mieszanki Mixture variant (wysiew: liczba nasion m -2 ) (sowing: seed number m -2 ) Plon białka (kg ha -1 ) Protein yield (kg ha -1 ) Udział grochu w plonie białka (%); Participation of pea in protein yield (%) Plon energii netto (tys. MJ ha -1 ) Net energy yield (thousand MJ ha -1 ) Udział grochu w plonie energii (%); Participation of pea in energy yield (%) Rastik* (240) + Piast (28) Rastik (205) + Piast (35) Rodion (240) + Piast (28) Rodion (205) + Piast (35) Akt (390) + Piast (28) Akt (335) + Piast (35) Chwat (390) + Piast (28) Chwat (335) + Piast (35) 891 926 931 996 665 683 764 758 16,2 16,9 17,1 19,1 19,7 21,2 18,9 19,5 61,7 62,8 62,5 65,3 45,9 45,6 48,0 46,3 9,9 10,6 10,8 12,2 12,4 13,6 12,9 13,6 NIR 0,05; LSD 0.05 73-6,8 - * objaśnienia jak w tabeli 1; explanation as in Table 1 Mieszanki z udziałem jęczmienia, a szczególnie mieszanka jęczmienia oplewionego z grochem z wysiewem 205 + 35 nasion m -2, charakteryzowały

PRZYDATNOŚĆ NAGOZIARNISTYCH FORM JĘCZMIENIA I OWSA... 141 się wysokim plonem energii metabolicznej (tab. 3). Znacznie mniejszą wartością energetyczną plonu cechowały się mieszanki z udziałem obu form owsa. ZboŜa stanowiły blisko 90% udziału w plonie energii netto (dla trzody chlewnej) badanych wariantów ich mieszanek z grochem. Większy udział grochu w materiale siewnym mieszanek słabo wpływał na jego udział w plonie białka i plonie energii, ale najwyraźniej wystąpiło to w przypadku mieszanki z jęczmieniem oplewionym. Nie stwierdzono zróŝnicowania poraŝenia chorobami roślin zbóŝ i grochu między badanymi wariantami mieszanek, a poraŝenie to było nieznaczne. Dyskusja Zgodnie z przypuszczeniami, jęczmień w dobrych warunkach glebowych wykazał lepszą przydatność do mieszanek z grochem aniŝeli owies. Konkurencyjność jęczmienia względem owsa w siewach czystych i mieszanych jest lepsza w dobrych warunkach edaficznych z uwagi na jego większe wymagania glebowe w stosunku do owsa [NOWOROLNIK, LESZCZYŃSKA 2004]. Większy stopień wylegania mieszanek z udziałem jęczmienia (tab. 1) nie wpłynął jednak ujemnie na wielkość ich plonu w porównaniu z mieszankami z udziałem owsa. We wcześniejszych doświadczeniach [NOWOROLNIK 2000] porównywano plonowanie mieszanki jęczmienia oplewionego z grochem z mieszanką trójskładnikową: jęczmień + owies + groch, przy róŝnym udziale grochu w materiale siewnym (20 lub 30 nasion m -2 ) w zaleŝności od dawki azotu. Większym plonem nasion i białka wyróŝniła się mieszanka jęczmienia (220 nasion m -2 ) z grochem (30 nasion m -2 ). Udział grochu w plonie tych mieszanek (19-24%) był większy niŝ w niniejszym doświadczeniu (tab. 2). W badaniach innych autorów [JOHNSTON 1978; KSIĘśAK 1994, 1998; KSIĘśAK, MAGNUSZEWSKA 1999] udział grochu w plonie mieszanek był równieŝ większy. W literaturze jest niewiele informacji o przydatności nagoziarnistych form jęczmienia i owsa do mieszanek zboŝowo-strączkowych. W prezentowanych badaniach (tab. 1, 3) takie mieszanki plonowały niŝej od mieszanek z udziałem oplewionych form jęczmienia i owsa. Mniejszy udział owsa nagoziarnistego niŝ oplewionego w plonie nasion mieszanek oraz słabsze plonowanie mieszanek z owsem nagoziarnistym wiąŝe się z bardzo małą masą 1000 ziaren owsa bezłuskowego oraz z obserwowaną mniejszą jego obsadą powschodową. W innych badaniach [PIECH i in. 2000] stwierdzono takŝe mniejszą o 9-13% obsadę powschodową owsa nieoplewionego w porównaniu z oplewionym. Dla uzyskania pewności w tej sprawie naleŝy powtórzyć takie badania w innym rejonie lub rejonach. W międzygatunkowych mieszankach zboŝowych, wprowadzenie nagoziarnistych form jęczmienia i owsa zamiast form oplewionych tych zbóŝ okazało się korzystne pod względem plonu białka i plonu energii metabolicznej dla trzody chlewnej [NOWOROLNIK i in. 2004], a niekorzystnie pod względem plonu ziarna [PIECH i in. 1999, 2000; NOWOROLNIK i in. 2004]. Decydował o tym brak łuski, która obniŝa strawność. W badaniach nad mieszanką jęczmienia oplewionego z grochem stwierdzono istotny wpływ gęstości siewu na jej plonowanie [NOWOROLNIK 1999]. Optymalną na glebach kompleksu pszennego dobrego okazała się gęstość: 290 nasion jęczmienia + 26 nasion grochu na 1 m 2. Czynnik gęstości siewu moŝna proponować do badań nad mieszankami nagoziarnistych form jęczmienia i owsa z roślinami strączkowymi w przyszłych latach, z uwagi na gorsze rozkrzewienie produkcyjne roślin form nagoziarnistych.

142 K. Noworolnik Wnioski 1. Na glebach kompleksu pszennego dobrego, mieszanki jęczmienia z grochem dawały większe plony nasion, białka i energii metabolicznej (dla trzody chlewnej) niŝ mieszanki owsa z grochem. 2. Mieszanki oplewionych form jęczmienia i owsa z grochem charakteryzowały się większymi plonami nasion od mieszanek nagoziarnistych form tych zbóŝ z grochem. Największy plon białka wydała mieszanka jęczmienia oplewionego (250 ziaren m -2 ) z grochem (35 nasion m -2 ). Mieszanki z udziałem nagoziarnistych form tych zbóŝ moŝna zalecać przy ich przeznaczeniu na paszę dla zwierząt monogastrycznych, a mieszanki z udziałem form oplewionych - dla zwierząt przeŝuwających. 3. Udział grochu w plonie nasion i białka mieszanek był niski, niezaleŝnie od jego udziału w materiale siewnym. Literatura JOHNSTON H.W., SANDERSON J.B. 1978. Cropping mixtures field peas and cereals in Prince Edward Island. Can. J. Pl. Sci. 58(2): 421-426. KSIĘśAK J. 1994. Ocena przydatności wybranych odmian grochu siewnego do uprawy w mieszankach z jęczmieniem jarym. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy zbóŝ w mieszankach. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 116-121. KSIĘśAK J. 1998. ZróŜnicowanie cech morfologicznych wybranych odmian grochu uprawianych w mieszankach z jęczmieniem jarym w zaleŝności od udziału komponenta. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 463: 388-398. KSIĘśAK J., MAGNUSZEWSKA K. 1999. Plonowanie mieszanek grochu ze zboŝami uprawianych w wybranych rejonach kraju. Fragm. Agron. 3(63): 89-96. NOWOROLNIK K. 1999. Plonowanie mieszanki jęczmienia z grochem w zaleŝności od gęstości siewu. Mat. konf. nauk. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. AR w Poznaniu, 2-3 XII 1999: 78-79. NOWOROLNIK K. 2000. Mieszanki zboŝowo-strączkowe w systemie rolnictwa zrównowaŝonego. Pam. Puł. 120/II: 325-330. NOWOROLNIK K., LESZCZYŃSKA D. 2004. Przydatność nagoziarnistego jęczmienia (Rastik) i nagoziarnistego owsa (Akt) do uprawy w zasiewach mieszanych. Pam. Puł. 138: 109-116. NOWOROLNIK K., LESZCZYŃSKA D., DWORAKOWSKI T. 2004. Wpływ nawoŝenia azotem na plon ziarna i białka jęczmienia jarego nagoziarnistego i oplewionego. Pam. Puł. 135: 203-211. PIECH M., NITA Z., MACIOROWSKI R. 2000. Porównanie przydatności owsa nagiego z oplewionym do uprawy w mieszankach z jęczmieniem. Rocz. AR w Poznaniu, Roln. 58: 89-97. PIECH M., NITA Z., STANKOWSKI S. 1999. Porównanie plonowania mieszanek jęczmienia z owsem nieoplewionym i oplewionym. śywność 1(18), Supl.: 131-136. RYŚ Z. (red.) 1982. Normy Ŝywienia zwierząt gospodarskich. Praca zbiorowa. PWRiL, Warszawa: 109-125.

PRZYDATNOŚĆ NAGOZIARNISTYCH FORM JĘCZMIENIA I OWSA... 143 Słowa kluczowe: mieszanki, zboŝa, groch, odmiany nagoziarniste, plon ziarna, plon białka Streszczenie W doświadczeniu polowym przeprowadzonym na glebie kompleksu pszennego dobrego w latach 2002-2004 porównywano plonowanie 8 wariantów mieszanek zbóŝ jarych z grochem róŝniących się rodzajem komponentu zboŝowego (jęczmień nagoziarnisty, jęczmień oplewiony, owies nagoziarnisty, owies oplewiony) i udziałem grochu w mieszance (28 i 35 nasion m -2 ). Mieszanki jęczmienia z grochem dawały większe plony nasion, białka i energii metabolicznej (dla trzody chlewnej) niŝ mieszanki owsa z grochem. Mieszanki z udziałem oplewionych form tych zbóŝ plonowały wyŝej od mieszanek z udziałem form nagoziarnistych. USEFULNESS OF GYMNOSPERMOUS CULTIVARS OF BARLEY AND OATS TO CROPPING MIXTURES WITH PEAS Kazimierz Noworolnik Institute of Soil Science and Plant Cultivation National Research Institute, Puławy Key words: mixtures, cereals, pea, gymnospermous cultivars, grain and protein yield Summary Field experiment was carried (2002-2004) on superior soil complex with the mixtures of spring cereals and pea. Yielding of 8 mixture variants with various cereal components (gymnospermous barley, husked barley, gymnospermous oats, husked oats) and various sowing rate of pea were compared. The mixtures of pea with barley gave higher grain, protein and net energy (for pigs) yields than the mixtures with oats. The mixtures of husked cereals with pea yielding more abundant than the mixtures containing gymnospermous cereal forms. Prof. dr hab. Kazimierz Noworolnik Zakład Uprawy Roślin ZboŜowych Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa - PIB ul. Czartoryskich 8 24-100 PUŁAWY e-mail: leszcz@iung.pulawy.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 145-152 WPŁYW GĘSTOŚCI SIEWU NA STRUKTURĘ PLONU ZIARNA MIESZANKI JĘCZMIENIA Z PSZENICĄ W ZALEśNOŚCI OD JAKOŚCI GLEBY Kazimierz Noworolnik Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach Wstęp W gospodarstwach prowadzących tucz trzody chlewnej uzasadniona jest uprawa jarej mieszanki jęczmienia z pszenicą, poniewaŝ owies oplewiony cechuje się niską wartością paszową dla zwierząt monogastrycznych. W wielu badaniach [PRASAD i in. 1988; RUDNICKI, WASILEWSKI 1993, 1994; RUDNICKI, DĘBOWSKI 1994; MICHALSKI i in. 1999; NOWOROLNIK, LESZCZYŃSKA 2001] uzyskano podobne lub niewiele niŝsze plony ziarna mieszanki jęczmienia z pszenicą w stosunku do mieszanek zboŝowych o innym składzie komponentów. NiŜszy plon ziarna mieszanki jęczmienia z pszenicą od mieszanki jęczmienia z owsem jest rekompensowany przez wyŝszą wartość paszową tej pierwszej. Poszczególne gatunki zbóŝ mają róŝne wymagania odnośnie gęstości siewu, które mogą rzutować na optymalną gęstość siewu mieszanek. Zasiew mieszany jęczmienia z owsem wykazał zbliŝoną reakcję na gęstość siewu do czystego siewu jęczmienia, natomiast owies w siewie czystym reagował dodatnio na wzrastającą gęstość siewu [NOWOROLNIK 1994]. Reakcja mieszanki trzyskładnikowej (jęczmień + owies + pszenica) na gęstość siewu była słabsza niŝ oczekiwano oraz zaleŝała od terminu siewu, udziału w niej komponentów i jakości gleby [LESZCZYŃSKA 2000]. MoŜna sądzić, Ŝe zróŝnicowanie plonu ziarna mieszanki jęczmienia z pszenicą i głównych elementów struktury plonu pod wpływem gęstości siewu nie będzie duŝe, ale wyraźniejsze w gorszych warunkach glebowych, szczególnie w przypadku mieszanki z większym udziałem pszenicy. Celem przeprowadzonych badań było określenie wpływu gęstości siewu i udziału komponentów w materiale siewnym na strukturę plonu ziarna mieszanki jęczmienia z pszenicą, udział komponentów w plonie ziarna i plon energii metabolicznej w odniesieniu do spasania trzodą chlewną. Materiał i metody W Stacji Doświadczalnej IUNG w Osinach przeprowadzono doświadczenia z jarą mieszanką z pszenicą (w latach 1996-1998). Jedno z nich zakładano na glebie kompleksu pszennego dobrego, a drugie na glebie

146 K. Noworolnik kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego. Pierwszym czynnikiem doświadczenia był udział komponentów w mieszance siewnej - wariant A: jęczmień 65% + pszenica 35%, wariant B: jęczmień 50% + pszenica 50%, wariant C: jęczmień 35% + pszenica 65% (za 100% uznano zalecaną gęstość siewu danego gatunku w siewie czystym). Drugim czynnikiem była gęstość siewu wyliczona na podstawie ilości wysiewu tych zbóŝ w siewie czystym, z uwzględnieniem załoŝonego udziału komponentów w mieszance. Przyjęte zróŝnicowanie gęstości siewu gatunków w siewie czystym (liczba ziaren na m 2, stanowiąca 100% do wyliczeń ilości wysiewu komponentu w mieszance) było następujące: Gęstość Jęczmień Pszenica I 220 390 II 270 460 III 320 530 IV 370 600 Doświadczenia zakładano w stanowisku po zboŝach (pszenŝyto lub jęczmień), metodą losowanych podbloków, w czterech powtórzeniach (powierzchnia poletka - 30 m 2 ). NawoŜenie mineralne stosowano w ilości: N - 70 kg ha -1, P - 27 kg ha -1, K - 66 kg ha -1. Określono plon ziarna i główne elementy jego struktury: liczbę kłosów na m 2, liczbę ziaren w kłosie i masę 1000 ziaren poszczególnych gatunków na podstawie próbek roślin pobranych przed zbiorem. Udział gatunków w plonie ziarna mieszanki ustalono w próbkach ziarna (0,5 kg) pobranych po omłocie. Plon energii metabolicznej w ziarnie mieszanki określono (uwzględniając udział komponentów) przez przeliczenie plonu ziarna na energię netto (MJ), przyjmując wartości obliczone dla świń na podstawie norm Ŝywienia zwierząt [RYŚ (red.) 1982]. Wyniki badań opracowano statystycznie metodą analizy wariancji, a róŝnice oceniano za pomocą testu Tukeya. Wyniki i dyskusja Stwierdzono duŝą zmienność liczby kłosów jęczmienia i pszenicy na jednostce powierzchni oraz małą zmienność cech produkcyjności kłosa w zaleŝności od gęstości siewu, udziału komponentów w mieszance i jakości gleby. Liczba kłosów w łanie mieszanki okazała się głównym elementem struktury plonu ziarna, determinującym wielkość plonu ziarna. Wariant mieszanki z przewagą jęczmienia w materiale siewnym charakteryzował się istotnie większą liczbą kłosów na jednostce powierzchni w porównaniu z mieszanką z równym udziałem komponentów i z mieszanką z przewagą pszenicy, na obu kompleksach glebowych (tab. 1). Liczba kłosów jęczmienia była większa niŝ pszenicy w mieszance B (z równym udziałem komponentów w materiale siewnym). Większy udział danego gatunku w mieszance siewnej zapewniał większą liczbę kłosów tego gatunku w łanie mieszanki. Słabsze rozkrzewienie produkcyjne roślin pszenicy było rekompensowane przez większą masę ziarna z przeciętnego kłosa pszenicy w stosunku do kłosa jęczmienia. Mniejsza liczba kłosów pszenicy w wariancie A mieszanki sprzyjała wytworzeniu większej masy ziarna z jej kłosa w stosunku do wariantów B i C mieszanki (tab. 1). Nie stwierdzono istotnej interakcji badanych czynników doświadczenia z latami badań.

WPŁYW GĘSTOŚCI SIEWU NA STRUKTURĘ PLONU ZIARNA MIESZANKI... 147 Tabela 1; Table 1 Cechy struktury plonu mieszanki jęczmienia z pszenicą w zaleŝności od udziału komponentów w mieszance siewnej i kompleksu glebowego (średnio z gęstości siewu) Yield structure of barley and wheat mixture depending on component participation in sowing mixture and soil complex (mean for sowing rates) Kompleks glebowy Soil complex Wariany mieszanki Mixture variant Liczba kłosów na 1 m 2 Ear number per 1 m 2 Masa ziarna z kłosa (g) Grain weight per 1 ear (g) jęczmień barley pszenica wheat łącznie jointly jęczmień barley pszenica wheat Pszenny dobry Good wheat complex A* B* C* 507 353 289 205 298 374 712 b** 651 a 663a 0,78 a** 0,80 a 0,82 a 1,04 b 0,98 a b 0,96 a śytni bardzo dobry; Very good rye complex A B C 463 320 253 187 263 328 650 b 583 a 581 a 0,80 a 0,84 a b 0,85 b 1,06 b 1,02 a b 1,00 a * udział komponentu w materiale siewnym: A - jęczmień 65% + pszenica 35%, B - jęczmień 50% + pszenica 50%, C - jęczmień 35% + pszenica 65%; component participation in sowing mixture: A - barley 65% + wheat 35%, B - barley 50% + pszenica 50%, C - barley 35% + wheat 65% ** wartości w tych samych kolumnach oznaczone innymi literami róŝnią się istotnie; values in the same column followed by different letters are significantly different Tabela 2; Table 2 Liczba kłosów mieszanki B (jęczmień 50% + pszenica 50%) w zaleŝności od gęstości siewu. W nawiasie podano wskaźnik rozkrzewienia produkcyjnego roślin Number of ears in mixture B (barley 50% + wheat 50%) depending on sowing rate. Productive tillering index for cereal plants is given in parenthesis Gęstość siewu liczba ziaren m -2 (jęczmień + pszenica) Sowing rate seed number m -2 (barley + wheat) Kompleks glebowy; Soil complex I (110 + 195) II (135 + 230) III (160 + 265) IV (185 + 300) pszenny dobry; good for wheat jęczmień barley 340 (3,4) 349 (2,9) 357 (2,5) 360 (2,1) pszenica wheat 286 (1,9) 295 (1,7) 301 (1,5) 305 (1,4) łącznie jointly 626 a 644 a b 658 a b 665 b Ŝytni b. dobry; very good for rye jęczmień barley 298 (3,1) 312 (2,6) 328 (2,2) 339 (2,0) pszenica wheat 247 (1,7) 258 (1,5) 269 (1,3) 277 (1,2) lącznie jointly 545a 570ab 597bc 616c W miarę zwiększania gęstości siewu wzrastała liczba kłosów obu zbóŝ w łanie mieszanek: A, B i C (tab. 2, 3), ale w mniejszym zakresie niŝ się spodziewano. ObniŜał się bowiem znacznie stopień rozkrzewienia produkcyjnego roślin zbóŝ (w większym zakresie u jęczmienia) pod wpływem zagęszczania wysiewu, na obu kompleksach glebowo-rolniczych. Obserwowano równieŝ większe wypadanie roślin w warunkach liczniejszej obsady roślin. W przypadku róŝnego udziału gatunków w mieszance siewnej (tab. 2) stwierdzono istotny wzrost liczby kłosów na jednostce powierzchni przy największej gęstości siewu (IV) w porównaniu z najmniejszą gęstością (I) na

148 K. Noworolnik glebie kompleksu pszennego dobrego oraz istotny wzrost juŝ przy III gęstości siewu na kompleksie Ŝytnim bardzo dobrym. Podobny wzrost liczby kłosów zbóŝ (silniejszy na gorszej glebie) przy duŝej gęstości siewu wykazały oba warianty mieszanki z nierównym udziałem komponentów (tab. 3). Zmniejszał się przy tym stopień rozkrzewienia produkcyjnego roślin. Jęczmień w porównaniu z pszenicą charakteryzował się silniejszym rozkrzewieniem produkcyjnym roślin i większą zniŝką tego rozkrzewienia pod wpływem zagęszczenia wysiewu, niezaleŝnie od jakości gleby. Tabela 3; Table 3 Liczba kłosów i rozkrzewienia produkcyjnego roślin mieszanek A i C w zaleŝności od gęstości siewu Number of ears and productive tillering of plants in mixtures A and C depending on sowing rate Gęstość siewu liczba ziaren m -2 (jęczmień + pszenica) Sowing rate seed number m -2 (barley + wheat) Kompleks glebowy, Soil complex A* I (143 + 136) IV (240 + 210) pszenny dobry; good for wheat jęczmień barley 490 (3,4) 518 (2,2) pszenica wheat 194 (2,0) 211 (1,5) łącznie jointly 684a 729b Ŝytni b. dobry; very good for rye jęczmień barley 441 (3,1) 484 (2,2) pszenica wheat 175 (1,8) 199 (1,3) lącznie jointly 616a 683b C* I (77 + 253) IV (130 + 390) 280 (3,7) 298 (2,3) 361 (1,8) 390 (1,4) 641a 688b 238 (3,5) 267 (1,9) 310 (1,6) 346 (1,2) 548a 613b * A, C - objaśnienia jak w tab. 1; explanations see Table 1 Cechy świadczące o produkcyjności kłosa: liczba ziaren w kłosie i masa 1000 ziaren jęczmienia i pszenicy nie zaleŝały od udziału komponentów w mieszance i kompleksu glebowego. Wartości tych cech zmniejszały się (w małym zakresie) w miarę zagęszczania wysiewu (tab. 4). Większy ujemny wpływ wzrastającej gęstości siewu na liczbę ziaren w kłosie i masę 1000 ziaren zaznaczył się u jęczmienia. Tabela 4; Table 4 Liczba ziaren w kłosie i masa 1000 ziaren jęczmienia i pszenicy w zaleŝności od gęstości siewu (średnio z kompleksów glebowych) Seed number per ear and weight of 1000 seeds of barley and wheat depending on sowing rate (mean for soil complexes) Gęstość siewu* Sowing rate* Liczba ziaren w kłosie Seed number per 1 ear jęczmień barley pszenica wheat Masa 1000 ziaren (g) Weight of 1000 seeds (g) jęczmień barley pszenica wheat I II III IV 19,2 a 18,5 a b 17,9 b c 17,1 c 25,3 a 25,0 a b 24,5 a b 24,1 b 44,7 a 44,0 a b 43,2 a b 42,4 b 38,5 a 37,7 a 37,2 a 36,8 a * objaśnienia jak w tab. 2; explanations see table 2

WPŁYW GĘSTOŚCI SIEWU NA STRUKTURĘ PLONU ZIARNA MIESZANKI... 149 Wyniki plonu ziarna i białka badanych wariantów mieszanki jęczmienia z pszenicą w zaleŝności od gęstości siewu i kompleksu glebowego przedstawiono we wcześniej opublikowanej pracy [NOWOROLNIK, SUŁEK 2000]. RóŜny udział komponentów w materiale siewnym nie miał istotnego wpływu na plon ziarna mieszanki. ZróŜnicowanie plonu ziarna mieszanki pod wpływem gęstości siewu było mniejsze niŝ zakładano - istotne tylko na gorszej glebie (kompleks Ŝytni bardzo dobry). Stwierdzono istotny wzrost plonu ziarna wariantów A i B mieszanki przy III gęstości siewu w stosunku do I gęstości oraz przy II gęstości siewu w przypadku wariantu C mieszanki. Na lepszej glebie obserwowano jedynie tendencję do wyŝszego plonowania mieszanki przy II gęstości siewu. Obliczono efektywność poszczególnych gęstości siewu dla wariantów mieszanki mierzoną wagowym stosunkiem przyrostu plonu ziarna przy danej gęstości siewu (w odniesieniu do poprzedniej mniejszej gęstości) do przyrostu masy ziarna siewnego. Na glebie kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego, efektywność II gęstości siewu wynosiła: 9,2 dla mieszanki z przewagą pszenicy i 5,1-6,0 dla pozostałych wariantów mieszanki. Efektywność III gęstości siewu na tym kompleksie wynosiła: 8,0 dla mieszanki z przewagą jęczmienia; 4,3 dla mieszanki z róŝnym udziałem komponentów, ujemna wartość dla mieszanki z przewagą pszenicy. Na glebie kompleksu pszennego dobrego obserwowano niską efektywność II gęstości siewu i bardzo niską efektywność III gęstości siewu. Efektywność IV gęstości siewu była ujemna na obu kompleksach glebowych. Tabela 5; Table 5 Udział komponentów w plonie ziarna i plon energii netto (w przeliczeniu dla trzody chlewnej) róŝnych wariantów mieszanki uprawianych na kompleksie Ŝytnim b. dobrym Component participation in grain yield and net energy yield (for pigs) of various mixture variants on very good rye soil complex Gęstość siewu** Sowing rate** I II III IV Udział gatunków (jęczmień + pszenica) w plonie ziarna mieszanki; Participation of barley and wheat in grain yield of the mixture (%) warianty mieszanki* variants of mixtures* Plon energii netto dla świń (tys. MJ ha -1 ); Net energy yield for pigs (thousand MJ ha -1 ) A B C A B C 61+39 60+40 57+43 57+43 56 + 44 53 + 47 53 + 47 51 + 49 42 + 58 40 + 60 39 + 61 36 + 64 42,8 a 44,9 b 46,1 b 45,0 a b 43,6 a 45,1 a b 46,2 b 45,4 a b 44,4 a 46,5 b 45,9 a b 45,5 a b Średno; Mean 59+41 53 + 47 39 + 61 44,7 45,1 45,6 * objaśnienia jak w tab. 1; explanations see table 1 ** objaśnienia jak w tab. 2; explanations see table 2 Udział gatunków w plonie ziarna mieszanki zaleŝał w duŝym stopniu od ich udziału w materiale siewnym, a takŝe od gęstości siewu (tab. 5). Większy udział danego gatunku w plonie mieszanki był związany z jego przewagą w mieszance siewnej, ale obserwowano umiarkowany wzrost procentowego udziału w plonie tego komponentu, który był w mniejszości w materiale siewnym. W plonie ziarna mieszanki B (z równym udziałem komponentów)

150 K. Noworolnik stwierdzono niewielką dominację jęczmienia. Zagęszczenie wysiewu powodowało zwiększenie udziału pszenicy w plonie mieszanki B i C, kosztem jęczmienia. Jakość gleby nie wpływała na zmiany udziału komponentów w plonie mieszanki. Na bazie wyników plonu ziarna i udziału gatunków w plonie mieszanki obliczono plon energii metabolicznej w ziarnie w odniesieniu do spasania trzody chlewnej. Na glebie kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego (tab. 5) uzyskano istotny wzrost plonu energii netto wszystkich wariantów mieszanki przy II gęstości siewu i tendencję do dalszego wzrostu plonu energii wariantów mieszanki A i B przy III gęstości siewu. Na glebie kompleksu pszennego dobrego zróŝnicowanie plonu energii mieszanek pod wpływem gęstości siewu było nieistotne. Na obu kompleksach glebowych poszczególne warianty mieszanki nie róŝniły się plonem energii metabolicznej. W literaturze brakuje informacji na temat cech struktury plonu ziarna mieszanki jęczmienia z pszenicą w zaleŝności od gęstości siewu, a takŝe w zaleŝności od innych czynników agrotechnicznych. Takie badania prowadzono natomiast z mieszanką jęczmienia z owsem oraz z mieszanką trójskładnikową (jęczmień + pszenica + owies). Liczba kłosów w mieszance jęczmienia z owsem zwiększała się w miarę wzrostu ilości wysiewu, mimo spadku wskaźnika rozkrzewienia produkcyjnego roślin, wyraźniejszego w przypadku jęczmienia [NOWOROLNIK 1994]. Większą zwartością łanu charakteryzowała się mieszanka z przewagą jęczmienia nad owsem w materiale siewnym (67 + 33%). Zwiększanie gęstości siewu wpływało równieŝ dodatnio na liczbę kłosów jęczmienia, pszenicy i owsa w mieszance trójskładnikowej, a ujemnie na wskaźnik rozkrzewienia produkcyjnego, w szczególności jęczmienia [LESZCZYŃSKA 2000]. Zagęszczenie wysiewu przyczyniło się ponadto do zniŝki masy 1000 ziaren jęczmienia i pszenicy oraz do zmniejszenia liczby ziaren w kłosie jęczmienia i owsa. Układ wyników wymienionych badań pod wpływem badanych czynników był podobny do wyników cech struktury plonu mieszanki w niniejszym doświadczeniu. Wnioski 1. Stwierdzono duŝą zmienność liczby kłosów jęczmienia i pszenicy w mieszance pod wpływem badanych czynników. Dodatnio na tę cechę wpływała duŝa gęstość siewu, przewaga jęczmienia w materiale siewnym i lepsze warunki glebowe. 2. Liczba ziaren w kłosie oraz masa 1000 ziaren jęczmienia i pszenicy zmniejszały się przy duŝej gęstości siewu. Zmiany tych cech pod wpływem róŝnego udziału komponentów w mieszance i kompleksów glebowych były nieznaczne. 3. Przy mniejszych gęstościach siewu w plonie ziarna dominował jęczmień. Wraz z wzrostem zagęszczenia zwiększał się udział pszenicy, skutkiem czego przy największej (IV) gęstości udział obu gatunków wyrównywał się. 4. Plon energii metabolicznej w ziarnie mieszanki nie zaleŝał od udziału gatunków w materiale siewnym mieszanki. Na glebie kompleksu

WPŁYW GĘSTOŚCI SIEWU NA STRUKTURĘ PLONU ZIARNA MIESZANKI... 151 Ŝytniego bardzo dobrego był on największy przy drugiej gęstości siewu, natomiast na glebie kompleksu pszennego dobrego zaleŝności takiej nie stwierdzono. Literatura LESZCZYŃSKA D. 2000. Wpływ wybranych czynników agrotechnicznych na strukturę plonu i architekturę łanu trójskładnikowej mieszanki zboŝowej. Rocz. AR w Poznaniu CCCXXV, Roln. 58: 67-73. MICHALSKI T., WEBER Z., HOROSZKIEWICZ J. 1999. Porównanie plonowania mieszanek jęczmienia z owsem, pszenicą oraz pszenŝytem z ich siewami czystymi. Mat. konf. nauk. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. AR w Poznaniu, 2-3 XII 1999: 74-75. NOWOROLNIK K. 1994. Reakcja jarych mieszanek jęczmienia z owsem na gęstość siewu. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy zbóŝ w mieszankach. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 105-110. NOWOROLNIK K., LESZCZYŃSKA D. 2001. Plonowanie róŝnych wariantów mieszanek zbóŝ jarych w warunkach rolnictwa zrównowaŝonego. Zesz. Nauk. AR Krak., Sesja Naukowa 76( I): 237-241. NOWOROLNIK K., SUŁEK A. 2000. Wpływ gęstości siewu na plonowanie mieszanki jęczmienia z pszenicą w zaleŝności od udziału komponentów, terminu siewu i jakości gleby. Rocz. AR w Poznaniu CCCXXV, Roln. 58: 83-88. PRASAD R., SINGH S., SHARMA S. 1988. Studies on pure and mixed stands of wheat and barley under dryland agriculture conditions. J. Agron. Crop Science 160: 335-338. RUDNICKI F., DĘBOWSKI G. 1994. Reakcja jarych mieszanek zboŝowych na uprawę po sobie. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy zbóŝ w mieszankach. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 35-39. RUDNICKI F., WASILEWSKI P. 1993. Badania nad uprawą jarych mieszanek zboŝowych, Cz. I i II, Rocz. AR Poznań,., CCXLIII, Roln. 41: 57-64. RUDNICKI F., WASILEWSKI P. 1994. Porównanie wydajności jarych mieszanek zboŝowych na glebie kompleksu Ŝytniego dobrego. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy zbóŝ w mieszankach. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 83-87. RYŚ Z. (red.) 1982. Normy Ŝywienia zwierząt gospodarskich. Praca zbiorowa. PWRiL, Warszawa: 109-125. Słowa kluczowe: mieszanka jęczmienia z pszenicą, struktura plonu ziarna, plon energii, gęstość siewu, gleba Streszczenie Badano wpływ czterech gęstości siewu i udziału gatunków w materiale siewnym (50 + 50%, 65 + 35% i 35 + 65%) na cechy struktury plonu ziarna i plon energii netto (dla trzody chlewnej) mieszanki jęczmienia z pszenicą, na róŝnych glebach. Większą liczbę kłosów w łanie mieszanki uzyskano przy duŝej gęstości siewu i na lepszej glebie (kompleks pszenny dobry) Liczba ziaren w kłosie i

152 K. Noworolnik masa 1000 ziaren zmniejszały się przy duŝej gęstości siewu oraz nie zaleŝały od innych czynników. Zwiększenie plonu energii metabolicznej w ziarnie mieszanki otrzymano przy średniej gęstości siewu na słabszej glebie (kompleks Ŝytni bardzo dobry), a na lepszej glebie wpływ gęstości siewu był nieistotny. EFFECT OF SOWING RATE ON GRAIN YIELD STRUCTURE OF BARLEY AND WHEAT MIXTURE DEPENDING ON THE SOIL QUALITY Kazimierz Noworolnik Institute of Soil Science and Plant Cultivation National Research Institute, Puławy Key words: barley and wheat mixture, grain yield components, energy yield, sowing rate, soil Summary The effects of four sowing rates and component participation (50 + 50%, 65 + 35%, 35 + 65%) in sowing mixture on grain yield structure and net energy yield (for pigs) of barley and wheat mixtures on various soils were investigated. Higher number of ears in the mixture canopy was obtained at major sowing rate and on better soil (good wheat complex). Number of seeds per 1 ear and the weight of 1000 seeds decreased at major sowing rate and did not depend on the other factors. Increasing yield of net energy in the mixture grain was obtained at middle sowing rate on the poorer soil (very good rye complex), whereas on superior soil the effect of sowing rate was insignificant. Prof. dr hab. Kazimierz Noworolnik Zakład Uprawy Roślin ZboŜowych Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa - PIB ul. Czartoryskich 8 24-100 PUŁAWY e-mail: leszcz@iung.pulawy.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 153-159 OCENA PLONOWANIA MIESZANEK GROCHU SIEWNEGO Z PSZENICĄ JARĄ UPRAWIANYCH W REJONIE SIEDLEC Anna Płaza, Feliks Ceglarek, Danuta Buraczyńska, Robert Rudziński Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin, Akademia Podlaska w Siedlcach Wstęp Uprawa roślin w mieszankach charakteryzuje się szeregiem zalet, które mogą i powinny być wykorzystane we współczesnym rolnictwie. Rośliny w zasiewach mieszanych zwykle pewniej i wierniej plonują niŝ z siewów czystych, a dzięki lepszemu wykorzystaniu siedliska i większej zdolności dostosowawczej są odporniejsze na wyleganie i zachwaszczenie [MICHALSKI 1994; KSIEśAK, MAGNU- SZEWSKA 1999; RUDNICKI 1999]. Cennym komponentem mieszanek strączkowozboŝowych jest groch siewny. Jego rola w Ŝywieniu zwierząt ciągle wzrasta dzięki wprowadzeniu do uprawy nowych odmian pastewnych. Dobór nowych odmian grochu siewnego i proporcji ich wysiewu w mieszankach ze zboŝami jest jednym z podstawowych warunków dobrego ich plonowania [KOTECKI 1990; RUDNICKI 1999; RUDNICKI, WENDA-PIESIK 2002]. Jednak optymalny udział komponentów w mieszankach jest trudny do jednoznacznego określenia. Stąd teŝ wyłania się potrzeba przeprowadzenia badań mających na celu porównanie plonowania mieszanek grochu siewnego z pszenicą jarą w zaleŝności od odmiany grochu siewnego i udziału komponentów w mieszance. Materiał i metody Badania polowe przeprowadzono w latach 2001-2003 na glebie kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego. W doświadczeniu badano dwa czynniki: I. - odmiany grochu siewnego - Kier i Wiato, II. - udział grochu siewnego (100, 80, 60, 40, 20, 0%) w mieszance z pszenicą jarą (odmiany Banti). Udział pszenicy jarej w mieszankach był zróŝnicowany. W miarę zmniejszenia udziału grochu zwiększano udział pszenicy odpowiednio: 0, 20, 40, 60, 80, 100%. Udział gatunków ustalono w stosunku do liczby wysianych nasion w siewie czystym, tj. 100 nasion na m 2 grochu siewnego i 400 ziaren pszenicy jarej. NawoŜenie fosforowo-potasowe dostosowane do zasobności gleby stosowano jesienią. Natomiast wiosną przed wysiewem nasion na wszystkie poletka zastosowano nawoŝenie azotowe w ilości 30 kg N ha -1. W fazie strzelania w źdźbło pszenicy jarej, dodatkowo pod pszenicę jarą zastosowano 50 kg N ha -1, a pod mieszanki 30 kg ha -1. Mieszanki wysiano w pierwszej

154 A. Płaza i inni dekadzie kwietnia. Chwasty zwalczano mechanicznie stosując dwukrotnie bronowanie przed i jednokrotnie po wschodach roślin. Bezpośrednio przed zbiorem mieszanek, z kaŝdego poletka pobrano próby chwastów w celu oznaczenia ich powietrznie suchej masy. Następnie dokonano oceny odporności roślin na wyleganie w skali dziewięciostopniowej (1 - wyleganie całkowite, 9 - brak wylegania). Zbiór mieszanek uprawianych na nasiona przeprowadzono w fazie pełnej dojrzałości pszenicy jarej. Podczas zbioru, na kaŝdym poletku określono plon i oznaczono masę nasion (ziarna) gatunków w plonie mieszanki. W pobranych próbach nasion oznaczono zawartość białka ogólnego (N x 6,25) - metodą Kjeldahla. Otrzymane wyniki badań opracowano statystycznie. Wyniki i dyskusja Plon nasion mieszanek grochu siewnego z pszenicą jarą był istotnie róŝnicowany przez odmianę grochu siewnego, udział grochu siewnego w mieszance oraz ich interakcję (tab. 1). Odmiana grochu siewnego Wiato wyróŝniała się większym plonem nasion i większym ich udziałem w ogólnym plonie mieszanki niŝ odmiana Kier. Natomiast badania SZCZYGIELSKIEGO [1993] wykazały zbliŝony poziom plonowania mieszanek owsa i pszenŝyta z niską odmianą grochu (Pegro), a wyŝsze plony mieszanki wysokiej odmiany (Fidelia) z owsem niŝ z pszenŝytem jarym. W omawianym eksperymencie średni plon nasion mieszanki grochu siewnego z pszenicą jarą o 60% udziale grochu siewnego nie róŝnił się istotnie od plonu nasion mieszanki o 80 i 40% udziale grochu siewnego. Ze współdziałania badanych czynników wynika, Ŝe największy plon nasion mieszanek grochu siewnego z pszenicą jarą otrzymano z odmiany grochu siewnego Wiato o 60 i 80% udziale grochu siewnego w mieszance. PowyŜszą zaleŝność potwierdzają badania SOBKIEWICZA i PODGÓRSKIEJ [2006]. Plon białka ogólnego z nasion mieszanek grochu siewnego z pszenicą jarą był istotnie modyfikowany przez udział grochu siewnego w mieszance i interakcję badanych czynników. Natomiast odmiana grochu siewnego nie wykazała istotnego wpływu na plon białka ogólnego (tab. 1). Zwiększenie udziału nasion grochu siewnego w mieszance z pszenicą jarą wpłynęło istotnie na wzrost plonu białka ogólnego. W omawianym doświadczeniu, podobnie jak w badaniach wielu autorów [GREEN i in. 1985; KOTECKI 1990; SZCZYGIELSKI 1993; SIUTA 1994; CEGLAREK i in. 2004], mieszanki strączkowo-zboŝowe dostarczają więcej białka ogólnego z nasion niŝ zboŝe jare. W badaniach własnych plony białka ogólnego z nasion grochu siewnego odmiany Wiato uprawianej w mieszankach z pszenicą jarą o 80 i 60% udziale grochu siewnego były istotnie wyŝsze od plonów białka ogólnego z nasion grochu siewnego odmiany Kier. Na pozostałych obiektach nie stwierdzono istotnych róŝnic. Zachwaszczenie łanu przed zbiorem mieszanek grochu siewnego z pszenicą jarą było istotnie róŝnicowane przez udział grochu siewnego w mieszance i interakcję badanych czynników. Natomiast odmiana grochu siewnego nie wykazała istotnego wpływu na stopień zachwaszczenia łanu mieszanek (tab. 2). RównieŜ w badaniach SOBKIEWICZA i PODGÓRSKIEJ [2006] odmiana grochu siewnego nie miała istotnego wpływu na zachwaszczenie łanu przed zbiorem mieszanek grochu siewnego z jęczmieniem jarym. W badaniach własnych najmniejsze zachwaszczenie odnotowano w mieszankach grochu

OCENA PLONOWANIA MIESZANEK GROCHU SIEWNEGO... 155 siewnego odmiany Kier i Wiato z pszenicą jarą o udziale grochu siewnego 60 i 40%, a największe w grochu siewnym uprawianym w siewie czystym. Zdaniem KOTECKIEGO [1990], MICHALSKIEGO [1994], COUSENS [1996], CREAMER i in. [1996] oraz SOBKIEWICZA i PODGÓRSKIEJ [2006] rośliny rosnące w łanie mieszanym z reguły lepiej wykorzystują przestrzeń produkcyjną niŝ te same rośliny w zasiewach jednogatunkowych, co sprzyja ograniczeniu zachwaszczenia mieszanek. Tabela 1; Table 1 Plon nasion (t ha -1 ) i białka ogólnego z nasion (kg ha -1 ) mieszanek grochu siewnego z pszenicą jarą (średnie z lat 2001-2003) The yields of seeds (t ha -1 ) and total protein in seeds (kg ha -1 ) of field pea and spring wheat mixtures (means for 2001-2003) Odmiana grochu siewnego Field pea cultivar Udział grochu siewnego w mieszance (%) Participation of field pea in the mixture (%) groch siewny field pea Plon nasion Seed yield pszenica jara spring wheat mieszanka mixture Plon białka ogólnego Yelding of crude protein Kier 100 3,98-3,98 975 80 3,49 0,83 4,32 963 60 2,91 1,69 4,60 924 40 2,24 2,48 4,72 844 20 1,02 3,12 4,14 650 0-4,21 4,21 569 średnie; means 2,73 2,47 4,33 821 Wiato 100 4,32-4,32 1013 Średnie Means 80 4,09 0,87 4,96 1063 60 3,24 1,96 5,20 1012 40 2,16 2,49 4,65 812 20 1,19 3,17 4,36 666 0-4,20 4,20 567 średnie; means 3,00 2,54 4,62 856 100 4,15-4,15 994 80 3,79 0,85 4,65 1013 60 3,08 1,83 4,90 968 40 2,20 2,49 4,69 828 20 1,11 3,15 4,25 658 0-4,21 4,21 568 NIR 0,05; LSD 0.05 odmiana grochu siewnego; field pea cultivar udział grochu siewnego w mieszance; participation of field pea in the mixture interakcja; interaction r.n.; n.s. róŝnice nieistotne; differences not significant 0,14 0,22 0,25 r.n.; n.s. 49 54

156 A. Płaza i inni Tabela 2; Table 2 Zachwaszczenie i wyleganie roślin przed zbiorem mieszanek grochu siewnego z pszenicą jarą (średnie z lat 2001-2003) Weed infestation and lodiging of plants before harvest of field pea and spring wheat mixtures (means for 2001-2003) Odmiana grochu siewnego Field pea cultivar Udział grochu siewnego w mieszance (%) Participation of field pea in the mixture (%) Sucha masa chwastów (g m -2 ); Dry matter of weeds (g m -2 ) Wyleganie roślin (1-9 )* Plants lodging (1-9 )* Kier 100 45,3 2,9 80 39,4 3,6 60 26,2 4,7 40 24,0 5,8 20 37,3 6,7 0 39,7 7,4 średnie; means 35,3 5,2 Wiato 100 45,8 3,2 Średnie Means NIR 0,05; LSD 0.05 odmiana grochu siewnego; field pea cultivar udział grochu siewnego w mieszance; participation of field pea in the mixture interakcja; interaction 80 40,4 3,9 60 25,6 4,9 40 26,3 6,1 20 38,7 6,9 0 40,2 7,6 średnie; means 36,2 5,4 100 45,6 3,1 80 39,9 3,8 60 25,9 4,8 40 25,2 6,0 20 38,0 6,8 0 40,0 7,5 r.n.; n.s. 1,7 2,3 r.n.; n.s. 0,7 r.n.; n.s. róŝnice nieistotne; differences not significant * odporność roślin na wyleganie w skali dziewięciostopniowej (1 - wyleganie całkowite, 9 - brak wylegania); plant resistance to lodging (in 9-degree scale), 1 - total plant lodging, 9 - no plant lodging Groch siewny jest bardzo podatny na wyleganie, dlatego teŝ zaleca się jego uprawę między innymi w mieszankach z roślinami podporowymi [KOTECKI 1990; KSIĘśAK, MAGNUSZEWSKA 1999]. Najczęściej są to zboŝa, a zwłaszcza pszenica jara. W przeprowadzonym doświadczeniu wyleganie roślin było istotnie modyfikowane przez udział grochu siewnego w mieszance i interakcję badanych czynników, natomiast odmiana grochu siewnego nie wykazała istotnego wpływu (tab. 2). W badaniach SOBKIEWICZA i PODGÓRSKIEJ [2006] wśród mieszanek słabo wylegały te z udziałem grochu siewnego odmiany Wiato. W badaniach własnych zwiększenie udziału pszenicy jarej w mieszankach z 0,9

OCENA PLONOWANIA MIESZANEK GROCHU SIEWNEGO... 157 grochem siewnym wyraźnie zmniejszyło wyleganie mieszanek. Stopień wylegania mieszanek o 20% udziale grochu siewnego nie róŝnił się istotnie od wylegania pszenicy jarej uprawianej w siewie czystym. Wnioski 1. Największy plon nasion otrzymano z mieszanek grochu siewnego odmiany Wiato z pszenicą jarą o udziale grochu siewnego 60 i 80%. 2. Udział grochu siewnego w mieszance z pszenicą jarą istotnie modyfikował plony. Zwiększenie udziału grochu siewnego w mieszance powodowało wzrost plonu białka ogólnego. 3. Najmniejsze zachwaszczenie odnotowano w mieszankach grochu siewnego odmiany Kier i Wiato z pszenicą jarą o udziale grochu siewnego 60 i 40%, a najmniejsze wyleganie w pszenicy jarej uprawianej w siewie czystym oraz w mieszankach z grochem siewnym o 20% udziale grochu siewnego. Literatura CEGLAREK F., BURACZYŃSKA D., PŁAZA A., RUDZIŃSKI R. 2004. Wpływ udziału komponentów mieszanek bobiku z pszenicą jarą na plon i zawartość związków chemicznych w biomasie mieszanki. Annales UMCS Lublin, Sec. E 59(3): 1139-1146. COUSENS R.D. 1996. Comparative growth of wheat, barley, and annual ryegrass (Lolium rigidum) in monoculture and mixture. Aust. Jour. of Agric. Res. 47(3): 449-464. CREAMER N.G., BENNETT M.A., STINNER B.R., CARDINA J., REGNIER E.E. 1996. Mechanizm of weed suppression in cover crop-based production systems. Hort science 31(3): 410-413. GREEN C.F., HEBBLETHWAITE P.D., ISON D.A. 1985. A quantitative analysis varietal and moisture status effects on the growth of Vicia faba in relation to radiation absorption. Ann. Appl. Biol. 106: 143-155. KOTECKI A. 1990. Wpływ składu gatunkowego oraz zróŝnicowanego udziału komponentów w mieszankach na plon nasion peluszki uprawianej w róŝnych warunkach glebowych. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Roz. hab. 87: 54 ss. KSIĘśAK J., MAGNUSZEWSKA K. 1999. Plonowanie mieszanek grochu ze zboŝami uprawianych w wybranych rejonach kraju. Fragm. Agron. 3(63): 89-96. MICHALSKI T. 1994. Agrotechniczne aspekty uprawy mieszanek w świetle literatury. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy zbóŝ w mieszankach. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 65-74. RUDNICKI F. 1999. Środowiskowe uwarunkowania uprawy mieszanek zboŝowych i zboŝowo-strączkowych. Mat. konf. nauk. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. AR w Poznaniu, 2-3 XII 1999: 28-39.

158 A. Płaza i inni RUDNICKI F., WENDA-PIESIK A. 2002. Przydatność odmian grochu do mieszanek ze zboŝami jarymi na glebach kompleksów pszennych. Cz. II. Przydatność odmian grochu siewnego do mieszanek z pszenŝytem jarym. Biul. IHAR 221: 199-206. SIUTA A. 1994. Plonowanie mieszanek strączkowo-zboŝowych i ich wartość przedplonowa dla zbóŝ. Mat. konf. nauk. pt. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 40-44. SOBKIEWICZ P., PODGÓRSKA M. 2006. Wydajność mieszanki jęczmienia z grochem w zaleŝności od rozmieszczenia komponentów w łanie. Rezultaty wstępne. Mat. konf. nauk. Znaczenie gospodarcze i biologia plonowania upraw mieszanych. AR w Poznaniu, 11-12 V 2006: 57-58. SZCZYGIELSKI T. 1993. Plonowanie mieszanek strączkowo-zboŝowych. Fragm. Agron. 4: 187-188. Słowa kluczowe: mieszanka, odmiana grochu siewnego, pszenica jara, zachwaszczenie, wyleganie, plon Streszczenie W pracy przedstawiono wyniki badań z lat 2001-2003, mające na celu porównanie plonowania mieszanek grochu siewnego z pszenicą jarą w zaleŝności od odmiany grochu siewnego (Kier i Wiato) i udziału grochu siewnego w mieszance (100, 80, 60, 40, 20, 0%). Otrzymane wyniki badań pozwalają stwierdzić, Ŝe największym plonem nasion wyróŝniały się mieszanki grochu siewnego odmiany Wiato z pszenicą jarą o udziale grochu siewnego 60 i 80%. Najmniejsze zachwaszczenie odnotowano w mieszankach grochu siewnego odmiany Kier i Wiato z pszenicą jarą o udziale grochu siewnego 60 i 40%, a najmniejsze wyleganie w pszenicy jarej uprawianej w siewie czystym i w mieszankach z grochem siewnym o udziale grochu siewnego 20%. THE EVALUATION OF YIELDING OF FIELD PEA AND SPRING WHEAT CROPPING MIXTURES CULTIVATED IN SIEDLCE REGION Anna Płaza, Feliks Ceglarek, Danuta Buraczyńska, Robert Rudziński Department of Plant Cultivation, University of Podlasie, Siedlce Key words: mixture, field pea cultivar, spring wheat, weed infestation, lodging, yield Summary Paper presented the results of investigations carried out within 2001-2003 which compared the yielding of field pea and spring wheat mixtures depending on the field pea cultivar (Kier and Wiato) and share of field pea in the mixture (100, 80, 60, 40, 20, 0%). Investigation results showed that the highest yields of seeds were

OCENA PLONOWANIA MIESZANEK GROCHU SIEWNEGO... 159 obtained by the mixtures of field pea Wiato cultivar with spring wheat at field pea share 60 and 80%. The lowest weed infestation was observed in the mixtures of field pea Kier and Wiato cultivar with spring wheat at field pea share 60 and 40%, whereas the lowest was lodging of spring wheat cultivated in pure stand and in the mixtures with field pea at field pea share 20%. Dr hab. Anna Płaza Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin Akademia Podlaska ul. B. Prusa 14 08-110 SIEDLCE e-mail: plaza@ap.siedlce.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 161-170 REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego NA UPRAWĘ W MIESZANKACH O RÓśNYM SKŁADZIE ILOŚCIOWYM ORAZ EFEKTY PRODUKCYJNE UPRAWY MIESZANEK 1 CZĘŚĆ I REAKCJA OWSA I ŁUBINU śółtego NA UPRAWĘ W MIESZANKACH Franciszek Rudnicki, Lech Gałęzewski Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich w Bydgoszczy Wstęp Walorem róŝnych właściwości biologicznych gatunków roślin uprawianych w mieszankach zboŝowo-strączkowych jest lepsze wykorzystanie zasobów środowiska przez taką mieszankę niŝ siewów czystych jej komponentów. Uprawiane łącznie odległe taksony jednak róŝnie reagują na swoją obecność w łanie. Analiza wyników uzyskiwanych przez wielu autorów [BOGUSZEWSKI 1954; BARBACKI, BURCZYK 1955; BURCZYK 1958; PAPROCKI 1961; BYSZEWSKI, BŁASZCZYK 1966; KOTWICA 1994; RUDNICKI, KOTWICA 1999; KOTWICA, RUDNICKI 2003; RUDNICKI 2005] wskazuje na względnie dobre tolerowanie przez łubin w mieszankach pszenŝyta jarego lub Ŝyta jarego, gorsze jęczmienia jarego, a znacznie gorsze owsa. W mieszankach z owsem obserwowano nasilone wypadanie roślin łubinu z łanu, zawiązywanie małej liczby strąków i przez to niskie plony nasion łubinu. W niekorzystnych warunkach reakcje te nasilały się [RUDNICKI, KOTWICA 1999; WENDA-PIESIK, RUDNICKI 2000]. Celem badań było poznanie reakcji roślin owsa i łubinu Ŝółtego na swoje towarzystwo w mieszankach o róŝnych proporcjach wysiewu tych komponentów na tle ich siewów czystych. Materiał i metody Dane źródłowe pochodzą z ścisłych doświadczeń polowych przeprowadzonych w latach 2002, 2004, 2005 w Stacji Badawczej Mochełek k. Bydgoszczy, na glebie 1 Praca wykonana w ramach projektu badawczego nr 3 P06 R 03924 finansowanego przez MNiSzW.

162 F. Rudnicki, L. Gałęzewski kompleksu Ŝytniego dobrego przydatności rolniczej i do klasy bonitacyjnej IVb. Doświadczenie dwuczynnikowe zakładano w układzie losowanych bloków, w 4 powtórzeniach, na poletkach o powierzchni 24 m 2 (do zbioru 18 m 2 ). Badano 16 mieszanek, których skład stanowił kombinacje poziomów czynników doświadczenia: I - gęstość siewu owsa (140, 280, 420, 560 ziaren m -2 ) i II - gęstość siewu łubinu (25, 50, 75, 100 nasion m -2 ) oraz 4 obiekty owsa w siewie czystym i 4 obiekty łubinu w siewie czystym - łącznie 24 obiekty doświadczalne. Materiał siewny obu gatunków wysiewano łącznie w rozstawie rzędów 12,5 cm. Doświadczenie prowadzono w stanowisku po jęczmieniu jarym. Stosowano nawoŝenie przedsiewne w dawkach 70 kg P 2 O 5, 80 kg K 2 O i 30 kg N ha -1. Drugą dawkę azotu (30 kg ha -1 ) stosowano w fazie strzelania w źdźbło owsa. Pielęgnacja zasiewów obejmowała zwalczanie chwastów herbicydem Afalon 450 SC, stosowanym bezpośrednio po siewie w dawce 1 dm 3 ha -1. Wielokrotne (z 3 lat) analizy wariancji cech wykonano w modelu mieszanym (czynniki stałe, lata losowe). Istotność róŝnic międzyobiektowych oceniano testem porównań wielokrotnych Tukey a. Reakcje łubinu na uprawę w mieszankach Wyniki i dyskusja Większość cech łubinu Ŝółtego rosnącego w mieszankach z owsem, takich jak: masa pojedynczej rośliny, liczba strąków na roślinie, liczba nasion w strąku, ubytek roślin w okresie wegetacji, była kształtowana przez wpływ gęstości siewu owsa oraz gęstości siewu łubinu w sposób niezaleŝny. Wartości tych cech zamieszczono, odpowiednio dla poziomów tych czynników, w tabelach 1 i 2. W warunkach polowych rośliny łubinu Ŝółtego silnie reagowały na współwystępowanie w mieszankach z owsem. W przypadku niemal wszystkich cech ujawnił się negatywny wpływ owsa na łubin Ŝółty w mieszankach, a jego skutki nasilały się wraz z zagęszczaniem siewu owsa. ToteŜ rośliny łubinu w mieszankach, pod względem kaŝdej cechy (poza wysokością pędu głównego), były zdecydowanie gorzej rozwinięte niŝ w siewie czystym łubinu, a ich ubytki w okresie wegetacji były zdecydowanie większe niŝ w siewach czystych (tab. 1, 2). Konkurencja owsa w mieszankach powodowała silne wypadanie roślin łubinu w okresie wegetacji. Średnio te ubytki roślin wyniosły 48,4% i nasilały się od 41,2% do 55,8% wraz z zagęszczaniem siewu łubinu od 25 do 100 nasion m -2, prawdopodobnie wskutek narastającej konkurencji wewnątrzgatunkowej, a 4-krotne zagęszczanie siewu łubinu wywoływało 1,4-krotną zmianę tej cechy. Ten rodzaj konkurencji powodował takŝe ubytki roślin łubinu w siewach czystych, ale były one znacznie mniejsze (średnio 14,2%) niŝ w mieszankach (tab. 1). Wypadanie roślin łubinu z łanu nasilało się wraz z wzrastającym udziałem owsa w mieszance. Czterokrotne zwiększenie gęstości siewu owsa powodowało blisko 2-krotny wzrost wypadania roślin łubinu z łanu mieszanek (tab. 2). Na dorodność roślin łubinu w mieszankach z owsem, mierzoną świeŝą masą pojedynczych jego roślin, wpływała gęstość siewu owsa, jak teŝ gęstość siewu łubinu (tab. 1, 2). Pomimo mniejszej obsady roślin łubinu w mieszankach z owsem świeŝa masa

REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego... CZ. I.... 163 pojedynczej jego rośliny stanowiła średnio tylko około 35% masy wytwarzanej w siewie czystym. Jednak na dorodność roślin łubinu silnie wpływała takŝe gęstość siewu tego gatunku, zwłaszcza w siewie czystym. Wraz z zagęszczaniem siewu od 25 do 100 nasion m -2 następowało istotne zmniejszenie biomasy nadziemnej pojedynczych roślin, które w siewach czystych wyniosło 57,2%, a w mieszankach 21,5%. ToteŜ zaleŝnie od gęstości siewu łubinu dorodność jego roślin w mieszankach okazała się 2-4-krotnie mniejsza niŝ w siewach czystych, a kaŝde zwiększenie gęstości siewu o 50 nasion m -2 w mieszankach powodowało zmniejszanie masy rośliny łubinu w stopniu statystycznie istotnym (tab. 1). Zwiększanie gęstości siewu owsa w mieszankach od 140 do 560 ziaren m -2 prowadziło do redukcji masy pojedynczych roślin łubinu o 27,9% z tym, Ŝe udowodnione róŝnice tej cechy wystąpiły między gęstością 140 ziaren m -2 a pozostałymi (większymi) gęstościami siewu owsa (tab. 2). Takie wyniki świadczą o silnej reakcji łubinu Ŝółtego na konkurencję międzygatunkową (z owsem), a takŝe wewnątrzgatunkową w mieszankach. DuŜą redukcję masy nadziemnej roślin łubinu w mieszankach z owsem względem jego siewów czystych stwierdzał wcześniej PAPROCKI [1961], a zjawisko to nasilało się wraz z zagęszczaniem siewu rośliny zboŝowej w mieszance. Tabela 1; Table 1 Porównanie niektórych cech łubinu Ŝółtego w siewie czystym i w mieszankach z owsem przy róŝnych gęstościach siewu łubinu (średnie z lat: 2002, 2004, 2005) Comparison of characteristics of yellow lupine in sole crop and in intercrops with oat in varied sowing ratios (average from years 2002, 2004, 2005) Cecha Characteristic Ubytki roślin w okresie wegetacji Plant losses during vegetation (%) Masa rośliny Plant weight (g) Wysokość pędu głównego Plant length (cm) Siew* Sowing* sc Gęstość siewu łubinu Ŝółtego (szt. m -2 ) Sowing rate of yellow lupine (seeds per m 2 ) 25 50 75 100 Średnia Mean NIR 0,05 LSD 0.05 8,4 13,7 18,0 16,9 14,2 r.n.; n.s. m 41,2 46,7 50,0 55,8 48,4 6,7 róŝnica different (%) sc 123, 2 32,8 33,0 32,0 38,9 34,2-92,1 62,5 52,7 82,6 29,8 m 32,5 31,8 26,4 25,5 29,0 4,1 m = % sc 26,4 34,5 42,2 48,4 35,1 - sc 61,8 65,7 68,0 69,6 66,3 3,9 m m = % sc 112, 8 69,7 72,4 70,1 71,4 70,9 r.n.; n.s. 110, 2 103,1 102, 6 106,9 - Liczba strąków na roślinie sc 12,2 10,5 7,82 6,73 9,33 2,96

164 F. Rudnicki, L. Gałęzewski Number of pods per plant 0 8 Liczba nasion w strąku Number of grain per pod Plon nasion; Grain yield (t ha -1 ) * sc siew czysty; sole crop m w mieszance z owsem; intercrop with oat m 4,89 4,60 4,02 3,58 4,27 0,63 m = % sc 40,1 43,5 51,4 53,2 45,8 - sc 2,99 2,88 2,72 2,52 2,78 0,28 m 2,43 2,40 2,32 2,33 2,37 r.n.; n.s. m = % sc 81,3 83,3 85,3 92,5 85,3 - sc 1,37 1,65 1,77 1,82 1,65 0,14 m 0,25 0,38 0,43 0,49 0,39 0,08 m = % sc 18,2 23,0 24,3 26,9 23,6 - Tabela 2; Table 2 Wpływ gęstości siewu owsa w mieszankach z łubinem Ŝółtym na niektóre cechy roślin łubinu Ŝółtego (średnie z lat: 2002, 2004, 2005) Influence of oat density on yellow lupine plants in intercropping (averages from years 2002, 2004, 2005) Cecha Characteristic Ubytki roślin w okresie wegetacji Plant losses in vegetation (%) Gęstość siewu owsa w mieszance (szt. m -2 ) Density of oat in intercrop (plant per m 2 ) 140 280 420 560 Średnia Mean NIR 0,05 LSD 0.05 32,7 48,8 49,6 62,6 48,4 11,5 Masa rośliny; Plant weight (g) 35,5 27,9 27,2 25,6 29,0 3,9 Wysokość pędu głównego; Plant length (cm) Liczba strąków na roślinie Number of pods per plant 72,0 70,9 71,4 69,3 70,9 r.n.; n.s. 5,00 4,23 4,17 3,68 4,27 0,61 Liczba nasion w strąku; Number of grain per pod 2,50 2,36 2,28 2,34 2,37 0,19 Pod wpływem konkurencji owsa w mieszankach redukcji podlegały takŝe inne cechy roślin łubinu na tle tych cech w siewie czystym, takie jak: liczba wykształcanych pędów bocznych, liczba strąków na roślinie, liczba nasion w strąku (tab. 1). ZbieŜne wyniki odnośnie reakcji tych cech łubinu na uprawę w mieszankach i na gęstość siewu znajdujemy w pracach BURCZYKA [1958], KOTWICY [1994], PAPROCKIEGO [1961]. Rośliny łubinu w mieszankach osiągały nieco większą wysokość niŝ w siewach czystych (średnio o około 7%), zapewne wskutek konkurencji o światło z wyŝszymi roślinami

REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego... CZ. I.... 165 owsa (tab. 1). RównieŜ BURCZYK [1958] i PAPROCKI [1961] stwierdzali większą wysokość roślin łubinu Ŝółtego w mieszankach z owsem niŝ w siewie czystym. Pędy główne łubinu Ŝółtego osiągały w mieszankach wysokość około 70 cm, a skład ilościowy mieszanek nie wpływał istotnie na tę cechę (tab. 1, 2). Zagęszczanie siewu owsa w mieszankach nie sprzyjało wykształcaniu strąków przez rośliny łubinu. W mieszankach w których owies wysiewano w gęstości 140 ziaren m -2 rośliny łubinu wykształcały po 5 strąków, ale juŝ zwiększenie wysiewu owsa do 280 ziaren m -2 powodowało istotne zmniejszenie tej cechy i tendencję dalszej redukcji przy większych gęstościach siewu owsa. ToteŜ róŝnica liczby strąków na roślinie łubinu pomiędzy skrajnymi gęstościami siewu owsa w mieszankach (140 i 560 ziaren m -2 ) wyniosła 26,4% (tab. 2). Łubin negatywnie reagował takŝe na zagęszczanie roślin swojego gatunku w mieszance, gdyŝ wraz z rosnącą liczbą jego roślin na jednostce powierzchni malała liczba strąków zawiązywanych na roślinie, a róŝnice statystycznie istotne tej cechy występowały pomiędzy gęstościami siewu róŝniącymi się o 50 nasion m -2 (tab. 1). Przy wysiewie 100 nasion łubinu m -2 liczba strąków na roślinie była mniejsza o 26,8% niŝ przy 25 nasionach m -2, więc reakcja ta jest podobna jak na gęstość siewu owsa w mieszankach. Liczba nasion w strąku łubinu zmniejszała się wraz z zagęszczaniem siewu owsa w mieszankach, natomiast nie zmieniała się wraz z róŝnymi gęstościami siewu łubinu (tab. 1, 2). Silna redukcja niemal wszystkich powyŝej omówionych cech roślin łubinu rosnącego w mieszankach z owsem, na tle uprawy łubinu w siewach czystych, ujawniła się bardzo wyraźnie w plonach nasion łubinu. Te plony w mieszankach okazały się aŝ 3,7-5,5-krotnie mniejsze niŝ w siewach czystych, przy analogicznych gęstościach siewu łubinu w obu przypadkach. Taka reakcja łubinu na uprawę w mieszankach z owsem ewidentnie ukazuje złe tolerowanie owsa przez łubin. RUDNICKI [2005] twierdzi wręcz, Ŝe owies jest najmniej odpowiednim komponentem do mieszanek z łubinem spośród wszystkich zbóŝ jarych, a dowody potwierdzające zasadność takiego twierdzenia znajdujemy w pracach PAPROCKIEGO [1956, 1961, 1969] oraz RUDNICKIEGO i KOTWICY [2002]. Ci ostatni autorzy wykazali, iŝ na glebie kompleksu pszennego dobrego, owies najsilniej spośród wszystkich gatunków zbóŝ jarych redukował plonowanie grochu, łubinów (białego, wąskolistnego i Ŝółtego) oraz bobiku w mieszankach. Jedynie jęczmień jary miał zbliŝony do owsa destymulujący wpływ na plonowanie łubinu w mieszance. Większą takŝe konkurencyjność owsa aniŝeli innych zbóŝ jarych w mieszankach względem grochu wykazali KSIĘśAK i MAGNUSZEWSKA [1999] oraz SZCZYGIELSKI [1993]. Reakcje owsa na uprawę w mieszankach Obecność łubinu w mieszankach nie była obojętna dla owsa, ale jego reakcje na współwystępowanie z łubinem okazały się stosunkowo słabe i ujawniły się tylko w niektórych cechach (tab. 3). Okazało się, Ŝe na ogół cechy morfologiczne roślin owsa i dorodność wykształcanych organów generatywnych silniej zaleŝały od gęstości siewu owsa niŝ od gęstości siewu łubinu w mieszance. Stąd takie cechy owsa jak wysokość źdźbła, masa ziarna w wiesze, czy obsada wiech kształtowane były przez gęstość siewu owsa, natomiast współwystępujący w róŝnym zagęszczeniu łubin nie determinował tych cech w stopniu dającym się udowodnić. Istotny natomiast i współdziałający wpływ miały

166 F. Rudnicki, L. Gałęzewski gęstości siewu obu komponentów mieszanki na plon ziarna owsa. Na dorodność roślin owsa, mierzoną masą pojedynczej rośliny oraz wysokością jego źdźbeł, silnie wpływała gęstość siewu tego gatunku. Wraz z zagęszczaniem siewu owsa od 140 do 560 ziaren m -2 następowało istotne zmniejszenie się wartości tych cech, zarówno w mieszankach z łubinem, jak i w siewie czystym. Stopień redukcji okazał się podobny w obu tych sposobach uprawy i w przypadku biomasy nadziemnej pojedynczych roślin wyniósł około 63%, a wysokości źdźbeł około 18% między skrajnymi gęstościami siewu owsa (tab. 3). Taka reakcja świadczy o nasilającej się konkurencji wewnątrzgatunkowej pomiędzy roślinami owsa wraz z zagęszczaniem jego siewu, a mały wpływ miało na to współwystępowanie łubinu w mieszankach. Gęstość siewu owsa wpływała na krzewienie produkcyjne roślin. Wraz z zagęszczaniem siewu od 140 do 560 ziaren m -2 zmniejszała się krzewistość roślin owsa, co jest powszechnie znaną prawidłowością [MAZUREK i in. 1993]. W siewie czystym róŝnica wartości współczynnika krzewienia roślin, pomiędzy tymi skrajnymi gęstościami siewu, wyniosła 31,4% (tab. 3). Podobną reakcję na gęstość siewu wykazał owies w mieszankach z łubinem z tym, Ŝe była ona takŝe interakcyjnie związana z gęstością siewu łubinu. Gdy owies w mieszankach był wysiewany w duŝych gęstościach to krzewił się bardzo słabo i wówczas róŝna gęstość siewu łubinu w mieszance nie miała istotnego wpływu na krzewienie się roślin owsa. Jednak w mieszankach o małej gęstości siewu owsa ujawnił się konkurencyjny wpływ łubinu na tę cechę owsa. W takiej sytuacji zwiększanie gęstości siewu łubinu powyŝej 50 nasion m -2 powodowało istotną redukcję rozkrzewienia produkcyjnego roślin owsa (tab. 4). Tabela 3; Table 3 Porównanie niektórych cech owsa w siewie czystym i w mieszankach z łubinem Ŝółtym przy róŝnych gęstościach siewu owsa (średnie z lat: 2002, 2004, 2005) Comparison of characteristics of oat in sole crop and in intercrops with yellow lupine at varied sowing ratios (averages from years 2002, 2004, 2005) Cecha Characteristic Masa rośliny owsa Plant weight (g) Wysokość źdźbła Plant length (cm) Krzewienie produkcyjne Siew* Crop* Gęstość siewu owsa (szt. m -2 ) Sowing rate of oat (grains m -2 ) 140 280 420 560 Średnia Mean NIR 0,05 LSD 0.05 Sc 17,6 11,6 10,5 6,3 11,5 2,19 m 17,3 11,5 8,3 6,5 10,9 1,60 m = % sc 98,3 99,1 79,0 103,2 94,8 - sc 87,7 86,3 78,2 73,1 81,3 6,99 m 90,4 83,3 79,6 74,8 82,0 4,64 m = % sc 103,1 96,5 101,8 102,3 100,9 - sc 1,56 1,19 1,16 1,07 1,24 0,20

REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego... CZ. I.... 167 Productive tillering m 1,50 1,13 1,09 1,07 1,20 0,13 m = % sc 96,2 95,0 94,0 100,0 96,8 - Obsada wiech (szt. m -2 ) Panicle density (panicle per m 2 ) sc 224 321 457 545 387 32,9 m 229 332 452 560 393 30,2 m = % sc 102,2 103,4 98,9 102,8 101,6 - Masa ziarna w wiesze Weight of grain per panicle (g) sc 3,56 2,85 2,32 2,14 2,72 0,61 m 2,84 2,51 2,16 1,83 2,33 0,27 m = % sc 79,8 88,1 93,1 85,5 85,7 - Plony ziarna owsa Grain yield (t ha -1 ) sc 4,84 5,65 6,00 5,81 5,57 0,64 m 4,15 4,82 5,03 5,19 4,80 0,29 m = % sc 85,7 85,3 83,8 89,3 86,2 - * sc siew czysty; sole crop m mieszanka; intercrop Tabela 4; Table 4 Krzewienie produkcyjne roślin owsa w mieszankach z łubinem Ŝółtym o róŝnej gęstości siewu obu komponentów mieszanki (średnie z lat: 2002, 2004, 2005) Productive tillering of oat plants intercropping with yellow lupine in various components participation (averages from years 2002, 2004, 2005) Gęstość siewu łubinu w mieszankach (szt. m -2 ) Sowing rate of yellow lupine (seed per m 2 ) (B) Gęstość siewu owsa (szt. m -2 ) Sowing rate of oat (seed per m 2 ) (A) 140 280 420 560 Średnia Mean 25 1,51 1,13 1,06 1,06 1,19 50 1,65 1,11 1,16 1,07 1,25 75 1,49 1,08 1,06 1,09 1,18 100 1,36 1,18 1,08 1,04 1,16 Średnia; Mean 1,50 1,13 1,09 1,07 1,20 NIR 0,05; LSD 0.05 A = 0,13 B = 0,08 B/A = 0,16 A/B = 0,08

168 F. Rudnicki, L. Gałęzewski Obsada wiech owsa w mieszankach była niemal taka sama jak w siewach czystych i była, w sposób naturalny, zaleŝna od gęstości w jakiej go wysiewano (tab. 3). Przy gęstości siewu 140 ziaren m -2 obsada wiech owsa była o około 22% większa niŝ początkowa obsada roślin. Wraz ze wzrostem ilości wysiewu róŝnica ta malała i przy wysiewie 280 ziaren m -2 wynosiła 7,2%, przy 420-3,6% a przy 560 ziarnach m -2 zaledwie 0,8%. Wyniki te korespondują ze współczynnikami krzewienia produkcyjnego roślin owsa. Efekt konkurencji łubinu względem owsa przejawił się w cechach generatywnych roślin owsa, takich jak masa ziarna uzyskanego z pojedynczej wiechy i plon ziarna. Owies w mieszankach z łubinem wykształcał mniej dorodne wiechy niŝ w siewie czystym (tab. 3). Stąd masa ziarna z wiechy owsa w mieszankach okazała się mniejsza średnio o 14,3% niŝ w siewie czystym, a redukcja ta była największa (20,2%) przy małej gęstości siewu owsa (140 ziaren m -2 ). Wraz z zagęszczaniem siewu owsa od 140 do 560 ziaren m -2 masa ziarna z jego wiechy ulegała redukcji w siewach czystych o 60%, a w mieszankach z łubinem o 64,4%. Wyniki powyŝsze nie dają podstaw do wykazania korzystnego wpływu obecności łubinu w mieszankach na plonowanie owsa w tych mieszankach, podczas gdy taki pozytywny wpływ łubinu na plonowanie pszenŝyta jarego obserwował KOTWICA [1994]. Wnioski 1. Rośliny łubinu źle znosiły obecność roślin owsa w mieszankach, o czym świadczy wypadanie roślin łubinu z łanu w okresie wegetacji mieszanek oraz silna redukcja niemal wszystkich cech wegetatywnych i generatywnych łubinu. Zjawiska te nasilały się wraz z zagęszczaniem siewu obu gatunków w mieszankach. 2. Reakcje owsa na obecność roślin łubinu w mieszankach były zdecydowanie słabsze niŝ reakcje łubinu na obecność owsa. W towarzystwie łubinu rośliny owsa słabiej się krzewiły, wykształcały mniej dorodne wiechy i mniejszy plon ziarna niŝ w siewach czystych o analogicznych gęstościach siewu owsa w obu przypadkach. Literatura BARBACKI S., BURCZYK H. 1955. Doświadczenia z mieszankami na nasiona łubinu z owsem, w: Prace działu roślin strączkowych i pastewnych. IUNG Puławy 1(1951-55): 148-149. BOGUSZEWSKI W. 1954. Badania nad siewami mieszanymi łubinu z owsem. Rocz. Nauk Rol. Ser. A 68(3): 481-503. BURCZYK H. 1958. Mieszanki owsa z łubinem pastewnym w uprawie na nasiona. Rocz. Nauk Rol. Ser. A 79(1): 319-347. BYSZEWSKI W., BŁASZCZYK D. 1966. Reakcja odmian łubinu Ŝółtego na róŝne sposoby

REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego... CZ. I.... 169 uprawy. Rocz. Nauk Rol. Ser. A 90(4): 633-645. KOTWICA K. 1994. Przydatność pszenŝyta jarego i łubinu Ŝółtego do uprawy w mieszankach o róŝnej gęstości siewu obu komponentów. ATR Bydgoszcz, Rozprawa doktorska (maszynopis). KOTWICA K., RUDNICKI F. 2003. Komponowanie mieszanek zbóŝ jarych z łubinem na glebie lekkiej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 495: 163-170. KSIĘśAK J., MAGNUSZEWSKA K. 1999. Plonowanie mieszanek grochu ze zboŝami uprawianych w wybranych rejonach kraju. Fragm. Agronom. 3: 89-96. MAZUREK J., MAZUREK J., KRÓL M. 1993. Wpływ odmiany, gleby i agrotechniki na plonowanie owsa, w: Biologia i agrotechnika owsa. IUNG Puławy: 247-308. PAPROCKI S. 1956. Plonowanie łubinu Ŝółtego pastewnego w siewach mieszanych. Zesz. Nauk. WSR Olsztyn 2: 141-186. PAPROCKI S. 1961. Wpływ domieszki zbóŝ na rozwój, plonowanie oraz skład chemiczny pastewnego łubinu Ŝółtego. Cz. II. Wzajemne oddziaływania na siebie łubinu i zbóŝ w siewie współrzędnym. Rocz. Nauk Rol. Ser. A 84(4): 761-785. PAPROCKI S. 1969. Uprawa wyki jarej na nasiona w mieszankach z owsem, pszenicą jarą i bobikiem. Rocz Nauk Rol. Ser. A 95(4): 451-463. RUDNICKI F. 2005. Mieszanki zboŝowe i zboŝowo-strączkowe, w: Rynki i technologie produkcji roślin uprawnych. Praca zbiorowa pod red. J. Chotkowskiego. Wieś Jutra: 197-213. RUDNICKI F., KOTWICA K. 1999. Porównanie mieszanek zboŝowo-strączkowych na glebie kompleksu pszennego dobrego. Mat. konf. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. 2-3 XII 1999 AR Poznań: 98-99.. RUDNICKI F., KOTWICA K. 2002. Porównanie efektów uprawy jarych mieszanek zboŝowo-strączkowych z udziałem jęczmienia owsa lub pszenŝyta. Folia Univ. Agric. Stetin., Agricultura 228(91): 125-30. SZCZYGIELSKI T. 1993. Plonowanie mieszanek strączkowo-zboŝowych. Fragm. Agronom. 4: 187-188. WENDA-PIESIK A., RUDNICKI F. 2000. MoŜliwości zastosowania herbicydów w mieszankach łubinu Ŝółtego ze zboŝami. Annales UMCS Lublin. Vol. LV, Supl. 27 Sectio E: 221-229. Słowa kluczowe: mieszanki zboŝowo-strączkowe, owies, łubin Ŝółty, konkurencja Streszczenie W latach 2002, 2004, 2005, badano 16 mieszanek na glebie kompleksu Ŝytniego dobrego, których skład stanowiły kombinacje 4 gęstości siewu owsa (140, 280, 420, 560

170 F. Rudnicki, L. Gałęzewski ziaren m -2 ) i 4 gęstości siewu łubinu Ŝółtego (25, 50, 75, 100 nasion m -2 ) oraz 4 obiekty owsa w siewie czystym i 4 obiekty łubinu w siewie czystym, wysiewanych w tych samych gęstościach, co w mieszankach - łącznie 24 obiekty doświadczalne. Rośliny łubinu Ŝółtego silnie reagowały na współwystępowanie w mieszankach z owsem. W przypadku niemal wszystkich cech ujawnił się negatywny wpływ owsa na łubin Ŝółty w mieszankach, a jego skutki nasilały się wraz z zagęszczaniem siewu owsa. Rośliny łubinu w mieszankach były zdecydowanie gorzej rozwinięte a ich ubytki w okresie wegetacji zdecydowanie większe niŝ w siewie czystym łubinu. Silna redukcja niemal wszystkich cech roślin łubinu ujawniła się bardzo wyraźnie w plonach nasion łubinu, które w mieszankach okazały się aŝ 3,7-5,5-krotnie mniejsze niŝ w siewach czystych, przy analogicznych gęstościach siewu łubinu w obu przypadkach. Obecność łubinu w mieszankach nie była obojętna dla owsa, ale jego reakcje na współwystępowanie z łubinem okazały się stosunkowo słabe i ujawniły się tylko w niektórych cechach. Na ogół cechy morfologiczne roślin owsa i dorodność wykształcanych organów generatywnych silniej zaleŝały od gęstości siewu owsa w mieszance niŝ od gęstości siewu łubinu w mieszance. Stąd takie cechy owsa jak wysokość źdźbła, masa ziarna w wiesze, czy obsada wiech kształtowane były przez gęstość siewu owsa, natomiast współwystępujący w róŝnym zagęszczeniu łubin nie determinował tych cech w stopniu dającym się udowodnić. Istotny natomiast i współdziałający wpływ miały gęstości siewu obu komponentów mieszanki na krzewienie produkcyjne i plon ziarna owsa. RESPONSE OF OAT AND YELLOW LUPINE TO THEIR VARIOUS PARTICIPATION IN INTERCROPPING AND THEIR PRODUCTIVITY IN INTERCROPS PART I REACTION OF OAT AND YELLOW LUPINE TO INTERCROPPING Franciszek Rudnicki, Lech Gałęzewski Department of Plant Growing Principles and Experimental Methodology, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz Key words: cereal and legume intercrops, oat, yellow lupine, competition Summary The field experiment was conducted in 2002, 2005 and 2005 on the rye soil complex with oat - yellow lupine intercrops. Four densities of oat (140, 280, 420 and 560 seed per m 2 ) and four densities of yellow lupine (25, 50, 75 and 100 seed per m 2 ) were designed for intercrop, as well as the same densities were used in sole crops of both species.

REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego... CZ. I.... 171 The total number of experimental treatments was 24. The yellow lupine plants were strongly suppressed by oat plants; the negative influence of oat appeared in all lupine traits much more with the increasing oat density. The growth and development of lupine in intercrop were much weaker than in sole crop, which wasespecially well expressed by plant losses during vegetation. Intercropping also reduced the generative characters of lupine; from 3.7 to 5.5 lesser yield of grain was obtained as compared to its sole crop. The presence of yellow lupine had weak effect on oat plants and appeared in some characters only. Generally, oat plants responded more effectively to oat density than to lupine density in intercrop; the traits such as stem length, grain weight per panicle and panicle density were affected by oat density. However the number of productive tillers and the grain yield of oat were affected by lupine density in intercrop. Prof. dr hab. Franciszek Rudnicki Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich ul. Ks. A. Kordeckiego 20 85-225 BYDGOSZCZ e-mail: rudnicki@atr.bydgoszcz.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 171-179 REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego NA UPRAWĘ W MIESZANKACH O RÓśNYM SKŁADZIE ILOŚCIOWYM ORAZ EFEKTY PRODUKCYJNE UPRAWY MIESZANEK 1 CZĘŚĆ II PLONOWANIE MIESZANEK Franciszek Rudnicki, Lech Gałęzewski Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich w Bydgoszczy Wstęp Uprawa mieszanek zboŝowo-strączkowych na ziarno jest jednym ze sposobów pozyskiwania pasz treściwych. Wśród mieszanek zboŝowo-strączkowych uprawa współrzędna owsa z łubinem Ŝółtym ma znaczenie szczególne. Z uwagi na względnie małe wymagania glebowe tych roślin, ich mieszanki uznaje się jako odpowiednie dla gleb słabych, często zakwaszonych i w niskiej kulturze. Jednak efekty produkcyjne ich uprawy często znacznie odbiegają od oczekiwań. Dotyczy to zwłaszcza zwykle małego udziału nasion łubinu w plonie całkowitym mieszanek i duŝej zmienności tej cechy zaleŝnie od warunków siedliskowo-agrotechnicznych. W niekorzystnych warunkach plon nasion łubinu w mieszankach z owsem bywał niewiele większy od masy wysiewu nasion łubinu [RUDNICKI, KOTWICA 1999, 2002; KOTWICA, RUDNICKI 2003]. Celem niniejszej części pracy jest poznanie efektów produkcyjnych uprawy mieszanek owsa z łubinem Ŝółtym o róŝnym składzie ilościowym tych komponentów, w warunkach gleby kompleksu Ŝytniego dobrego. Materiał i metody badań Dane źródłowe dotyczące plonów mieszanek oraz owsa w siewach czystych uzyskano z doświadczenia wielokrotnego (3-letniego) wykonanego w Stacji Badawczej Mochełek k. Bydgoszczy, którego zakres i metodykę zamieszczono w części I. Dane te poddano analizie wariancji doświadczenia wielokrotnego w modelu uwzględniającym 1 Praca wykonana w ramach projektu badawczego nr 3 P06 R 03924 finansowanego przez MNiSzW.

172 F. Rudnicki, L. Gałęzewski losowy charakter lat badań i z zastosowaniem testu porównań wielokrotnych Tukey a do porównań międzyobiektowych. Dokonano takŝe wielocechowej oceny porównawczej 16 mieszanek uwzględnionych w badaniach, wg metody opartej na skali T [RUDNICKI 2002]. W ocenie tej cechami były: plon ziarna owsa w mieszance (waga = 0,3), wierność plonu owsa (0,15), plon nasion łubinu (0,4), wierność plonu łubinu (0,15). Wyniki i dyskusja Wykazane w I części silne wypadanie roślin łubinu z łanów mieszanek, a takŝe redukcja wszystkich jego cech plonotwórczych w mieszankach z owsem w porównaniach z siewem czystym łubinu znalazła swe odzwierciedlenie w plonach nasion łubinu w mieszankach. Plony te były małe i cechowała je przy tym bardzo duŝa zmienność w latach badań, znacznie większa niŝ w siewach czystych łubinu (tab. 1, 2). Pomimo tej zmienności plonów między latami badań analiza wariancji doświadczenia wielokrotnego, w modelu uwzględniającym stałość czynników i losowość lat, wykazała istotny interakcyjny wpływ gęstości siewu owsa i gęstości siewu łubinu na plonowanie łubinu w mieszankach (tab. 1). Największy plon nasion łubinu (0,84 t ha -1 ) stwierdzono w mieszance składającej się ze 140 ziaren owsa i 100 nasion łubinu na 1 m 2. Ten plon okazał się istotnie większy od wszystkich pozostałych (tab. 1), a jednocześnie jego zmienność w latach była najmniejsza (tab. 2). Wraz z zagęszczaniem siewu owsa (do 560 ziaren m -2 ) i rozrzedzaniem siewu łubinu (od 100 do 25 nasion m -2 ) następowała redukcja plonu łubinu w mieszankach osiągając w skrajnym przypadku poziom 0,15 t ha -1. Oznacza to, Ŝe gęstości siewu owsa i łubinu w mieszankach wpływają na plon nasion łubinu w sposób przeciwstawny, więc ewidentnie interakcyjny. Potwierdza to silna ujemna korelacja między plonem łubinu i plonem owsa w mieszankach o róŝnym składzie, która w kaŝdym roku badań była niemal identyczna na poziomie r = -0,88. Podobną, jak w niniejszych badaniach, prawidłowość interakcyjnego wpływu gęstości siewu pszenŝyta jarego i gęstości siewu łubinu Ŝółtego w mieszankach na plony nasion łubinu wykazał KOTWICA [1994], jednak ujawniała się ona w znacznie słabszym stopniu. W jego doświadczeniach redukcja plonu łubinu wraz z zagęszczaniem rośliny zboŝowej zachodziła łagodniej, a plony łubinu były bardziej stabilne w latach (pomimo zmiennych warunków pogodowych) niŝ to wykazano w tej pracy. Z kolei KOTWICA i RUDNICKI [2003] wykazali zmienność plonowania łubinu w mieszankach z owsem na poziomie 33,6 i 26,6% za trzy lata badań, a w mieszankach z pszenŝytem 9,9 i 11,1%. Plon ziarna owsa w mieszankach podlegał interakcyjnemu wpływowi gęstości siewu obu gatunków. O ile w mieszankach, w których owies wysiewano w gęstości 140 ziaren m -2, duŝy dodatek łubinu (100 nasion m -2 ) nie sprzyjał plonowaniu owsa, to przy duŝej gęstości siewu owsa w mieszankach wypierał on skutecznie rośliny łubinu z łanu i wówczas gęstość siewu łubinu w takich mieszankach nie miała istotnego znaczenia dla plonowania owsa. Analiza interakcji odwrotnej (poziomy czynnika A na poszczególnych poziomach czynnika B) ujawniła, Ŝe przy małej gęstości siewu łubinu w mieszance (25 nasion m -2 ) plon owsa zwiększał się wraz z jego gęstością siewu jedynie do 280 ziaren m -2, natomiast przy duŝej gęstości siewu łubinu (75 lub 100 nasion m -2 ) do

REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego NA UPRAWĘ... CZ. II.... 173 420 ziaren m -2 owsa (tab. 1).

174 F. Rudnicki, L. Gałęzewski

REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego NA UPRAWĘ... CZ. II.... 175 Owies wysiewany w najmniejszej gęstości cechował się najmniejszym współczynnikiem zmienności na poziomie 9,1% (tab. 2). Większe zagęszczenie roślin wprawdzie dawało wyŝsze plony jednak bardziej zróŝnicowane w latach. Reakcja owsa zatem jest odmienna niŝ łubinu. Zmienność plonu owsa uprawianego w mieszankach dla lat generalnie zmniejszała się wraz z malejącą ilością wysiewu łubinu i owsa. Najmniejszą zmienność plonowania w latach uzyskiwano w przypadku owsa wysiewanego w ilości 140 ziaren m -2. Plony mieszanek owsa z łubinem Ŝółtym, o róŝnym składzie ilościowym tych komponentów, zaleŝały w głównej mierze od plonowania w nich owsa, a w małym stopniu od plonowania łubinu (tab. 3). Plony mieszanek podlegały współzaleŝnemu wpływowi gęstości siewu owsa oraz gęstości siewu łubinu Ŝółtego w tych mieszankach. Na ogół zwiększanie gęstości siewu owsa sprzyjało uzyskiwaniu większych plonów mieszanek. Jednak efekty zagęszczania siewu owsa zmieniały się przy róŝnych gęstościach siewu łubinu. Okazało się, Ŝe jeśli w mieszance jest wysiewana mała ilość łubinu (25 nasion m -2 ) to do dobrego plonowania mieszanki gęstość siewu owsa takŝe nie moŝe być nadmierna. Na podstawie wyznaczonego ekstremum funkcji wielomianowej II tę gęstość siewu owsa wyznaczono na 430 ziaren m -2. Analogicznie największe okazało się plonowanie mieszanki składającej się z 75 nasion m -2 łubinu i 480 ziaren m -2 owsa, oraz mieszanki 100 nasion m -2 łubinu i 496 ziaren m -2 owsa. Takie wyniki wskazują na celowość tym większej gęstości siewu owsa w mieszance, im większa jest w niej gęstość siewu łubinu. Jednak prawidłowość taką zakłóca fakt dobrego plonowania mieszanek (5,0 t ha -1 i więcej), w których wysiewane było 50 nasion m -2 łubinu, a wówczas gęstość siewu owsa miała mniejsze znaczenie. Udział nasion łubinu w plonie mieszanek był na ogół mały i podlegał duŝej zmienności w latach badań, a takŝe pod wpływem składu ilościowego mieszanek. Zagęszczanie siewu łubinu w mieszankach skutkowało naturalnie zwiększeniem udziału jego nasion w plonie mieszanek. Jednak efekt ten był znaczący jedynie przy małej obsadzie roślin owsa, a mały przy duŝej jego obsadzie w mieszankach. I tak, w mieszankach w których wysiewano 140 ziaren m -2 owsa, zwiększanie gęstości siewu łubinu od 25 do 100 nasion m -2 powodowało wzrost udziału jego nasion w plonie o 10 pkt.%, natomiast przy wysiewie 560 ziaren m -2 owsa odpowiednio tylko o 4,2 pkt.% (tab. 3). DuŜa obsada roślin owsa w mieszance redukowała plon nasion łubinu i ich udział w strukturze plonu mieszanek. Czterokrotne zwiększenie gęstości siewu owsa skutkowało 2-3-krotnym zmniejszeniem udziału nasion łubinu w plonie mieszanek. Okazało się, Ŝe udział nasion łubinu w plonie mieszanek koreluje ujemnie (r = 0,81) z plonem mieszanek w stopniu wysoko istotnym. Wyniki te korespondują z wynikami innych autorów, którzy wykazywali silne ograniczenie plonowania łubinu w mieszankach z owsem i przez to niewielki udział nasion łubinu w plonie łącznym mieszanek na poziomie 5-9%, a był on tym mniejszy w im mniejszym zagęszczeniu wysiewano łubin [RUDNICKI, KOTWICA 2002; KOTWICA, RUDNICKI 2003]. Ocena walorów agrotechniczno-uŝytkowych upraw roślinnych na podstawie poszczególnych ich cech prowadzi często do przeciwstawnych wniosków. TakŜe wielkość plonu roślin nie jest wystarczającym kryterium oceny, zwłaszcza w przypadku mieszanek róŝnogatunkowych, poniewaŝ róŝna jest wartość uŝytkowa plonu poszczególnych komponentów mieszanek. Dlatego w ocenie uwzględniono w 4 cechy: plon ziarna owsa

176 F. Rudnicki, L. Gałęzewski średni z lat badań, wierność plonu owsa w latach, plon nasion łubinu średni z lat badań, wierność plonu łubinu w latach.

REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego NA UPRAWĘ... CZ. II.... 177 Cechom tym nadano wagi, uznając plonowanie łubinu w mieszankach jako cechę o największym znaczeniu. W takiej ocenie najlepszymi okazały się mieszanki, w których gęstość siewu owsa jest mała (140 ziaren m -2 ), a gęstość siewu łubinu duŝa (100-75 nasion m -2 ). Decydujący wpływ na taką ocenę ma względnie dobre plonowanie łubinu i większa niŝ w innych mieszankach wierność jego plonów w latach. NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe tylko w tych mieszankach nasiona łubinu stanowią więcej niŝ 12% w plonie mieszanki i dzięki temu zachowują one cechy mieszanki (tab. 4). Za najmniej przydatne do uprawy w warunkach realizacji doświadczenia polowego okazały się mieszanki w których owies jest wysiewany w duŝej gęstości (560 lub 420 ziaren m -2 ) i łubin w duŝej (100 nasion m -2 ) lub przeciwnie małej (25 nasion m -2 ) gęstości siewu. W takich mieszankach plonowanie owsa jest wprawdzie względnie wysokie, ale plony nasion łubinu są małe i zawodne. Średni z lat udział nasion łubinu w plonie mieszanek nie przekracza wówczas 7%, a w latach posusznych jest wręcz znikomy. Skład gatunkowy plonu nie kwalifikuje ich jako mieszanki, a raczej jako siewy czyste owsa z minimalnym dodatkiem nasion łubinu. Wyniki ocen wielocechowych mieszanek zboŝowo strączkowych plasują mieszanki owsa i łubinu Ŝółtego nisko wskazując ich małą przydatność w porównaniu z innymi mieszankami [RUDNICKI, KOTWICA 2002; KOTWICA, RUDNICKI 2003]. W niniejszych badaniach nie potwierdza się jako właściwa, stosowana w praktyce rolniczej, zasada wysiewania mieszanek w gęstościach odpowiadających 50% gęstości siewów czystych obu komponentów mieszanki. Taka mieszanka (280 ziaren m -2 owsa + 50 nasion m -2 łubinu) uzyskała dość niską ocenę (49,2 pkt.) i 11 pozycję rankingową wśród 16 porównywanych mieszanek (tab. 4). Przyjęte zasady oceny wielocechowej mieszanek sprawiły, Ŝe łączna ocena waŝona koreluje dodatnio z plonem nasion łubinu w mieszankach (r = 0,80), ale ujemnie z plonem całkowitym mieszanek (r = -0,72). Wnioski 1. Na glebie kompleksu Ŝytniego dobrego plony łubinu w mieszankach są niskie i w znacznej mierze determinowane proporcją wysiewu owsa i łubinu, maleją wraz z zagęszczaniem siewu owsa, rosną natomiast wraz z zagęszczaniem siewu łubinu. 2. Zwiększanie gęstości siewu owsa w mieszankach z łubinem sprzyja lepszemu plonowaniu tych mieszanek, ale powoduje wyraźne zmniejszanie się udziału nasion łubinu w strukturze plonu mieszanek i zwiększenie zmienności tej cechy w latach. 3. W ocenie wielocechowej najwięcej walorów agrotechniczno-uŝytkowych wykazują mieszanki owsa z łubinem o znacznie zrównowaŝonej gęstości siewu obu gatunków (140 ziaren m -2 owsa i 75-100 nasion m -2 łubinu). Tylko w takich mieszankach udział nasion łubinu w plonie przekraczał 12%. Literatura KOTWICA K. 1994. Przydatność pszenŝyta jarego i łubinu Ŝółtego do uprawy w mieszankach o róŝnej gęstości siewu obu komponentów. ATR Bydgoszcz, rozprawa

178 F. Rudnicki, L. Gałęzewski doktorska (maszynopis). KOTWICA K., RUDNICKI F. 2003. Komponowanie mieszanek zbóŝ jarych z łubinem na glebie lekkiej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 495: 163-170. RUDNICKI F. 2002. Propozycja metod wielocechowej oceny porównawczej na przykładzie odmian pszenŝyta ozimego. Folia Univ. Agric. Stetin., Agricultura 228(91): 119-124. RUDNICKI F., KOTWICA K. 1999. Porównanie mieszanek zboŝowo-strączkowych na glebie kompleksu pszennego dobrego. Mat. konf. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach. AR Poznań. RUDNICKI F., KOTWICA K. 2002. Porównanie efektów uprawy jarych mieszanek zboŝowo - strączkowych z udziałem jęczmienia owsa lub pszenŝyta. Folia Univ. Agric. Stetin., Agricultura 228(91): 125-130. Słowa kluczowe: mieszanki zboŝowo-strączkowe, owies, łubin Ŝółty, plonowanie, ocena wielocechowa Streszczenie W latach 2002, 2004, 2005, badano 16 mieszanek na glebie kompleksu Ŝytniego dobrego, których skład stanowiły kombinacje 4 gęstości siewu owsa (140, 280, 420, 560 ziaren m -2 ) i 4 gęstości siewu łubinu Ŝółtego (25, 50, 75, 100 nasion m -2 ) oraz 4 obiekty owsa w siewie czystym i 4 obiekty łubinu w siewie czystym, wysiewanych w tych samych gęstościach co w mieszankach - łącznie 24 obiekty doświadczalne. Plony nasion łubinu Ŝółtego w mieszankach z owsem były niskie i bardzo zmienne w latach. O plonie łubinu decydowała gęstość siewu owsa i łubinu. Udział nasion łubinu w łącznym plonie mieszanek był niewielki a mieszanka cechowała się zmiennym składem w latach. Plonowanie owsa w mieszance uzaleŝnione było siniej gęstością siewu owsa niŝ łubinu, którego obecność miała wpływ na plonowanie owsa tylko przy malej ilości wysiewu owsa. Plony mieszanek owsa z łubinem Ŝółtym były zbliŝone do plonów ziarna owsa w siewie czystym, stąd zwiększanie gęstości siewu owsa w mieszankach z łubinem sprzyjało lepszemu plonowaniu tych mieszanek, skutkowało jednak znacznym zmniejszanie się udziału nasion łubinu w strukturze plonu mieszanek. Najwięcej walorów agrotechniczno - uŝytkowych wykazały mieszanki owsa z łubinem o zrównowaŝonej gęstości siewu obu gatunków (np. 140 ziaren m -2 owsa i 75-100 nasion m -2 łubinu). RESPONSE OF OAT AND YELLOW LUPINE TO THEIR VARIOUS PARTICIPATION IN INTERCROPPING AND THEIR PRODUCTIVITY IN INTERCROPS PART II YIELDING OF INTERCROPS

REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego NA UPRAWĘ... CZ. II.... 179 Franciszek Rudnicki, Lech Gałęzewski Department of Plant Growing Principles and Experimental Methodology, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz Key words: cereal and legume intercrops, oat, yellow lupine, grain yield Summary The field experiment was conducted in 2002, 2005 and 2005 on the rye soil complex with oat - yellow lupine intercrops. Four densities of oat (140, 280, 420 and 560 seed per m 2 ) and four densities of yellow lupine (25, 50, 75 and 100 seed per m 2 ) were designed for intercrop, as well as the same densities of both species were used in their sole crops. The total number of experimental treatments was 24. The objective of this study was to evaluate the productivity effects of oat - lupine intercrops as compared to theirs sole crops. The yield of yellow lupine in intercrops with oat was low and unstable in the years of investigation. Sowing ratios of oat and lupine determined strongly the lupine grain yield. The participation of lupine grain in total yields of intercrop was extremely low and varied in years. The oat yielding in intercrops was affected much more by oat density than by lupine participation. Furthermore the lupine presence in intercrops affected the yields of oat grain only with small amount of oat in intercrops. As oat density in intercrop increased the total grain yields of intercrops increased too, however the grain yield of yellow lupine declined. The most profitable intercrops turned out to be the crops with balanced sowing ratios of both species (e.g. 140 seed of oat per m 2 and 75-100 seed of yellow lupine per m 2 ). Prof. dr hab. Franciszek Rudnicki Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich ul. ks. A. Kordeckiego 20 85-225 BYDGOSZCZ e-mail: rudnicki@utp.bydgoszcz.pl

Tabela 1; Table 1...Plony nasion łubinu Ŝółtego i ziarna owsa (t ha -1 ) w mieszankach o róŝnej gęstości siewu obu komponentów (średnie z lat: 2002, 2004, 2005) Grain yields of yellow lupine and oat (t ha -1 ) intercropped at various participations of both components (averages from years 2002, 2004, 2005) Gęstość siewu łubinu w mieszance (szt. m -2 ) Sowing rate of lupine in intercrops (seeds m -2 ) (B) Gęstość siewu owsa w mieszance (szt. m -2 ) Sowing rate of oat in intercrops (grains. m -2 ) (A) 140 280 420 560 Średnia Mean łubin; lupine owies; oats łubin; lupine owies; oats łubin; lupine owies; oats łubin; lupine owies; oats łubin; lupine owies; oats 25 0,41 4,24 0,25 5,21 0,18 5,23 0,15 5,25 0,25 4,98 50 0,50 4,51 0,39 4,71 0,38 4,64 0,26 5,32 0,38 4,79 75 0,59 4,23 0,42 4,74 0,36 5,07 0,33 5,03 0,43 4,77 100 0,84 3,62 0,43 4,64 0,32 5,20 0,36 5,16 0,49 4,65 Średnia; Mean 0,59 4,15 0,37 4,82 0,31 5,03 0,27 5,19 0,39 4,80 NIR0,05; LSD0.05 - łubin; lupine - owies; oat A = 0,08 B = 0,10 B/A = 0,14 A/B = 0,07 A = 0,29 B = 0,26 B/A = 0,58 A/B = 0,29

Współczynniki zmienności w latach badań (%) plonów nasion łubinu Ŝółtego i ziarna owsa w mieszankach łubinu Ŝółtego z owsem o róŝnej gęstości siewu obu komponentów mieszanki oraz w siewach czystych łubinu Tabela 2; Table 2 Coefficients of variability (%) of yields of yellow lupine - oat intercropped at various participations of both components and in their sole crops Gęstość siewu łubinu w mieszance (szt. m -2 ) Sowing rate of lupine in intercrops (seeds m -2 ) (B) Gęstość siewu owsa w mieszance (szt. m -2 ); Sowing rate of oat in intercrops (grains m -2 ) (A) 140 280 420 560 łubin; lupine owies; oat łubin; lupine owies; oat łubin; lupine owies; oat łubin; lupine owies; oat Siew czysty łubinu Lupine sole crop 25 81,4 14,1 95,8 15,2 120,5 15,2 100,5 14,5 51,4 50 74,5 15,5 92,2 17,4 93,8 16,3 119,6 15,5 43,5 75 60,7 17,7 86,4 19,0 94,5 18,6 87,7 18,1 38,5 100 52,6 15,6 84,0 17,4 105,0 20,2 106,9 21,2 35,7 Siew czysty owsa; Oat sole crop - 9,1-17,8-15,0-14,8 -

182 F. Rudnicki, L. Gałęzewski Tabela 3; Table 3 Plony mieszanek owsa z łubinem Ŝółtym (t ha -1 ) i udział nasion łubinu (%) w mieszankach o róŝnej gęstości siewu obu komponentów (średnie z lat: 2002, 2004, 2005) Total grain yields of yellow lupine - oat intercrops (t ha - ) and participation (%) of yellow lupine grain in yields (averages from years 2002, 2004, 2005) Gęstość siewu łubinu w mieszance (szt. m -2 ) Sowing rate of lupine in intercrops (seeds m -2 ) (B) plon*; yield* Gęstość siewu owsa (szt. m -2 ); Sowing rate of oat in intercrops (grains. m -2 ) (A) Średnia Mean 140 280 420 560 łubin**; lupine** plon; yield łubin; lupine plon; yield łubin; lupine plon; yield łubin; lupine 25 4,65 8,4 5,45 4,4 5,41 3,4 5,39 2,6 5,23 4,7 50 5,00 9,4 5,10 7,7 5,02 6,2 5,57 4,7 5,17 7,0 75 4,82 12,9 5,15 8,0 5,43 6,6 5,37 6,1 5,19 8,4 100 4,47 18,4 5,07 8,7 5,52 6,8 5,52 6,8 5,14 10,2 Średnia; Mean 4,73 12,3 5,19 7,2 5,35 5,8 5,46 5,03 5,18 7,6 NIR0,05 LSD0.05 dla plonu mieszanki; for yield intercrop A = 0,27 B = r.n.; n.s. B/A =0,51 A/B =0,26 dla zawartości nasion łubinu; for percipitation of lupine grain A =1,7 B = 2,0B/A = 3,3A/B = 1,6 * plon łączny mieszanki; total yield of intercrop ** zawartość nasion łubinu w łącznym plonie mieszanki; participation of lupine grain in total yield of intercrop

REAKCJE OWSA I ŁUBINU śółtego NA UPRAWĘ... CZ. II.... 183 Tabela 4; Table 4 Wielocechowa ocena przydatności rolniczej mieszanek na podstawie danych z lat: 2002, 2004, 2005 Multifeature evaluation of yellow lupine - oat intercrops based on data from years 2002, 2004 and 2005 Skład mieszanki - gęstość siewu (szt. m -2 ) Component - sowing rate (pcs m -2 ) Punkty oceny za; Evaluated characteristic Ocena łączna waŝona* Total points* wysokość plonu; yields wierność plonu; yields stability owies; oat lubin; lupine owies; oat łubin; lupine owies; oat lubin; lupine 140 100 24,5 78,5 56,2 81,1 59,3 140 75 37,7 62,9 46,1 77,0 55,0 140 50 43,7 57,0 57,6 53,9 52,6 280 25 58,9 41,4 58,7 48,5 50,3 560 50 61,2 42,0 57,8 42,6 50,2 280 100 46,5 52,9 47,6 53,2 50,2 420 75 55,8 48,6 42,2 46,6 49,5 560 75 55,0 46,7 44,2 51,0 49,5 140 25 37,9 51,5 64,2 51,8 49,4 280 75 48,7 52,0 39,6 52,2 49,2 280 50 48,1 50,5 47,9 49,2 49,2 420 50 46,5 49,6 53,1 48,8 49,1 560 25 59,7 35,1 62,8 47,5 48,5 420 25 59,3 37,2 58,8 43,9 48,1 420 100 58,7 45,8 33,9 42,4 47,4 560 100 57,8 48,5 29,3 41,4 47,3 * wagi dla cech; weight for characteristics: plon owsa = 0,3; oat yield = 0.3 plon łubinu = 0,4; lupine yield = 0.4 wierność plonu owsa = 0,15; stability of oat yield = 0.15 wierność plonu łubinu 0,15; stability of lupine yield = 0.15

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 181-193 PRODUKCYJNOŚĆ MIESZANEK ZBÓś JARYCH Z GROCHEM NA GLEBIE KOMPLEKSU śytniego BARDZO DOBREGO Franciszek Rudnicki, Anna Wenda-Piesik Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich w Bydgoszczy Wstęp Uprawa mieszanek międzygatunkowych jest od dawna znaną praktyką rolniczą, przyczyniającą się do komplementarnego wykorzystania zasobów siedliska i kompensacyjnego wzrostu roślin róŝnych gatunków [STEFAN Z BRONOWA 1873; TRE- NBATH 1976; WILLEY 1979]. Mieszanki zbóŝ jarych z roślinami strączkowymi są uznawane za dobrą praktykę rolniczą w Polsce, zwłaszcza w ekologicznym i integrowanym systemie produkcji [BOROWIECKI, KSIĘśAK 2000]. W innych krajach Unii Europejskiej ich uprawę wiąŝe się głównie z rolnictwem ekologicznym (organicznym) lub tzw. niskonakładowym [WATSON i in. 2002; KNUDSEN i in. 2004]. Za przydatną do uprawy na dobrych glebach uwaŝa się mieszankę z jęczmienia jarego z grochem siewnym. Decyduje o tym duŝa wartość paszowa nasion tej mieszanki, podobne wymagania siedliskowe oraz zbliŝona długość wegetacji obydwu gatunków [KSIĘśAK 1994; UFNOWSKA, KSIĘśAK 1999; RUDNICKI, WENDA-PIESIK 2002]. Wartościowymi komponentami mieszanek z grochem okazują się takŝe pszenŝyto jare i pszenica jara [SZCZYGIELSKI 1993; PODLEŚNY 1996; PISULEWSKA, ZAJĄC 1997; RUDNICKI, WENDA-PIESIK 2002]. Mało natomiast wiadomo o walorach agrotechnicznouŝytkowych mieszanek grochu z owsem nagoziarnistym. Zaletą tej formy owsa jest wysoka wartość odŝywcza i energetyczna jego ziarna [PIECH i in. 2003; PELTONEN- SAINIO i in. 2004], ale mankamentem gorsze plonowanie niŝ owsa oplewionego [SZEMPLIŃSKI 2003]. Efekty uprawy mieszanek zbóŝ jarych z grochem zaleŝą wyraźnie od doboru odmian roślin, zwłaszcza grochu [HAUGGAARD-NIELSEN, JENSEN 2001]. PoniewaŜ odmiany grochu róŝnią się znacznie długością łodyg, typem ulistnienia, podatnością na wyleganie i długością okresu wegetacji, róŝna jest ich komplementarność dla zbóŝ [RUDNICKI 1997]. W warunkach gleby kompleksu pszennego dobrego znaczenie odmiany grochu w mieszankach okazało się większe aniŝeli rodzaju rośliny zboŝowej [RUDNICKI, WENDA-PIESIK 2004]. WaŜnym i trudnym jest takŝe ustalenie właściwego składu ilościowego zbóŝ i grochu w mieszankach, a poglądy róŝnych autorów są w tym

182 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik względzie niejednoznaczne. SZCZYGIELSKI [1993] oraz CEGLAREK i in. [2000] stwierdzali najlepsze plonowanie mieszanek jęczmienia lub owsa z grochem wówczas, gdy gęstość siewu grochu w mieszance stanowiła 25% lub 50% jego gęstości w siewie czystym. PODLEŚNY [1996] wykazał największą wydajność mieszanki składającej się ze 100 nasion grochu i 100 nasion pszenicy jarej na 1 m 2. Jako załoŝenia przy ustalaniu składu ilościowego komponentów mieszanek zbóŝ jarych z grochem RUDNICKI [1997] przyjmuje: (1) wyleganie mieszanki nie powinno być silniejsze niŝ 6 w skali 9, (2) dla zrównowaŝenia konkurencji o światło udział grochu w ilości wysiewu mieszanki powinien być tym większy im ma on krótszą łodygę od rośliny zboŝowej i odwrotnie, (3) udział grochu w wysiewie powinien być większy gdy roślina zboŝowa dojrzewa później niŝ dana odmiana grochu i odwrotnie, (4) poŝądany udział nasion grochu w plonie mieszanki powinien wynosić 20-40%. Jako cel niniejszej pracy przyjęto porównanie efektów produkcyjnych uprawy mieszanek jęczmienia jarego, owsa nagiego i pszenŝyta jarego z czterema odmianami grochu o róŝnym typie morfologiczno-uŝytkowym i wysiewanymi w róŝnej gęstości, na glebie kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego. Materiał i metody badawcze Badania oparte są na danych z wielokrotnego doświadczenia polowego wykonanego w latach 1999-2001 w Stacji Badawczej Pałuckiej Hodowli Roślin - Grupa DANKO, w Sobiejuchach, koło śnina, woj. kujawsko-pomorskie. Doświadczenie prowadzono na glebie kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego. Uwzględniono w nim trzy czynniki: I. Rodzaj zboŝa jarego jako komponent mieszanki: jęczmień jary odmiany Rataj, owies nagi odmiany Akt i pszenŝyto jare odmiany Wanad, II. Gęstość siewu grochu w mieszance: 30, 45 i 60 nasion na m 2, III. Odmiany grochu - o róŝnych właściwościach morfologiczno-uŝytkowych: Bursztyn - długołodygowa, nasienna, jadalno-ogólnouŝytkowa, normalnie ulistniona, średnio-późno dojrzewająca; Ramrod - krótkołodygowa, nasienna, jadalno-ogólnouŝytkowa, wąsolistna, średniowcześnie dojrzewająca; Dawo - krótkołodygowa, nasienna pastewna, normalnie ulistniona, średniowcześnie dojrzewająca; Turkan - długołodygowa, pastewna nasienno-zielonkowa, normalnie ulistniona, późno dojrzewająca. Łącznie porównywano 36 obiektów doświadczalnych w układzie mieszanym splitplot-split block, w trzech powtórzeniach, na poletkach o powierzchni 20 m 2. Gęstość siewu zbóŝ w mieszankach wynosiła 60% gęstości w ich zasiewach czystych, tj.: jęczmienia - 190 szt. m -2, owsa - 360 szt. m -2, pszenŝyta - 330 szt. m -2. Wysiewu dokonywano między 24 marca, a 14 kwietnia. Przedplonem mieszanek

PRODUKCYJNOŚĆ MIESZANEK ZBÓś JARYCH Z GROCHEM... 183 była pszenica jara (w roku 2000) lub ozima (1999 i 2001). Zastosowano nawoŝenie 40 kg N, 36 kg P 2 O 5 i 72 kg K 2 O na ha. Do zwalczania chwastów interwencyjnie posłuŝył Barox 460 SL w dawce 2,5 l ha -1. Przeciwko skrzypionce (Oulema sp.) zastosowano Karate w dawce 0,2 dm 3 ha -1 (w 2000) i Fury w dawce 0,1 dm 3 ha -1 w 2001 roku. Zbioru plonu dokonywano kombajnem poletkowym w terminach: 6. sierpień 1999, 2. sierpień 2000 i 17. sierpień 2001. Przebieg pogody w latach realizacji doświadczenia róŝnił się znacznie ilością, a zwłaszcza rozkładem opadów atmosferycznych. W latach 1999 i 2001 sumy opadów od kwietnia do lipca przekraczały 200 mm i były rozłoŝone dość równomiernie. W roku 2000 występowała długotrwała posucha wiosenna, a duŝa ilość opadów przypadła na końcową część (lipiec) wegetacji roślin (tab. 1). Rok Year Tabela 1; Table 1 Sumy opadów atmosferycznych (mm) oraz ich zmienność w latach badań Rainfall and its variability in months and years kwiecień April Miesiąc; Month maj Mai czerwiec June lipiec July Razem Total Wm* (%) 1999 92,3 50,5 69,8 28,4 241,0 45,2 2000 17,5 29,8 25,5 101,8 174,6 89,6 2001 44,8 22,0 47,8 104,1 218,7 63,8 Średnio; Mean 51,5 34,1 47,7 78,1 211,4 34,8 Wl** (%) 73,5 43,2 46,4 55,1 16,0 - * współczynnik zmienności w miesiącach; coefficient of variability for months ** współczynnik zmienności w latach; coefficient of variability for years W trakcie wegetacji lub po zbiorze plonu dokonywano następujących pomiarów: obsady roślin zboŝowych i grochu po pełnych wschodach i obsady końcowej roślin grochu; wylegania mieszanek przed zbiorem w skali 9 ; zwaŝono plon całkowity mieszanki oraz zmierzono wilgotność nasion grochu i ziarna zbóŝ (w pracy prezentowane są plony dla wilgotności 14,5%); policzono udział gatunków w plonie mieszanek. Dane liczbowe z pojedynczych doświadczeń poddano analizom wariancji w modelu ANOVA właściwym dla układu doświadczenia. Analizy doświadczenia wielokrotnego wykonano w modelu uwzględniającym interakcje czynników z latami badań, co pozwoliło uogólniać działanie czynników doświadczalnych w okresie realizacji badań. RóŜnice międzyobiektowe oceniano testem porównań wielokrotnych Tukey a dla α = 0,05. Dokonano teŝ wielocechowej oceny porównawczej wszystkich mieszanek wykorzystując metodę opartą na skali T [RUDNICKI 2002]. Uwzględniono w niej 5 cech, a kierując się znaczeniem tych cech dla walorów agrotechnicznych i uŝytkowych mieszanek arbitralnie nadano im następujące wagi (W): plon mieszanki (0,4), wierność

184 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik plonu mieszanki (0,15), plon nasion grochu w mieszance (0,2), wierność plonu grochu w mieszance (0,15), odporność mieszanki na wyleganie (0,1). Zgodnie z przyjętą metodą mieszanki oceniono stosując wzór: gdzie: O i - ocena i-tej mieszanki w punktach, n - liczba uwzględnionych cech, I - indeks mieszanki, j - indeks cechy, W j - waga dla j-tej cechy, C ij - wartość j-tej cechy i-tej mieszanki, j - średnia wartość j-tej cechy w grupie porównywanych mieszanek, s j - odchylenie standardowe j-tej cechy. Wierność plonu (Wp) mieszanek, a takŝe grochu, w latach badań określano wg wzoru: _ Wp = 100 ----- _ + s gdzie: _ - średni plon mieszanki (grochu) z lat badań, s - odchylenie standardowe plonów mieszanki (grochu) w latach badań. Wyniki i dyskusja Wschody jęczmienia w mieszankach były zgodne z załoŝoną obsadą (190 szt. m -2 ) i stabilne w poszczególnych latach badań. Słabsze i zmienne były wschody pszenŝyta, a obsada jego roślin po wschodach stanowiła średnio około 76% gęstości siewu. Znacznie gorsza od zakładanej była natomiast obsada roślin owsa, zwłaszcza w warunkach posuchy wiosennej. Po wschodach stwierdzano średnio tylko około 56% siewek owsa w stosunku do gęstości siewu. Znalazła więc potwierdzenie opinia PELTONENA-SAINIO i in. [2004] o słabej zdolności wschodów owsa nagiego, którego ziarno jest wraŝliwe na uszkodzenia mechaniczne podczas zbioru a jego Ŝywotność pogarsza się takŝe w trakcie przechowywania. Tabela 2; Table 2 Ubytki (%) roślin grochu podczas wegetacji w mieszankach ze zboŝami jarymi (średnie z lat 1999-2001) Percentage losses of pea plants during growing seasons intercropped with spring cereals (means of 1999-2001)

PRODUKCYJNOŚĆ MIESZANEK ZBÓś JARYCH Z GROCHEM... 185 ZboŜe jare Spring cereal (I) Jęczmień Barley Owies Oat PszenŜyto Triticale Odmiana grochu Pea cultivar (III) Gęstość siewu grochu (szt. m -2 ) Sowing rate of pea (plants per m 2 ) (II) 30 45 60 Średnia Mean Bursztyn 25,0 20,8 27,9 24,6 Ramrod 23,5 24,3 21,3 23,0 Dawo 17,7 21,6 18,7 19,3 Turkan 21,4 20,3 26,8 22,8 Średnia; Mean 21,9 21,7 23,7 22,4 Bursztyn 24,6 22,3 20,7 22,5 Ramrod 16,4 14,8 19,4 16,9 Dawo 26,2 21,7 19,1 22,3 Turkan 19,5 25,3 18,9 21,3 Średnia; Mean 21,7 21,0 19,5 20,7 Bursztyn 17,4 16,7 16,5 16,8 Ramrod 26,2 16,5 18,8 20,5 Dawo 20,4 22,9 16,7 20,0 Turkan 18,2 18,8 19,8 18,9 Średnia; Mean 20,6 18,7 17,9 19,1 Wschody grochu były dobre we wszystkich latach, zapewniając średnią obsadę powschodową zbliŝoną do zakładanej. W trakcie okresu wegetacji w mieszankach część roślin grochu wypadała z łanów (tab. 2). Te ubytki roślin wynosiły średnio około 20% i nie były znacząco modyfikowane przez rodzaj rośliny zboŝowej, odmianę grochu oraz gęstość jego siewu, natomiast miały róŝne nasilenie w latach prowadzenia doświadczenia. Były one małe (poniŝej 16%) w latach o wystarczającej ilości opadów (tj. 1999 i 2001), natomiast duŝe ubytki wystąpiły w posusznym 2000 roku (średnio 38%). Jako jedną z zalet mieszanek grochu ze zboŝami uwaŝa się ograniczanie wylegania wiotkich roślin grochu [PODLEŚNY 1996]. W okresie 3 lat doświadczenia wyleganie mieszanek wystąpiło w dwóch latach (1999 i 2001) o większych ilościach opadów. Było ono jednak względnie słabe i nie róŝniło się znacznie pomiędzy obiektami doświadczalnymi (tab. 3). Zarysowały się jedynie tendencje nieco silniejszego wylegania mieszanek z udziałem pszenŝyta niŝ pozostałych zbóŝ oraz mieszanek z udziałem długołodygowej odmiany grochu Bursztyn przy duŝej gęstości jego wysiewu w mieszankach. MoŜna jednak stwierdzić, Ŝe wyleganie nie stanowiło problemu zagraŝającego plonowaniu i moŝliwości mechanicznego zbioru plonu. Pomimo to sugestie BOROWIECKIEGO i KSIĘśAKA [2000], co do konieczności ograniczania gęstości siewu w mieszankach do około 30% gęstości siewu czystego grochu odmian o długiej łodydze, naleŝy uznać za zasadne w świetle niniejszych wyników, ze względu na moŝliwość większej kontroli wylegania mieszanki.

186 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik Tabela 3; Table 3 Wyleganie (skala 9 ) mieszanek zbóŝ jarych w zaleŝności od odmiany grochu siewnego i gęstości siewu (średnio w latach 1999 i 2001) Lodging of pea and cereal intercrops depending on pea cultivars and sowing rates (means of 1999 and 2001) ZboŜe jare Spring cereal (I) Jęczmień Barley Odmiana grochu Pea cultivar (III) Gęstość siewu grochu (szt. m -2 ) Sowing rate of pea (plants per m 2 ) (II) 30 45 60 Średnia; Mean Bursztyn 7,0 6,8 6,5 6,8 Ramrod 7,5 7,8 7,5 7,6 Dawo 7,3 7,8 7,3 7,4 Turkan 7,3 7,3 7,0 7,2 Średnia; Mean 7,3 7,4 7,1 7,2 Owies; Oat Bursztyn 7,0 6,8 6,5 6,8 PszenŜyto Triticale Ramrod 6,5 7,3 6,8 6,8 Dawo 7,5 7,8 6,8 7,3 Turkan 7,3 7,0 7,0 7,1 Średnia; Mean 7,1 7,2 6,8 7,0 Bursztyn 7,0 7,0 6,5 6,8 Ramrod 6,8 6,5 7,3 6,8 Dawo 6,5 6,8 6,8 6,7 Turkan 6,8 7,0 6,5 6,8 Średnia; Mean 6,8 6,8 6,8 6,8 O wielkości i stabilności plonu mieszanek w latach decyduje plonowanie w nich roślin zboŝowych. Wskazuje na to wysoka korelacja (r = 0,97) plonu mieszanek z plonem zbóŝ w tych mieszankach oraz dość wysoka wierność plonowania mieszanek (tab. 8). Plony mieszanek podlegały istotnemu interakcyjnemu wpływowi rodzaju rośliny zboŝowej i odmiany grochu stanowiących mieszankę (tab. 4). Korzystniejsze efekty produkcyjne mieszanek z udziałem jęczmienia jarego stwierdzono gdy komponentem był groch krótkołodygowej odmiany Dawo lub krótkołodygowej i wąsolistnej odm. Ramrod niŝ w przypadku odmian grochu o długiej łodydze. W przypadku zbóŝ o wyŝszych źdźbłach (owies, pszenŝyto) dobór odmiany grochu nie miał istotnego znaczenia z punktu widzenia wielkości plonu mieszanek. Zaznaczyła się jedynie tendencja nieco gorszego plonowania mieszanek tych zbóŝ z grochem odmiany Bursztyn niŝ z pozostałymi odmianami grochu. TakŜe jako tendencja zaznaczyło się tym lepsze plonowanie mieszanek im większa była gęstość siewu w nich grochu. NaleŜy natomiast zauwaŝyć zdecydowanie niskie plonowanie mieszanek z udziałem owsa na tle mieszanek z udziałem jęczmienia bądź pszenŝyta (tab. 4). Wynika to zapewne częściowo ze słabych wschodów i

PRODUKCYJNOŚĆ MIESZANEK ZBÓś JARYCH Z GROCHEM... 187 obniŝonej obsady roślin owsa w mieszankach, ale teŝ ze stosunkowo małego potencjału produkcyjnego owsa nagiego [PIECH i in. 2003; SZEMPLIŃSKI 2003]. Tabela 4; Table 4 Plony (t ha -1 ) mieszanek zbóŝ jarych w zaleŝności od odmiany grochu siewnego i gęstości siewu (średnie z lat 1999-2001) Grain yields of pea and cereal intercrops depending on pea cultivars and sowing rates (mans of 1999-2001) ZboŜe jare Spring cereal (I) Odmiana grochu Pea cultivar (III) Gęstość siewu grochu (szt. m -2 ) Sowing rate of pea (plants per m 2 ) (II) 30 45 60 Średnia; Mean Jęczmień, Barley Bursztyn 4,93 4,88 5,03 4,94 Ramrod 5,08 5,21 5,22 5,17 Dawo 5,18 5,17 5,26 5,20 Turkan 5,00 4,94 4,95 4,96 Średnia, Mean 5,05 5,05 5,12 5,07 Owies, Oat Bursztyn 3,21 3,34 3,24 3,27 PszenŜyto Triticale Ramrod 3,11 3,39 3,40 3,30 Dawo 3,31 3,45 3,46 3,41 Turkan 3,21 3,45 3,24 3,30 Średnia, Mean 3,21 3,41 3,34 3,32 Bursztyn 4,78 5,02 5,07 4,96 Ramrod 5,02 5,00 5,04 5,02 Dawo 5,15 5,07 5,22 5,15 Turkan 5,17 5,07 4,97 5,07 Średnia, Mean 5,03 5,04 5,07 5,05 NIR 0,05 dla: I - 0,31; III - 0,13; III/I - 0,22; I/III - 0,37; pozostałe - r.n. LSD 0.05 for: I - 0.31; III - 0.13; III/I - 0.22; I/III - 0.37; other - n.s. O ile plony mieszanek były słabo róŝnicowane przez dobór odmiany grochu i gęstości jego siewu to plon nasion grochu podlegał istotnemu wpływowi tych czynników doświadczalnych (tab. 5). W mieszankach ze wszystkimi zboŝami jarymi najlepiej plonującym okazał się groch krótkołodygowej odmiany pastewnej Dawo, a najgorzej długołodygowej odmiany jadalnej Bursztyn. Wraz z zagęszczaniem siewu grochu w mieszankach zwiększał się naturalnie plon jego nasion. Podwojenie gęstości siewu grochu (z 30 do 60 szt. m -2 ) powodowało wzrost jego plonu średnio o 65%. Ta róŝnica

188 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik była podobna w mieszankach ze wszystkimi zboŝami jarymi, jednak była ona duŝa (ponad 0,3 t ha -1 ) w przypadku odmian jadalnych Bursztyn (134%) i Ramrod (88%), a znacznie mniejsza przy zagęszczaniu siewu odmian Dawo (47%) i Turkan (42%). Dobre plonowanie zbóŝ w mieszankach nie sprzyja plonowaniu grochu w tych mieszankach. OtóŜ na ogół im większy był plon rośliny zboŝowej tym mniejszy plon nasion grochu (n = -0,65 dla n = 108). TakŜe plon łączny mieszanek koreluje ujemnie z plonowaniem w nich grochu (r = -0,45), przy czym ta korelacja była silniejsza gdy komponentem mieszanek był owies (r = -0,63) niŝ gdy było nim pszenŝyto (r =-0,44), (tab. 8). Trudne więc okazuje się jednoczesne wysokie plonowanie mieszanek i grochu w tych mieszankach. Plony nasion grochu wykazały przy tym stosunkowo małą wierność w latach prowadzenia doświadczenia, średnio 58,8%. Najmniejsza stabilność plonu grochu dotyczyła mieszanki z odmianą Bursztyn wysiewaną w małej gęstości z jęczmieniem (45,3%), a najwierniej plonował groch odmiany Dawo wysiewany w duŝej gęstości (60 szt. m -2 ) z pszenŝytem (68%). Tabela 5; Table 5 Plony (t ha -1 ) nasion grochu w mieszankach ze zboŝami jarymi (średnie z lat 1999-2001) Grain yields of pea intercropped with spring cereals (means of 1999-2001) ZboŜe jare Spring cereal (I) Jęczmień Barley Odmiana grochu Pea cultivar (III) Gęstość siewu grochu (szt. m -2 ) Sowing rate of pea (plants per m 2 ) (II) 30 45 60 Średnia; Mean Bursztyn 0,18 0,35 0,51 0,35 Ramrod 0,39 0,53 0,69 0,54 Dawo 0,52 0,68 0,77 0,65 Turkan 0,50 0,70 0,66 0,62 Średnia, Mean 0,40 0,56 0,66 0,54 Owies; Oat Bursztyn 0,26 0,48 0,56 0,43 PszenŜyto Triticale Ramrod 0,43 0,71 0,87 0,67 Dawo 0,59 0,77 0,91 0,76 Turkan 0,51 0,70 0,71 0,64 Średnia; Mean 0,45 0,67 0,76 0,63 Bursztyn 0,25 0,40 0,55 0,40 Ramrod 0,38 0,55 0,69 0,54 Dawo 0,59 0,66 0,85 0,70 Turkan 0,48 0,55 0,75 0,60 Średnia; Mean 0,43 0,54 0,71 0,56 NIR 0,05 dla; I - n.i.; II - 0,06; II/I - 0,03; I/II - 0,13; III - 0,04; III/I - 0,05; I/III - 0,14; III/II - 0,05; II/III - 0,07 LSD 0.05 for: I - n.s.; II - 0.06; II/I - 0.03; I/II - 0.13; III - 0.04;

PRODUKCYJNOŚĆ MIESZANEK ZBÓś JARYCH Z GROCHEM... 189 III/I - 0.05; I/III - 0.14; III/II - 0.05; II/III - 0.07 Udział nasion grochu w plonie mieszanek ze zboŝami jest wypadkową wielkości plonów obu komponentów, stąd cecha ta wykazała duŝą zmienność w latach badań (średnio 77%) a takŝe pod wpływem czynników doświadczalnych. Prawidłowością ogólną był tym mniejszy udział nasion grochu w plonie im większy był plon rośliny zboŝowej w mieszance. Współczynniki korelacji tego związku wyniosły: r = -0,96 w mieszankach z owsem, r = -0,91 z jęczmieniem i r = -0,83 z pszenŝytem (tab. 8). Udział nasion grochu w plonach mieszanek silnie zaleŝał od warunków meteorologicznych w latach badań, co stwierdzano takŝe w innych badaniach [KSIĘśAK 1994; RUDNICKI, WENDA-PIESIK 2002; 2004]. Był on dość duŝy (średnio 21,2%) w latach o większych ilościach opadów (1999 i 2001), a znikomy (3,2%) w posusznym 2000 roku. W plonach mieszanek z jęczmieniem oraz z pszenŝytem nasiona grochu stanowiły około 12%, a z owsem około 22% (tab. 6). W tym ostatnim przypadku nie wynika to jednak z dobrego plonowania grochu lecz z małych plonów owsa. Spośród odmian grochu, pod względem omawianej cechy, wyróŝniała się odm. Dawo, której nasiona stanowiły średnio 18,1% plonu mieszanek, a zdecydowanie mały był udział nasion odmiany Bursztyn. Zagęszczanie siewu grochu w mieszankach powodowało, Ŝe jego udział w plonie mieszanek zwiększał się. Z tego punktu widzenia zagęszczanie siewu dawało większe efekty w przypadku odmian jadalnych grochu (Bursztyn, Ramrod) niŝ pastewnych. ZboŜe jare Spring cereal (I) Udział (%) nasion grochu w plonie mieszanek ze zboŝami jarymi (średnie z lat 1999-2001) Percentage of pea grain in intercrops yield (mean of 1999-2001) Odmiana grochu Pea cultivar (III) Gęstość siewu grochu (szt. m -2 ) Sowing rate of pea (plants per m 2 ) (II) 30 45 60 Tabela 6; Table 6 Średnia; Mean Jęczmień; Barley Bursztyn 4,4 9,1 10,9 8,2 Ramrod 8,5 10,8 14,0 11,1 Dawo 11,7 14,0 15,9 13,9 Turkan 11,4 14,9 14,7 13,7 Średnia; Mean 9,0 12,2 13,9 11,7 Owies; Oat Bursztyn 10,6 17,8 20,5 16,3 Ramrod 16,5 23,9 28,7 23,1 Dawo 21,2 25,4 29,4 25,4 Turkan 19,2 23,8 25,2 22,7 Średnia; Mean 16,9 22,7 26,0 21,9 PszenŜyto; Triticale Bursztyn 5,6 8,4 12,0 8,7

190 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik Ramrod 8,5 11,6 14,5 11,5 Dawo 12,6 14,4 18,3 15,1 Turkan 10,3 11,7 16,0 12,7 Średnia; Mean 9,3 11,5 15,2 12,0 Ocena mieszanek zbóŝ jarych z grochem na podstawie 5 cech na glebie kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego Tabela 7; Table 7 Evaluation of cereal-pea intercrops based on 5 characteristics on the rye good soil complex Składnik mieszanki; Component of intercrop zboŝe jare spring cereal Jęczmień Barley Owies Oat odmiana cultivar groch; pea gęstość siewu sowing rate* suma punktów total points Ocena; Evaluation wszystki ch overall kolejność mieszanek intercops ranking w grupach zbóŝ within cereal groups Bursztyn 30 45,0 29 11 45 43,9 31 12 60 50,8 18 10 Ramrod 30 52,5 12 7 45 57,3 4 3 60 59,4 1 1 Dawo 30 51,9 14 8 45 57,3 5 4 60 58,5 3 2 Turkan 30 51,6 15 9 45 54,9 9 6 60 55,3 8 5 Bursztyn 30 36,7 36 12 45 39,4 34 10 60 40,4 33 9 Ramrod 30 38,2 35 11 45 46,6 27 5 60 49,5 23 2 Dawo 30 44,9 30 7 45 50,3 19 1 60 49,1 24 3

PRODUKCYJNOŚĆ MIESZANEK ZBÓś JARYCH Z GROCHEM... 191 PszenŜyto Triticale Turkan 30 43,1 32 8 45 46,9 26 4 60 45,5 28 6 Bursztyn 30 48,3 25 12 45 50,3 20 9 60 50,9 16 7 Ramrod 30 50,8 17 8 45 50,1 21 10 60 56,5 6 2 Dawo 30 50,0 22 11 45 52,1 13 6 60 58,5 2 1 Turkan 30 53,6 11 5 45 54,1 10 4 60 55,6 7 3 W wielocechowej ocenie porównawczej 36 mieszanek, na glebie kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego, najwięcej walorów wykazały mieszanki jęczmienia z krótkołodygowymi odmianami grochu (Dawo, Ramrod) wysiewanymi w dość duŝej gęstości 45 lub 60 nasion na 1 m 2 oraz mieszanki tych odmian w gęstości siewu 60 nasion m -2 z pszenŝytem (tab. 7). Wśród mieszanek z udziałem pszenŝyta stosunkowo dobre oceny uzyskały takŝe te w których występowała długołodygowa odmiana pastewna grochu Turkan. Na tle mieszanek grochu z jęczmieniem lub z pszenŝytem małe walory produkcyjne wykazały mieszanki z udziałem owsa nagoziarnistego, głównie z uwagi na niskie i zmienne w latach plonowanie owsa. Tabela 8; Table 8 Współczynniki korelacji liniowej między plonami zbóŝ i grochu w mieszankach Coefficients of linear correlation between yields of cereal and pea in intercrops Cecha Characteristic Udział grochu w plonie mieszanki Percentage of pea grain in intercrops yield Plon w mieszance Grain yield in intercrop grochu pea Wszystkie mieszanki (n = 108); Total intercrops (n = 108) zboŝa cereal Plon mieszanki; Intercrop yield -0,72-0,45 0,97 Plon zboŝa w mieszance; Cereal yield in intercrop -0,85-0,65

192 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik Plon grochu w mieszance; Pea yield in intercrop Mieszanki z jęczmieniem (n = 36); Intercrops with barley (n = 36) 0,88 Plon mieszanki; Intercrop yield -0,76-0,57 0,96 Plon jęczmienia w mieszance; Barley yield in intercrop Plon grochu w mieszance; Pea yield in intercrop -0,91-0,78 0,96 Mieszanki z owsem (n = 36); Intercrops with oat (n = 36) Plon mieszanki; Intercrop yield -0,83-0,63 0,95 Plon owsa w mieszance; Oat yield in intercrop Plon grochu w mieszance; Pea yield in intercrop -0,96-0,84 0,95 Mieszanki z pszenŝytem (n = 36); Intercrops with triticale (n = 36) Plon mieszanki; Intercrop yield -0,65-0,44 0,96 Plon pszenŝyta w mieszance; Triticale yield in intercrop Plon grochu w mieszance; Pea yield in intercrop -0,83-0,68 0,96 Wnioski 1. Na glebie kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego efekty uprawy mieszanek zbóŝ jarych z grochem, a zwłaszcza skład gatunkowy plonu, są silnie modyfikowane przez ilość oraz rozkład opadów atmosferycznych w sezonach wegetacyjnych i są one większe przy dostatku opadów. 2. O wielkości i wierności plonu mieszanek decyduje plonowanie w nich roślin zboŝowych, a w małym stopniu plonowanie grochu. 3. Rośliny grochu źle znoszą konkurencję zbóŝ w mieszankach, więc groch plonuje tym gorzej im większe są plony ziarna zbóŝ. 4. Największe walory agrotechniczno-produkcyjne wykazały mieszanki jęczmienia jarego z krótkołodygowymi odmianami grochu (Dawo, Ramrod) wysiewanymi w dość duŝej gęstości 45 lub 60 nasion na 1 m 2 oraz mieszanki tych odmian w gęstości siewu 60 nasion m -2 z pszenŝytem jarym. 5. Produkcyjność mieszanek owsa nagoziarnistego z grochem okazała się wyraźnie mniejsza niŝ mieszanek z udziałem jęczmienia lub pszenŝyta, wskutek niskiego i zmiennego w latach plonowania tej formy owsa.

PRODUKCYJNOŚĆ MIESZANEK ZBÓś JARYCH Z GROCHEM... 193 Literatura BOROWIECKI J., KSIĘśAK J. 2000. Rośliny strączkowe w mieszankach ze zboŝami w produkcji pasz. Post. Nauk. Roln. 2: 89-100. CEGLAREK F., BURACZYŃSKA D., BRODOWSKI H. 2000. Plonowanie i skład chemiczny wybranych mieszanek strączkowo-zboŝowych. Rocz. AR Poznań, Roln. 58: 7-21. HAUGGAARD-NIELSEN H., JENSEN E.S. 2001. Evaluating pea and barley cultivars for complementarity in intercropping at different levels of soil N availability. Field Crops Research 72: 185-196. KNUDSEN M.T., HAUGGARD-NIELSEN H., JENSEN E.S. 2004. Cereal-grain legume intercrops in organic farming - Danish survey. Book of proceedings of VIII ESA Congress European Agriculture in a global context. Copenhagen, 11-15 July: 613-614. KSIĘśAK J. 1994. Ocena przydatności wybranych odmian grochu siewnego do uprawy w mieszankach z jęczmieniem jarym. Mat. konf. Stan i perspektywy do uprawy mieszanek zboŝowych. AR Poznań: 116-121. PELTONEN-SAINIO P.A., KIRKKARI A.M., JAUHIAINEN L.C. 2004. Characterising strengths, weaknesses, opportunities and threats in producing naked oat as a novel crop for northern growing conditions. Agricultural and Food Science 13(1-2): 212-228. PIECH M., MACIOROWSKI R., PETKOV K. 2003. Plon ziarna i składników pokarmowych nieoplewionych i oplewionych odmian owsa oraz jęczmienia jarego w siewie czystym i w mieszance. Biul. IHAR 229: 157-165. PISULEWSKA E., ZAJĄC T. 1997. Porównanie plonu, zawartości oraz składu aminokwasowego białka w ziarnie pszenŝyta jarego w zaleŝności od współrzędnie uprawianej rośliny motylkowej. Zesz. Nauk. AR Szczecin, Rol. 65: 325-333. PODLEŚNY J. 1996. Plonowanie grochu siewnego (Pisum sativum L.) w zaleŝności od gęstości siewu rośliny podporowej - pszenicy jarej. Pam. Puławski 107: 39-50. RUDNICKI F. 1997. Potencjalna przydatność odmian grochu do mieszanek ze zboŝami. Fragm. Agronom. 1(53): 8-18. RUDNICKI F. 2002. Propozycja metod wielocechowej oceny porównawczej na przykładzie odmian pszenŝyta ozimego. Folia Univ. Agric. Stetin., Agricultura 228(91): 119-124. RUDNICKI F., WENDA-PIESIK A. 2002. Przydatność odmian grochu do mieszanek ze zboŝami jarymi na glebach kompleksów pszennych. Cz. I. Przydatność odmian grochu do mieszanek z jęczmieniem jarym. Cz. II. Przydatność odmian grochu do mieszanek z pszenŝytem jarym. Biul. IHAR 221: 189-206. RUDNICKI F., WENDA-PIESIK A. 2004. Ocena przydatności mieszanek zbóŝ jarych z odmianami grochu do uprawy na glebach kompleksu pszennego dobrego. Prace Komisji Nauk Rol. i Biol. BTN Bydgoszcz, B- 52: 309-320.

194 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik STEFAN Z BRONOWA 1873. O siewach mięszanych. Nakładem autora. Czcionkami N. Kamińskiego i spółki w Poznaniu. SZCZYGIELSKI T. 1993. Plonowanie mieszanek strączkowo-zboŝowych. Fragm. Agronom. 4(40): 187-188. SZEMPLIŃSKI W. 2003. Plonowanie nagich i oplewionych form owsa i jęczmienia jarego w siewie czystym i mieszanym. Biul. IHAR 229: 147-156. TRENBATH B.R. 1976. Plant interactions in mixed crop communities, w: Multiple Cropping. Papendick, P.A., Sanchez, P.A., Triplett, G.B. ASA Special Publication 27. ASA, SSSA, CSSA, Madison, WI: 129-169. UFNOWSKA J., KSIĘśAK J. 1999. Ekonomiczna ocena uprawy mieszanek strączkowozboŝowych. Mat. konf. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach, AR Poznań: 120-122. WATSON C.A., ATKINSON D., GOSLING P., JACKSON L.R., RAYNS F.W. 2002. Managing soil fertility in organic farming systems. Soil Use Manage 18: 239-247. WILLEY R.W. 1979. Intercropping - its importance and research needs. P. 1. Competition and yield advantages. Field Crop Abstr. 32: 2-10. Słowa kluczowe: jęczmień, owies nagi, pszenŝyto, groch, nasiona, mieszanka zboŝa z grochem Streszczenie W latach 1999-2001 w Stacji Badawczej Pałuckiej Hodowli Roślin - Grupa DANKO, w Sobiejuchach, koło śnina, woj. kujawsko-pomorskie przeprowadzono doświadczenie na glebie kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego. Uwzględniono w nim trzy czynniki: I) rodzaj zboŝa jarego jako komponent mieszanki: jęczmień jary odmiany Rataj, owies nagi odmiany Akt i pszenŝyto jare odmiany Wanad; II) gęstość siewu grochu w mieszance: 30, 45 i 60 szt. m -2 ; III) odmiana grochu: Bursztyn, Ramrod, Dawo i Turkan. Wielkość i stabilność plonu mieszanek grochu ze zboŝami zaleŝała od plonowania roślin zboŝowych. Rośliny grochu okazały się słabszymi konkurentami od zbóŝ w mieszankach, stąd plony grochu były tym słabsze im większe były plony ziarna zbóŝ. Największe walory agrotechniczno-produkcyjne wykazały mieszanki jęczmienia jarego z krótkołodygowymi odmianami grochu (Dawo, Ramrod) wysiewanymi w dość duŝej gęstości 45 lub 60 nasion na 1 m 2 oraz mieszanki tych odmian w gęstości siewu 60 nasion m -2 z pszenŝytem jarym. Owies nagoziarnisty z grochem okazał się wyraźnie gorszą mieszanką od mieszanek jęczmienia lub pszenŝyta z grochem, wskutek niskiego i zmiennego w latach plonowania tej formy owsa.

PRODUKCYJNOŚĆ MIESZANEK ZBÓś JARYCH Z GROCHEM... 195 PRODUCTIVITY OF PEA-CEREAL INTERCROPS ON GOOD RYE SOIL COMPLEX Franciszek Rudnicki, Anna Wenda-Piesik Department of Plant Growing Principles and Experimental Methodology, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz Key words: barley, naked oat, triticale, pea, grain, cereal and pea intercropping Summary In the field study conducted for three years (1999-2001) at the Experimental Station of Plant Breeding - DANKO Group, in Sobiejuchy, near śnin, Bydgoszcz vicinity, on a good rye soil complex, the intercropping of spring cereals and pea was investigated. Three-factor experiment, laid-out in split-plot, split-block with 3 replication included: three spring cereals barley, naked oat and triticale, three pea sowing rates 30, 45 and 60 pea seed per m 2 and four pea cultivars: Dawo, Turkan, Bursztyn and Ramrod. The yields and yield stability of intercrops were mostly determined by cereals. Pea plants were weaker competitors than the cereals thus the pea yield decreased as the cereals grain yields increased. Intercrops with barley and short-vined peas, cv. Dawo and cv. Ramrod, seeded in rates 45 or 60 seed per 1 m 2 occurred as the most valuable crops. For triticale the appropriate components were short-vined cultivars seeded at 60 seed per 1 m 2. Naked oat productivity was low and unstable in intercrop with pea, thus its cropping seemed to be risky. Prof. dr hab. Franciszek Rudnicki Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich ul. Kordeckiego 20E 85-225 BYDGOSZCZ e-mail: rudnicki@utp.bydgoszcz.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 195-208 ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU JĘCZMIENIA JAREGO I GROCHU W MIESZANKACH NA GLEBIE KOMPLEKSU PSZENNEGO DOBREGO Franciszek Rudnicki, Anna Wenda-Piesik, Piotr Wasilewski Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich w Bydgoszczy Wstęp Mieszanki zboŝowo-strączkowe spełniają waŝną rolę w zrównowaŝonym rozwoju produkcji rolniczej ze względu na małe zaangaŝowanie pozarolniczych środków produkcji, zwłaszcza nawoŝenia mineralnego [WATSON i in. 2002], pozostawianie dobrego stanowiska pod rośliny następcze [RUDNICKI, WASILEWSKI 2000; WANIC i in. 2000], oraz fitosanitarną funkcję w ogniwach zmianowania [WENDA-PIESIK i in. 2000; HAUGGAARD- NIELSEN, JENSEN 2004]. W europejskim intensywnym systemie gospodarowania mieszanki międzygatunkowe (ang. intercropping, mixtures) nie są powszechnie stosowane, poniewaŝ producenci Ŝywności uwaŝają ten sposób uprawy za zbyt skomplikowany i dający małą moŝliwość produkcji towarowej [KNUDSEN i in. 2004]. Ponadto, jak argumentuje THEUNISSEN [2004] brakuje w Europie wyraźnych Ŝądań konsumentów dla produkcji Ŝywności wolnej od pestycydów oraz prawodawstwa nakazującego ograniczanie ich zuŝycia. Celem uprawy roślin strączkowych w mieszankach ze zboŝami jarymi w Polsce jest pozyskiwanie tanich pasz dla zwierząt mono- i poli-gastrycznych o korzystnym składzie białka [MACIEJEWICZ-RYŚ i in. 1985; BOROWIECKI, KSIĘśAK 2000]. Zapotrzebowanie na białko surowe w Polsce jak i w całej Unii Europejskiej jest obecnie w niewielkim stopniu pokrywane przez produkcję nasion roślin strączkowych. PODLEŚNY [2004] oszacował, Ŝe pokrycie to wynosi w Polsce 12-14% a w UE 7-8%. Ponad połowa powierzchni wszystkich zasiewów strączkowych w UE to zasiewy grochu (około 1200-1400 tysięcy hektarów), która nie ulegała zmianie przez ostatnie dziesięciolecie [PAHL 2001; UNIP 2001a, 2001b; LACAMPAGNE 2001]. Groch (Pisum sativum L.) jest główną uprawą strączkową w Polsce, zajmującą około 30 tysięcy hektarów powierzchni zasiewów [GUS 2003]. Udoskonalenie tego gatunku do róŝnych kierunków uŝytkowania znajduje potwierdzenie w hodowlanej modyfikacji genotypów pod kątem dostosowania ich do wymogów poziomu plonowania nasion i masy wegetatywnej oraz zapewnienia wysokiej jakości tych plonów, przy uwzględnieniu walorów siedliskowych [ŚWIĘCICKI, WIATR 2001; AN- DRZEJEWSKA i in. 2002].

196 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik, P. Wasilewski Groch jest dobrym komponentem do mieszanek z jęczmieniem jarym uprawianych na nasiona. Decydują o tym: podobne wymagania siedliskowe obydwu gatunków, zbieŝny termin dojrzewania oraz duŝa wartość paszowa nasion mieszanki [KSIĘśAK 1994; UFNOWSKA, KSIĘśAK 1999; RUDNICKI, WENDA-PIESIK 2002]. Jednak efekty produkcyjne takiej mieszanki zaleŝą od doboru odmian obydwu komponentów i ich składu ilościowego. PoniewaŜ odmiany grochu reprezentują większą róŝnorodność pod względem cech morfologicznych (długości łodygi, typu ulistnienia), podatności na wyleganie i długości okresu wegetacji niŝ odmiany jęczmienia jarego stąd komplementarność obydwu tych gatunków jest w znacznym stopniu uzaleŝniona od trafnego doboru odmian grochu [RUDNICKI 1997; HAUGGAARD-NIELSEN, JENSEN 2001]. Celem niniejszej pracy jest poznanie znaczenia gęstości siewu jęczmienia jarego i niektórych odmian grochu dla plonowania mieszanek, struktury gatunkowej plonu mieszanek i ryzyka produkcyjnego. Materiał i metody badawcze Badania przeprowadzono w oparciu o doświadczenie polowe, w Stacji Doświadczalnej Oceny Odmian w Chrząstowie k. Nakła, w latach 1999-2001, na glebie kompleksu pszennego dobrego. Uwzględniono w nim 3-czynniki: Czynnik I. gęstość siewu jęczmienia jarego odm. Rataj w mieszankach: 150 i 210 szt. m -2 ; Czynnik II. odmiany grochu o róŝnych właściwościach morfologiczno-uŝytkowych: Dawo - krótkołodygowa, nasienna, pastewna, normalnie ulistniona, średnio-wcześnie dojrzewająca, Ramrod - krótkołodygowa, nasienna, jadalno-ogólnouŝytkowa, wąsolistna, średnio-wcześnie dojrzewająca, Przemko - krótkołodygowa, nasienna, jadalno-ogólnouŝytkowa, normalnie ulistniona, średnio-wcześnie dojrzewająca; Czynnik III. gęstość siewu grochu w mieszankach: 30, 45, 60 szt. m -2. Łącznie badano 18 obiektów doświadczalnych w układzie mieszanym losowanych i równowaŝnych podbloków, w trzech powtórzeniach, na poletkach o powierzchni 20 m 2. Przedplonem dla mieszanek była pszenica jara (1999, 2000) lub ozima (2001). NawoŜenie zastosowano przedsiewnie w dawkach: 50 kg P 2 O 5, 80 kg K 2 O, 40 kg N ha -1. Wysiewu mieszanek dokonywano między 1 a 10 kwietnia. Zbiór plonu kombajnem poletkowym wykonano w terminach: 27.07.1999, 1.08.2000, 4.08.2001. Do zwalczania chwastów interwencyjnie posłuŝył Barox 460 SL w dawce 2,5 dm 3 ha -1. W trakcie wegetacji lub po zbiorze plonu dokonywano następujących obserwacji i pomiarów: obsada jęczmienia i grochu po pełnych wschodach metodą ramkową; obsada końcowa roślin grochu; zachwaszczenie przed zbiorem w skali 9 ; wyleganie mieszanek przed zbiorem w skali 9 ; plon całkowity nasion mieszanki; udział gatunków w plonie mieszanek; masa 1000 nasion grochu; masa 1000 ziaren jęczmienia. Dane liczbowe z pojedynczych doświadczeń poddano analizom wariancji w modelu ANOVA właściwym dla układu doświadczenia. Analizy doświadczenia

ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU JĘCZMIENIA JAREGO I GROCHU... 197 wielokrotnego wykonano w modelu uwzględniającym interakcje czynników z latami badań, co pozwoliło uogólniać działanie czynników doświadczalnych w okresie realizacji badań. RóŜnice międzyobiektowe oceniano testem porównań wielokrotnych Tukeya dla α = 0,05. Korelacje pomiędzy niektórymi cechami komponentów mieszanek określono na podstawie współczynnika r-pearsona, weryfikując istotność dla 16 stopni swobody. Do oceny porównawczej wszystkich badanych w doświadczeniu mieszanek wykorzystano metodę opartą na skali T [RUDNICKI 2002]. Uwzględniono w niej 4 cechy, którym nadano następujące wagi (W): plon jęczmienia w mieszance - 0,3, wierność plonu jęczmienia w mieszance - 0,15, plon nasion grochu w mieszance - 0,35, wierności plonu grochu w mieszance - 0,20. Wierność plonu (WP) jęczmienia, a takŝe grochu, w latach badań obliczono według wzoru: 100 os i WP i = 100 - ---------- _ i gdzie: os i - odchylenie średnie plonu jęczmienia lub grochu i-tej mieszanki w latach; _ i - średni plon jęczmienia lub grochu w i-tej mieszance. Ocenę mieszanek w skali tenowej przeprowadzono według formuły: gdzie: O i - ocena i-tej mieszanki w punktach, n - liczba uwzględnionych cech, i - indeks mieszanki, j - indeks cechy, W j - waga dla j-tej cechy, C ij - wartość j-tej cechy i-tej mieszanki, j - średnia wartość j-tej cechy w grupie porównywanych mieszanek, s j - odchylenie standardowe j-tej cechy. Wyniki Przebieg warunków meteorologicznych w latach realizacji doświadczenia był niekorzystny ze względu na posuszny rok 2000, w którym suma opadów wyniosła od kwietnia do sierpnia tylko 156 mm oraz ze względu na bardzo zmienny rozkład opadów atmosferycznych w poszczególnych miesiącach i latach badań (tab. 1). Pomimo tych niejednakowych warunków pogodowych, plonowanie mieszanek na glebie kompleksu pszennego dobrego, powyŝej 5 t z ha, moŝna uznać za zadawalające (tab. 2). Na wielkość tego plonu istotnie róŝnicujący wpływ miało tylko zagęszczenie

198 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik, P. Wasilewski siewu jęczmienia jarego z 150 do 210 sztuk na m 2, o około 0,5 t na ha, co w wartościach względnych stanowiło róŝnicę 10%. Rozpatrując plonowanie mieszanki na tle odmian grochu stwierdzono tendencję do wyŝszego plonowania tych mieszanek, w których występował groch odm. Dawo lub odm. Przemko z jęczmieniem jarym w gęstości 210 szt. na m 2 (tab. 2). Stabilność plonowania mieszanek (mierzona dla trzech lat badań) mieściła się w zakresie od 87 do 97% zaleŝnie od składu mieszanki (tab. 3). Sumy opadów atmosferycznych (mm) oraz ich zmienność w latach badań Rainfall and its variability in months and years Tabela 1; Table 1 Rok Year kwiecień April maj May Miesiąc; Month czerwiec June lipiec July Razem Total Wm* (%) 1999 83,5 45,6 53,6 36,8 219,5 37,0 2000 19,7 21,6 21,7 93,0 156,0 92,3 2001 46,2 39,9 78,6 114,3 279,0 49,0 Średnia; Mean 49,8 35,7 51,3 81,4 218,2 35,2 Wl** (%) 64,4 35,1 55,6 49,2 28,2 - * współczynnik zmienności w miesiącach; coefficient of variability for months ** współczynnik zmienności w latach; coefficient of variability for years Wskaźniki korelacji r-pearsona pokazują, Ŝe plon mieszanki był tym większy, im większa była obsada roślin jęczmienia po wschodach (r = 0,85) oraz, Ŝe zaleŝał w bardzo wysokim stopniu (r = 0,63) od plonu jęczmienia w mieszance (tab. 5). TakŜe o wierności plonu mieszanek w latach decydowało dość stabilne plonowanie jęczmienia. Plony jęczmienia jarego i grochu w mieszankach oraz plony mieszanek (t ha -1 ) (średnie z lat 1999-2001) Grain yields (t ha -1 ) of spring barley and pea intercropped at varied sowing rates on wheat soil complex (averages for 1999-2001) Tabela 2; Table 2 Składnik mieszanki Component of intercrop jęczmień (szt. m -2 ) barley (plant per m -2 ) odmiana grochu pea cultivar Gęstość siewu grochu (szt. m -2 ) Sowing rate of pea (plant per m 2 ) (III) jęczmień barley Plon; Yield groch pea mieszanka intercrop

ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU JĘCZMIENIA JAREGO I GROCHU... 199 (I) (II) 1 2 3 4 5 6 210 Dawo 30 5,05 0,75 5,81 45 4,43 1,03 5,46 60 4,21 1,38 5,59 średnia; mean 4,56 1,05 5,62 Ramrod 30 4,69 0,64 5,33 45 4,43 0,97 5,41 60 4,65 0,94 5,59 Średnia; Mean 4,59 0,85 5,44 Przemko 30 5,07 0,63 5,70 45 4,48 1,13 5,61 60 4,24 1,49 5,73 średnia; mean 4,60 1,08 5,68 1 2 3 4 5 6 Średnia, Mean 4,58 1,00 5,58 150 Dawo 30 4,36 0,63 4,99 45 4,08 0,96 5,04 60 3,90 1,11 5,01 Średnio; Mean 4,11 0,90 5,01 Ramrod 30 4,59 0,61 5,20 45 4,27 0,70 4,97 60 4,07 1,01 5,08 Średnia; Mean 4,31 0,77 5,08 Przemko 30 4,58 0,65 5,23 45 4,37 0,80 5,18 60 3,98 1,15 5,13 Średnia; Mean 4,31 0,87 5,18 Średnia, Mean 4,24 0,85 5,09 Średnia dla odmian; Averages for pea cultivars Dawo 4,34 0,98 5,32 Ramrod 4,45 0,81 5,26 Przemko 4,45 0,98 5,43 Średnia dla gęstości siewu grochu w mieszankach; Averages for sowing rates of pea 30 4,73 0,65 5,38 45 4,34 0,93 5,28 60 4,18 1,18 5,36 I 0,18 r,n,; n.s 0,31 II r.n.; n.s. 0,12 r.n.; n.s. II/I r.n.; n.s. 0,08 r.n.; n.s.

200 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik, P. Wasilewski I/II r.n.; n.s. 0,20 r.n.; n.s. III 0,11 0,08 r.n.; n.s. NIR; LSD III/I r.n.; n.s. 0,08 r.n.; n.s. I/III r.n.; n.s. 0,20 r.n.; n.s. III/III 0,22 0,11 r.n.; n.s. II/III 0,26 0,14 r.n.; n.s. Plon jęczmienia jarego w mieszankach zaleŝał od gęstości jego siewu oraz od gęstości siewu grochu w mieszankach. Zagęszczenie siewu jęczmienia ze 150 do 210 szt. m 2 skutkowało zwiększeniem jego plonu o 0,34 t ziarna ha -1. Plon jęczmienia wzrastał takŝe wraz z malejącą gęstością siewu grochu; stąd róŝnica pomiędzy gęstością 60 a 30 szt. grochu na m 2 wyniosła 0,55 t z 1 ha (tj. 11,6%) ziarna jęczmienia (tab. 2). Znalazło to równieŝ potwierdzenie w ujemnej korelacji pomiędzy końcową obsadą grochu a plonem ziarna jęczmienia w mieszankach (r = -0,7). ToteŜ im wyŝsze było plonowanie grochu w mieszance, tym mniejszy był plon ziarna jęczmienia (r = -0,6). Wynik taki sprawił, Ŝe plon jęczmienia korelował ujemnie z udziałem nasion grochu w plonie mieszanki (tab. 5). Plonowanie jęczmienia jarego w mieszankach było znacznie bardziej stabilne w latach badań niŝ plonowanie grochu. Tabela 3; Table 3 Wierność plonów jęczmienia jarego i grochu w mieszankach oraz plonów mieszanek (średnia z lat 1999-2001) Stability of yields of barley and pea intercropped in varied sowing rates at wheat soil complex (averages for 1999-2001) Składnik mieszanki Component of intercrop jęczmień (szt. m -2 ) barley (plant per m -2 ) (I) Odmiana grochu Pea cultivar (II) Gęstość siewu grochu (szt. m -2 ) Sowing rate of pea (plant per m 2 ) (III) jęczmień barley Wierność plonu Yield s stability groch pea mieszanka intercrop 210 Dawo 30 95,6 72,8 95,3 45 89,2 73,6 93,8 60 94,5 62,1 94,0 średnia; mean 93,2 69,3 94,7 Ramrod 30 92,3 75,9 93,6 45 87,3 63,6 94,0 60 98,0 85,4 97,2 średnia; mean 92,6 77,2 94,9 Przemko 30 98,7 59,5 96,5 45 82,5 52,7 93,0

ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU JĘCZMIENIA JAREGO I GROCHU... 201 60 89,2 53,8 95,4 średnia; mean 91,1 54,8 95,0 Średnia, Mean 92,3 66,3 94,9 150 Dawo 30 85,0 61,2 87,6 45 87,7 69,1 86,9 60 89,1 63,4 88,4 średnio; mean 87,2 65,3 87,7 Ramrod 30 88,1 67,0 91,4 45 92,3 65,5 88,5 60 97,1 67,3 91,8 średnia; mean 93,7 70,5 90,7 Przemko 30 95,5 54,6 94,2 45 89,2 55,9 92,5 60 87,7 54,8 86,7 średnia; mean 91,0 57,6 91,4 Średnia; Mean 90,6 64,3 89,9 Średnia dla odmian; Averages for pea cultivars Dawo 90,2 67,3 91,2 Ramrod 93,1 73,9 92,8 Przemko 91,0 56,2 93,2 Średnia dla gęstości siewu grochu w mieszankach; Averages for sowing rates of pea 30 92,5 65,2 93,1 45 88,0 63,4 91,5 60 92,6 64,5 92,3 Tabela 4; Table 4 Niektóre cechy grochu w mieszankach z jęczmieniem jarym Some characteristics of pea intercropped with spring barley Składnik mieszanki Component of intercrop jęczmień (szt. m -2 ) barley (plant per m -2 ) (I) odmiana grochu pea cultivar (II) Gęstość siewu grochu (szt. m -2 ) Sowing rate of pea (plant per m 2 ) (III) Ubytki roślin Plant losses (%) Obsada roślin do zbioru (szt. m -2 ) Plants density at harvest (plants per m 2 ) Masa nasion z rośliny Weight of seed per individual plant (g) 210 Dawo 30 16,9 27,9 2,70 45 17,3 40,4 2,55 60 9,5 56,9 2,43 średnia; mean 13,8 41,7 2,56

202 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik, P. Wasilewski Ramrod 30 7,0 29,3 2,17 45 14,2 41,6 2,34 60 9,4 56,6 1,67 średnia; mean 10,5 42,5 2,06 Przemko 30 25,2 25,8 2,44 45 20,8 37,3 3,04 60 11,7 55,3 2,69 średnia; mean 17,9 39,5 2,72 Średnia; Mean 14,1 41,2 2,45 150 Dawo 30 13,7 29,3 2,15 45 20,9 38,3 2,50 60 10,6 57,1 1,94 Średnio; Mean 14,7 41,6 2,20 Ramrod 30 4,0 32,2 1,89 45 19,2 38,4 1,82 60 11,0 56,8 1,77 Średnia; Mean 12,0 42,5 1,83 Przemko 30 9,7 30,1 2,17 45 13,5 39,9 2,01 60 15,2 55,1 2,09 Średnia; Mean 13,4 41,7 2,09 Średnia, Mean 13,4 41,9 2,04 Średnia dla odmian; Averages for pea cultivars Dawo 14,3 41,7 2,38 Ramrod 11,3 42,5 1,94 Przemko 15,6 40,6 2,41 Średnia dla gęstości siewu grochu w mieszankach; Averages for sowing rates of pea 30 12,7 29,1 2,25 45 17,6 39,3 2,38 60 11,2 56,3 2,10 NIR; LSD III - 4,2 III - 2,1 II- 0,32 III - 0,16 Najmniejszą róŝnicę pomiędzy stabilnością plonów obydwu komponentów stwierdzono w przypadku mieszanki składającej się z grochu odm. Ramrod w gęstości 60 szt. m -2 i jęczmienia jarego w gęstości 210 szt. m -2-12,6 pkt.%; największą zaś w mieszance składającej się z grochu odm. Przemko w gęstości 30 szt.m -2 i jęczmienia jarego w gęstości 150 szt. m -2-40,9 pkt.% (tab. 3). Tabela 5; Table 5 Istotne współczynniki korelacji między niektórymi cechami mieszanek jęczmienia jarego z odmianami grochu wysiewanymi w róŝnych gęstościach na glebie kompleksu pszennego dobrego Coefficients of correlation between some characteristics of pea-barley intercrops at varied sowing rates on wheat soil complex

ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU JĘCZMIENIA JAREGO I GROCHU... 203 Cecha; Characteristic Plon jęczmienia w mieszance Barley yield in intercrop Plon grochu w mieszance Pea yield in intercrop Plon mieszanki Total yield of intercrop Udział grochu w plonie mieszanki Pea's percentage in yield of intercrop Obsada jęczmienia po wschodach Post-emergency density of barley Obsada grochu po wschodach Post-emergency density of pea Końcowa obsada grochu Pea density at harvest Masa nasion grochu z 1 rośliny Weight of seeds per individual plant Masa 1000 ziaren jęczmienia Weight of 1000 grains of barley Plon składnika Yield of component jęczmień barley groch pea Plon mieszanki Total yield of intercrop Udział grochu w plonie Pea percentage in intercrop yield -0,565** 0,628* -0,704* -0,565** 0,982* 0,628* -0,704* 0,982* 0,850* 0,831* 0,880* -0,698* 0,802* 0,848* 0,610* -0,535** * istotność przy p = 0,01; significant at p = 0.01 ** istotność przy p = 0,05; significant at p = 0.05 Plony grochu były na ogół niskie, ze średnią dla wszystkich obiektów wynoszącą 0,92 t ha -1. PowyŜej tej wartości plonowały odmiany Dawo i odm. Przemko przy współdziałającym wpływie gęstości siewu jęczmienia jarego (tab. 2). Przy gęstości siewu jęczmienia wynoszącej 210 szt. m -2 odmiany te plonowały wyŝej o 15-20% aniŝeli przy gęstości siewu jęczmienia 150 szt. m -2. Odmiana Ramrod plonowała w mieszankach gorzej średnio o około 17% aniŝeli odm. Dawo i odm. Przemko. Naturalnie plony grochu zwiększały się wraz z gęstością jego wysiewu, od 0,65 t ha -1 przy 30 szt. na m 2 do 1,18 t ha -1 przy 60 szt. m -2 szt. na m 2, co w wartościach względnych stanowi róŝnicę 81% (tab. 2). Dodatni związek obsady powschodowej oraz końcowej grochu z jego plonami w mieszankach potwierdziły takŝe wysoce istotne korelacje, wynoszące odpowiednio r = 0,83 i r = 0,80 (tab. 5). NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe plony grochu w mieszankach podlegały interakcyjnym wpływom czynników doświadczalnych, jednak wartości bezwzględne tych wpływów były małe i nie rzutowały w sposób istotny na plonowanie mieszanek (tab. 2). Wierność w latach badań plonów grochu w mieszankach okazała się zdecydowanie mniejsza niŝ plonów jęczmienia (tab. 3). Przy ogólnie niskiej wierności plony grochu odm. Dawo i odm. Ramrod okazały się bardziej stabilne (67-74%) niŝ odmiany Przemko (56%). Nie stwierdzono natomiast, aby gęstość wysiewu grochu miała znaczenie dla kształtowania stabilności jego plonu.

204 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik, P. Wasilewski Pomimo duŝej rozpiętości zakresów gęstości nasion grochu w wysiewie, udział grochu w zbieranym plonie mieszanki był dość niski (11-26%). W kształtowaniu się obsady grochu do zbioru istotny wpływ miała jedynie gęstość wysiewu grochu. Ubytki roślin grochu w czasie wegetacji mieściły się w zakresie od 4 do 25% ze średnią 14%, co oznacza, Ŝe co 7 roślina grochu ubywała z łanu (tab. 4). Masa nasion z pojedynczej rośliny grochu była wyŝsza w przypadku odmian Dawo i Przemko, co jest wynikiem głównie większej dorodności nasion tych odmian niŝ odmiany Ramrod (tab. 4). W latach badań nie stwierdzono znaczącego wylegania mieszanek. Średnia ocena dla wszystkich obiektów wyniosła 8,4 punktu (gdzie 9 oznacza całkowity brak wylegania), a odchylenia od niej poszczególnych mieszanek nie przekraczające 0,5 punktu nie stanowiły Ŝadnego problemu agrotechnicznego, ani nie przyczyniły się do strat plonu. W wielocechowej ocenie porównawczej 18 mieszanek (tab. 6) okazało się, Ŝe względnie lepszymi są te, w których jęczmień jary był wysiewany w większej gęstości (210 szt. m -2 ) i jednocześnie gęstość grochu była największa (60 szt. m -2 ) lub przeciwnie mała (30 szt. m -2 ). Takie wyniki oceny wielocechowej wyjaśniają współczynniki korelacji zawarte w tabeli 5. OtóŜ dobre plonowanie jęczmienia i mieszanek koreluje ujemnie z plonowaniem grochu w tych mieszankach, więc w ocenie wielocechowej te efekty wzajemnie się niwelują poniewaŝ mieszanki w których wysokie jest plonowanie jęczmienia uzyskują niskie oceny z tytułu małych plonów grochu i odwrotnie. Tabela 6; Table 6 Wielocechowa ocena mieszanek jęczmienia jarego i grochu (punkty w skali T) Evaluation of pea-barley intercrops based on 4 characteristics (points in T scale) Gęstość siewu składnika mieszanki Sowing rates of components Odmiana grochu Pea variety jęczmień; barley groch; pea Dawo Ramrod Przemko Średnia Mean 210 30 57,0 51,9 53,6 54,1 45 53,1 49,4 48,0 50,2 60 54,8 59,5 52,9 55,7 Średnia; Mean 55,0 53,6 51,5 53,4 150 30 43,0 47,2 47,2 45,8 45 47,4 46,4 45,5 46,5 60 46,9 50,6 45,8 47,8 Średnia; Mean 45,8 48,1 46,1 46,7 Dyskusja Powodzenie uprawy mieszanej jęczmienia z grochem jest w duŝej mierze uzaleŝnione od warunków wilgotnościowych w okresie wegetacji. W badaniach KSIĘśAKA i in. [2000] udział grochu w plonie mieszanek z jęczmieniem lub z pszenŝytem obniŝył się z 21 do 28% w roku o dostatecznej ilości opadów, do 4-9% w roku posusznym. W badaniach tu prezentowanych, średni z 3 lat udział grochu w plonie wyniósł tylko 17%,

ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU JĘCZMIENIA JAREGO I GROCHU... 205 przy proporcjach wysiewu grochu od 30 do 60%, na co wpływ mogły mieć niekorzystne dla plonowania grochu warunki wilgotnościowe (rozkład i ilość opadów w miesiącach wegetacji). Jednak plon ogólny mieszanek w omawianych badaniach na kompleksie pszennym dobrym okazał się stabilny w poszczególnych latach badań i osiągnął zadawalający poziom około 5 t ha -1. Zasadniczy wpływ na te charakterystyki mieszanek miało plonowanie w nich jęczmienia i względnie duŝa stabilność jego plonów. Zdaniem KSIĘśAKA i MAGNUSZEWSKIEJ [1999] poziom plonowania mieszanek grochu ze zboŝami jarymi jest uzaleŝniony w większym stopniu od odczynu gleby, aniŝeli od jej rodzaju (kompleksu) gleby. Jednak w przypadku niniejszych badań zdolności retencyjnej gleby (brunatna właściwa, wytworzona z gliny lekkiej pylistej na glinie średniej, o ph = 6,6), na której prowadzono eksperyment, naleŝy przypisać rekompensowanie okresowych niedostatków opadów atmosferycznych i przez to stabilizowanie plonów mieszanek. Plonowaniu mieszanek jęczmienia jarego z grochem sprzyjało większe zagęszczenie w nich siewu jęczmienia. Zgodną opinię wyraŝa KSIĘśAK [1998], który stwierdził, Ŝe łączny plon nasion grochu i jęczmienia wzrastał w miarę zwiększania udziału procentowego jęczmienia w materiale siewnym mieszanek. Do podobnych wniosków prowadzą teŝ wyniki prac BOROWIECKIEGO i KSIĘśAKA [2000] oraz SIUTY i in. [1998], w których zwiększanie gęstości siewu grochu w mieszankach, przy jednoczesnym zmniejszaniu gęstości siewu jęczmienia, prowadziło do gorszego plonowania mieszanek. ToteŜ w niniejszych badaniach, uwzględniając bardzo zmienny udział grochu w plonie mieszanek (cv = 29%) i poziom plonowania, za relatywnie najlepszy moŝna uznać wysiew 60 szt. m -2 nasion badanych krótkołodygowych odmian grochu z 210 szt. m -2 ziaren jęczmienia. Optymalizację proporcji wysiewu grochu dla jęczmienia badali równieŝ CEGLAREK i in. [2002], wskazując 50% proporcję wysiewu grochu odmiany średniowysokiej Kwestor i jęczmienia, co w świetle niniejszych wyników nie okazało się zasadne. Badane w eksperymencie trzy odmiany grochu to formy krótkołodygowe, mało podatne na wyleganie i dające pokrój średnio-zwarty do zwartego, nasienne, bardzo plenne [COBORU 1995-96; ŚWIĘCICKI i in. 1997]. Spośród nich większą plennością odznaczyły się normalnie ulistnione odmiany Dawo i Przemko aniŝeli wąsolistna odm. Ramrod. Wyrazem tego była większa masa nasion z pojedynczej rośliny i w konsekwencji większy udział oraz plon grochu w mieszance. Potwierdziły się więc wcześniejsze doniesienia [RUDNICKI, WENDA-PIESIK 2002] o wysokich walorach odmiany Dawo do współrzędnej uprawy z jęczmieniem jarym. Na podkreślenie zasługuje fakt, Ŝe wszystkie badane mieszanki grochu z jęczmieniem nie wylegały, dzięki małej ilości opadów, więc ich zbiór nie nastręczał trudności i nie wystąpiły straty plonu z tego powodu. Jednak w takich warunkach odmiana wąsolistna Ramrod plonowała niŝej od normalnie ulistnionych odmian grochu. Ponadto, odmiany grochu uwzględnione w badaniach, dojrzewały jednocześnie z jęczmieniem jarym. Stąd moŝna uznać, Ŝe ich komplementarność dla jęczmienia jarego w mieszankach jest ogólnie dobra. Wnioski 1. Na glebie kompleksu pszennego dobrego mieszanki jęczmienia jarego z grochem

206 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik, P. Wasilewski wykazały dobry poziom plonowania i duŝą wierność plonów w latach badań na tle zmiennych warunków pogodowych w tych latach. 2. Decydujące znaczenie dla poziomu i stabilności plonów mieszanek ma plonowanie w nich jęczmienia jarego. 3. Zwiększona do 210 ziaren m -2 gęstość siewu jęczmienia sprzyjała jego plonowaniu i poprzez to takŝe plonowaniu mieszanek, ale redukowała udział nasion grochu w plonie mieszanek. 4. Plony nasion grochu w mieszankach okazują się bardzo labilne w latach i zaleŝne od współdziałającego wpływu gęstości siewu jęczmienia, odmiany grochu i gęstości jego wysiewu w mieszankach. 5. W warunkach nie sprzyjających wyleganiu roślin udział nasion grochu w plonie mieszanek przekraczający 20% okazał się moŝliwy przy wysiewie krótkołodygowych, ulistnionych odmian Dawo lub Przemko w gęstości 60 nasion m -2, a mniej przydatną pod tym względem okazała się odmiana Ramrod. 6. W ocenie wielocechowej, uwzględniającej plonowanie komponentów mieszanek i ich wierność w latach badań, względnie korzystna okazała się uprawa mieszanek z wysiewem 210 ziaren m -2 jęczmienia jarego a dobór odmiany grochu i gęstości jego siewu ma mniejsze znaczenie. Literatura ANDRZEJEWSKA J., WIATR K., PILARCZYK W. 2002. Wartość gospodarcza wybranych odmian grochu siewnego (Pisum sativum L.) na glebach kompleksu Ŝytniego dobrego. Acta Sci. Pol., Agricultura 1: 59-72. BOROWIECKI J., KSIĘśAK J. 2000. Rośliny strączkowe w mieszankach ze zboŝami w produkcji pasz. Post. Nauk. Roln. 2: 89-100. CEGLAREK F., BURACZYŃSKA D., BRODOWSKI H. 2002. Porównanie plonowania i składu chemicznego mieszanek strączkowo-zboŝowych. Pam. Puławski 130: 81-89. GUS 2003. Rocznik statystyczny. HAUGGAARD-NIELSEN H., JENSEN E.S. 2001. Evaluating pea and barley cultivars for complementarity in intercropping at different levels of soil N availability. Field Crops Research 72: 185-196. HAUGGAARD-NIELSEN H., JENSEN E.S. 2004. Weed management in grain legumes using an intercropping approach. Book of Proceedings of VIII ESA Congress European Agriculture in a global context. Copenhagen, 11-15 July: 605-606. KNUDSEN M.T., HAUGGARARD-NIELSEN H., JENSEN E.S. 2004. Cereal-grain legume intercrops in organic farming - Danish survey. Book of Proceedings of VIII ESA Congress European Agriculture in a global context. Copenhagen, 11-15 July: 613-614. KSIĘśAK J. 1994. Ocena przydatności wybranych odmian grochu siewnego do uprawy w

ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU JĘCZMIENIA JAREGO I GROCHU... 207 mieszankach z jęczmieniem jarym. Mat. konf. Stan i perspektywy do uprawy mieszanek zboŝowych. 2 XII 1994, AR Poznań: 116-121. KSIĘśAK J. 1998. Wpływ jęczmienia jarego jako rośliny podporowej na jakość nasion grochu. Pam. Puławski 112: 129-135. KSIĘśAK J., MAGNUSZEWSKA K. 1999. Plonowanie mieszanek grochu ze zboŝami uprawianych w wybranych rejonach kraju. Fragm. Agronom. 3(63): 89-95. KSIĘśAK J., UFNOWSKA J., MIELOCH E. 2000. Ocena plonowania, efektywności ekonomicznej i Ŝywieniowej mieszanek grochu ze zboŝami jarymi. Rocz. AR Poznań, Rol. 325(58): 49-58. LACAMPAGNE J.P. 2001. Grain legume areas recover in 2001. Grain Legumes 34: 24 ss. MACIEJEWICZ-RYŚ J., KOSMALA I., ZIMA J. 1985. Uzupełniający wpływ białka nasion roślin strączkowych grubonasiennych na wartość biologiczną białek zbóŝ. Rocz. Nauk Zoot. Monografie i Rozprawy 23: 217-227. PAHL H. 2001. Suitability of grain legumes for European farming systems. 4 European Conference on Grain Legumes, Kraków 8-12.07: 41-45. PODLEŚNY J. 2004. Rośliny strączkowe w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. Post. Nauk Roln. 310: 83-95. RUDNICKI F. 1997. Potencjalna przydatność odmian grochu do mieszanek ze zboŝami. Fragm. Agronom. 1(53): 8-18. RUDNICKI F. 2002. Propozycja metod wielocechowej oceny porównawczej na przykładzie odmian pszenŝyta ozimego. Folia Univ. Agric. Stetin., Agricultura 228(91): 119-124. RUDNICKI F., WASILEWSKI P. 2000. Znaczenie mieszanek zboŝowych i zboŝowo-strączkowych w ograniczaniu ujemnych skutków duŝego udziału zbóŝ w zmianowaniu. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 470: 127-137. RUDNICKI F., WENDA-PIESIK A. 2002. Przydatność odmian grochu do mieszanek ze zboŝami jarymi na glebach kompleksów pszennych. Cz. I. Przydatność odmian grochu do mieszanek z jęczmieniem jarym. Biul. IHAR 221: 189-199. SIUTA A., DWORAKOWSKI T., KUŹMICKI J. 1998. Plony ziarna i wartość przedplonowa mieszanek zboŝowo-strączkowych dla zbóŝ w warunkach gospodarstw ekologicznych. Fragm. Agronom. 2(58): 53-61. ŚWIĘCICKI W., ŚWIĘCICKI W.K., WIATR K. 1997. Historia, współczesne osiągnięcia i perspektywy hodowli roślin strączkowych w Polsce. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 446: 15-32. ŚWIĘCICKI W., WIATR K. 2001. Postęp w hodowli roślin strączkowych w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rolnictwo LXXXII: 131-147. THEUNISSEN J. 2004. Application of intercropping in organic agriculture. Biol. Agric. and Hortic. 15: 251-259. UFNOWSKA J., KSIĘśAK J. 1999. Ekonomiczna ocena uprawy mieszanek strączkowozboŝowych. Mat. konf. Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszankach, 2-3 XII 1999, AR Poznań: 120-122. UNIP 2001a. French Interprofessional Organisation of Protein Crops: Production

208 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik, P. Wasilewski communautaire de proteagineux en 2001. Plantes riches en proteins: 1-6. UNIP 2001b. French Interprofessional Organisation of Protein Crops: Utilization communautaire de proteagineux en 2001. Plantes riches en proteins: 7-14. WANIC M, NOWICKI J., KUROWSKI T.P. 2000. Regeneracja stanowisk w płodozmianach zboŝowych poprzez stosowanie siewów mieszanych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 470: 137-143. WATSON C.A., ATKINSON D., GOSLING P., JACKSON L.R., RAYNS F.W. 2002. Managing soil fertility in organic farming systems. Soil Use Manage 18: 239-247. WENDA-PIESIK A., LEMAŃCZYK G., KOTWICA K. 2000. Fitosanitarna funkcja owsa i mieszanek z jego udziałem w ogniwie zmianowania. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 470: 107-119. Słowa kluczowe: mieszanka jęczmienia jarego z grochem, gęstość siewu, dobór odmian Streszczenie W latach 1999-2001 w Stacji Doświadczalnej Oceny Odmian w Chrząstowie, woj. kujawsko-pomorskie, na glebie kompleksu pszennego dobrego, przeprowadzono badania eksperymentalne nad wpływem gęstości siewu jęczmienia jarego oraz trzech odmian grochu na plony nasion jęczmienia i grochu w mieszance. W doświadczeniu trójczynnikowym w układzie split-plot split-block obiekty badań stanowiły kombinacje następujących poziomów: jęczmień jary odm. Rataj 150 i 210 szt. na m 2, odmiany grochu: Dawo, Przemko i Ramrod, gęstości siewu grochu: 30, 45 i 60 szt. na m 2. Plony mieszanek były wyŝsze o 0,5 t ha -1 przy wysiewie jęczmienia w gęstości 210 szt. na m 2 niŝ 150 szt. na m 2. Odmiany grochu normalnie ulistnionego Dawo i Przemko miały większą masę nasion z pojedynczej rośliny i dawały wyŝszy udział nasion w plonie mieszanki od odmiany wąsolistnej Ramrod. Najmniejsze ryzyko w produkcji mieszanki jęczmienia z krótkołodygowymi odmianami grochu dawała gęstość 60 szt. grochu na m 2 podczas siewu. SOWING RATE OF COMPONENTS IN PEA-BARLEY INTERCROPPING ON THE WHEAT SOIL COMPLEX Franciszek Rudnicki, Anna Wenda-Piesik, Piotr Wasilewski Department of Plant Growing Principles and Experimental Methodology, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz Key words: spring barley and pea intercropping, sowing rate, variety selection

ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU JĘCZMIENIA JAREGO I GROCHU... 209 Summary In the field study conducted for three years (1999-2001) at the Experimental Station in Chrzastowo, Bydgoszcz vicinity, on a wheat soil complex, the intercropping of spring barley and pea was investigated. The objectives of study were to determine the role of sowing rate of both components for intercrop productivity as well as the selection of the shortest-vined pea varieties. Three-factor experiment, laid-out in split-plot, split-block with 3 replication included: 150 and 210 barley seed per m 2, 30, 45 and 60 pea seed per m 2 and three pea cultivars: Dawo and Przemko (with normal leaf) and Ramrod (semileafless). The yield of intercropps with 210 barley seed per m 2 was significantly greater by about 0.5 t per ha, than with 150 seed per m 2. A higher weight of seeds per individual plant produced the normal leaf varieties, hence the percantage of their seeds in the mixture yield was greater than the semi-leafless variety. The sowing rate with 60 seed per m 2 of the shortest-vined peas turned not to be risky in intercropping with spring barley. Prof. dr hab. Franciszek Rudnicki Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich ul. Kordeckiego 20E 85-225 BYDGOSZCZ e-mail: rudnicki@utp.bydgoszcz.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 209-215 ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU OWSA I GROCHU W MIESZANKACH NA GLEBIE KOMPLEKSU śytniego DOBREGO Franciszek Rudnicki, Anna Wenda-Piesik, Piotr Wasilewski Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich w Bydgoszczy Wstęp Cennym komponentem mieszanek zboŝowo-strączkowych jest groch [KAŹ- MIERCZAK-PUTRZYŃSKA 1966; KSIĘśAK 1994; KSIĘśAK, MAGNUSZEWSKA 1999]. Jednak gatunek Pisum sativum L. obejmuje róŝne formy uŝytkowe (jadalny, pastewny) i róŝne typy morfologiczne (krótko- i długołodygowe, ulistnione i wąsolistne), więc róŝna jest ich przydatność do mieszanek ze zboŝami jarymi [RUDNICKI 1997; RUDNICKI, WENDA-PIESIK 2002; SZCZYGIELSKI 1993]. O tej przydatności decyduje takŝe gęstość siewu poszczególnych odmian grochu z danym gatunkiem rośliny zboŝowej, ustalana w taki sposób aby w stopniu moŝliwym wyrównywała szanse konkurencyjne obu komponentów mieszanek [PODLEŚNY 1996; RUDNICKI 1997; SZCZYGIELSKI 1993]. Na glebach kompleksu Ŝytniego dobrego komponentem mieszanek z grochem moŝe być owies. Przyjęto załoŝenie, Ŝe w mieszankach z tym zboŝem odmiany grochu o róŝnym typie morfologicznym wymagają niejednakowej gęstości siewu. Celem pracy było uzyskanie wiedzy o reakcji 3 odmian grochu, wysiewanych w róŝnej gęstości, na współwystępowanie w mieszankach z owsem i o efektach produkcyjnych takich mieszanek. Materiał i metody Materiał źródłowy pracy stanowią dane uzyskane z doświadczenia polowego prowadzonego w latach 1999 i 2001 w Stacji Badawczej Mochełek k. Bydgoszczy, na glebie kompleksu Ŝytniego dobrego. W trójczynnikowym doświadczeniu czynnikami i ich poziomami były: I - gęstość siewu owsa w mieszance (275 i 412 szt. m -2 ), II - gęstość siewu grochu w mieszance (30, 45 i 60 szt. m -2 ), III - odmiana grochu (Dawo, Ramrod, Turkan). Odmiany te reprezentują róŝne typy morfologiczno-uŝytkowe: Dawo - krótkołodygowa, pastewna, nasienna, normalnie ulistniona, średnio-wcześnie dojrzewająca; Ramrod - o średnio długiej łodydze, jadalna, wąsolistna, średnio-wcześnie

210 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik, P. Wasilewski dojrzewająca; Turkan - długołodygowa, pastewna, nasienno-zielonkowa, normalnie ulistniona, późno dojrzewająca. W doświadczeniu stosowano zabiegi agrotechniczne właściwe dla uprawy mieszanek zboŝowo-strączkowych, w tym nawoŝenie w ilościach: 45 kg P 2 O 5, 80 kg K 2 O i 40 kg N ha -1. Doświadczenie z 2000 roku zdyskwalifikowano z powodu obniŝonej gęstości wschodów grochu i jego całkowitego wyginięcia z łanów mieszanek w trakcie posusznego okresu wegetacji. Wyniki Warunki meteorologiczne w latach realizacji badań, a takŝe w poszczególnych sezonach okresu wegetacji mieszanek, były bardzo zmienne. Dotyczy to zwłaszcza ilości i rozkładu opadów atmosferycznych (tab. 1). W warunkach niedoboru opadów i na glebie o małej retencji wodnej uprawa mieszanek owsa z grochem okazała się zawodna. Ewidentnie dowodzi tego niemal całkowity brak nasion grochu w plonie mieszanek w posusznym 2000 roku przez co utraciły one cechy mieszanek i danych z tego doświadczenia nie uwzględniono w tej pracy. Tabela 1; Table 1 Sumy opadów atmosferycznych (mm) oraz ich zmienność w sezonach wegetacyjnych i w latach realizacji doświadczeń polowych Rainfall (mm) and its variability in the vegetation season and years of investigation Rok; Year Miesiąc; Month Wm* (%) IV V VI VII IV-VII 1999 62,1 45,5 58,6 43,9 210,1 17,5 2000 14,6 24,6 19,1 100,9 159,2 102,9 2001 42,4 34,9 80,5 146,1 303,9 66,9 Średnia; Mean 39,7 35,0 52,7 97,0 224,4 50,4 Wl** (%) 60,1 29,9 59,0 52,8 32,7 - * współczynnik zmienności w miesiącach; coefficient of variability (Cv) for months ** współczynnik zmienności w latach; coefficient of variability (Cv) for years RóŜnicowanie gęstości siewu owsa (275 i 412 szt. m -2 ) nie miało większego znaczenia dla wschodów roślin grochu, końcowej obsady grochu, ubytków roślin grochu w okresie wegetacji a takŝe dla wylegania mieszanek. Wprawdzie przy rozrzedzonym siewie owsa ubytki wegetacyjne roślin grochu były nieco mniejsze (o około 4 pkt.%), końcowa obsada roślin grochu większa o około 8%, a wyleganie mieszanek mniejsze o 0,2 punkty to jednak róŝnice te są nieznaczne. Większe znaczenie miał typ odmiany grochu. Stopień wylegania mieszanek był względnie mały w przypadku gdy występowały w nich odmiany Dawo lub Ramrod a zdecydowanie większy w przypadku odmiany

ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU OWSA I GROCHU W MIESZANKACH... 211 Turkan (tab. 2). TakŜe zwiększanie gęstości siewu grochu i większa jego obsada w mieszankach prowadziła do silniejszego wylegania mieszanek. Plony mieszanek w latach 1999 i 2001 układały się średnio na poziomie około 4 t ha -1 a ich zmienność, powodowana przez czynniki doświadczalne, była nieduŝa (5,7%). Tylko w jednym roku (2001) większa gęstość siewu owsa sprzyjała lepszemu plonowaniu mieszanek w stopniu istotnym, natomiast w okresie 2-letnim jej nie udowodniono (tab. 3). Istotnie natomiast na plony mieszanek wpłynął typ odmiany grochu oraz gęstość siewu grochu. Obsada roślin i wyleganie mieszanek owsa z grochem wysiewanych w róŝnych gęstościach na glebie kompleksu Ŝytniego dobrego (średnie z lat 1999 i 2001) Plant density and lodging of pea-oat intercrops at varied sowing rates on the rye soil complex (averages for 1999 and 2001) Tabela 2; Table 2 Składnik mieszanki Intercrop component owies (szt. m -2 ) Oat (plant per m 2 ) (I) odmiana grochu pea cultivar Gęstość siewu grochu (szt. m -2 ) Sowing rate of pea (plant per m 2 ) (II) Obsada roślin po wschodach (szt. m -2 ) Post-emergency density (plant per m 2 ) owies oat groch pea Końcowa obsada grochu (szt. m -2 ) Density of pea at harvest (plant per m 2 ) Ubytki roślin grochu Percentage of pea losses (%) Wyleganie przed zbiorem (skala 9 st.) Intercrop lodging at harvest (9 degree scale) 1 2 3 4 5 6 7 8 412 Dawo 30 334 27,1 12,9 52,5 7,3 45 342 42,9 18,3 57,3 6,6 60 385 48,6 27,7 43,0 6,1 Średnio, Mean 354 39,5 19,6 50,3 6,7 Ramrod 30 351 24,1 12,9 46,4 6,2 45 336 30,8 17,8 42,2 6,2 60 348 42,9 26,6 38,1 5,8 Średnio; Mean 345 32,6 19,1 41,4 6,1 Turkan 30 342 26,3 13,0 50,7 5,9 45 335 39,1 17,8 54,5 4,8

212 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik, P. Wasilewski 60 345 54,2 27,2 49,8 3,1 Średnio; Mean 341 39,9 19,3 51,5 4,6 Średnio; Mean 347 37,3 19,3 48,2 5,8 275 Dawo 30 231 25,3 16,3 35,5 7,5 45 240 35,8 20,0 44,1 6,6 60 231 50,5 30,0 40,5 5,4 Średnio, Mean 234 37,2 22,1 40,5 6,5 Ramrod 30 234 20,2 13,8 31,9 6,2 45 248 30,4 17,5 42,4 6,3 60 272 49,1 27,2 44,6 5,3 Średnio, Mean 251 33,3 19,5 41,3 5,9 Turkan 30 245 27,0 14,3 46,9 5,3 45 237 42,2 19,1 54,7 4,4 60 226 55,2 29,4 46,7 3,3 Średnio; Mean 236 41,5 21,0 49,5 4,3 Średnio; Mean 241 37,3 20,9 44,1 5,6 1 2 3 4 5 6 7 8 Średnia dla odmian; Averages for pea cultivars Dawo 294 38,4 20,9 45,6 6,6 Ramrod 298 32,9 19,3 41,4 6,0 Turkan 289 40,7 20,1 50,5 4,5 Średnia dla gęstości siewu grochu w mieszankach; Averages for sowing rates of pea 30 290 25,0 13,9 44,5 6,4 45 290 36,9 18,4 50,0 5,8 60 301 50,1 28,0 44,1 4,8 Średnia ogólna; Overall mean 294 37,3 20,1 46,2 5,7 Zmienność cechy; Cv (%) 19,2 30,3 30,7 15,0 - Plony mieszanek z udziałem odmian Dawo i Ramrod były zbliŝone i jednocześnie istotnie większe (o około 8%) niŝ z udziałem odmiany Turkan. Wraz z zagęszczaniem siewu grochu plony mieszanek malały, a róŝnica między skrajnymi gęstościami siewu grochu wyniosła średnio 8,7%. Wynikało to z wyraźnej ujemnej reakcji owsa na większą obsadę roślin grochu w mieszankach. OtóŜ przy wysiewie w mieszankach 60 nasion grochu na 1 m 2 plony mieszanek były mniejsze o 0,93 t ha -1, tj. aŝ o 27%, niŝ gdy gęstość siewu grochu wynosiła 30 szt. m -2. Pomimo, Ŝe plony nasion grochu układały się wówczas odwrotnie i były większe przy duŝej gęstości siewu tego gatunku (o 0,61 t ha -1, tj. o 97%), to jednak nie rekompensowały gorszego plonowania owsa. W kształtowaniu plonów mieszanek nie stwierdzono współdziałającego wpływu badanych czynników doświadczalnych. DuŜa natomiast zmienność plonów grochu w mieszankach o róŝnym składzie (CV% = 31,9) ujawniła takŝe interakcje czynników we wpływie na plony grochu. Okazało

ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU OWSA I GROCHU W MIESZANKACH... 213 się zwłaszcza, Ŝe plony grochu odmian Dawo i Turkan zwiększały się wyraźniej wraz z zagęszczaniem siewu a słabiej w przypadku odmiany Ramrod. Te reakcje grochu ujawniły się takŝe w udziale jego nasion w plonach mieszanek (tab. 3). Stosunkowo mały był on w przypadku odmiany Ramrod (średnio 19,2%) i większy u pozostałych odmian (o około 26%) - tab. 3. Tabela 3; Table 3 Plony owsa i grochu w mieszankach oraz plony mieszanek (t ha -1 ) o róŝnej gęstości siewu obu komponentów (średnie z lat 1999 i 2001) Grain yields (t ha -1 ) of oat and pea intercropped at varied sowing rates of components (averages for 1999 and 2001) Składnik mieszanki Intercrop component Owies (szt. m -2 ) Oat (plant per m 2 ) (I) Odmiana grochu Pea variety (III) Gęstość siewu grochu (szt. m -2 ) Sowing rate of pea (plant per m 2 ) (II) ziarna owsa oat grain Plon; Yield nasion grochu pea grain razem mieszanki total of intercrop t ha -1 %* t ha -1 %* t ha -1 %* 412 Dawo 30 3,57 118 0,68 73 4,25 108 45 3,08 102 1,06 115 4,14 105 60 2,59 86 1,27 137 3,85 98 średnio; mean 3,08 102 1,00 108 4,08 104 1 2 3 4 5 6 7 8 9 412 Ramrod 30 3,64 121 0,46 49 4,10 104 45 3,26 108 0,72 77 3,98 101 60 2,93 97 1,06 115 3,99 101 średnio; mean 3,28 109 0,74 80 4,02 102 Turkan 30 3,46 115 0,63 68 4,09 104 45 2,94 98 0,95 103 3,90 99 60 2,20 73 1,26 136 3,47 88 średnio; mean 2,87 95 0,95 102 3,82 97 Średnio; Mean 3,07 102 0,90 97 3,97 101 275 Dawo 30 3,38 112 0,81 88 4,19 106 45 2,90 96 1,07 116 3,97 101 60 2,43 81 1,52 164 3,95 100

214 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik, P. Wasilewski średnio; mean 2,90 96 1,13 122 4,04 103 Ramrod 30 3,48 116 0,60 65 4,08 104 45 3,24 108 0,69 75 3,93 100 60 3,00 100 0,97 105 3,98 101 średnio; mean 3,24 108 0,75 81 4,00 101 Turkan 30 3,30 110 0,63 68 3,93 100 45 2,74 91 0,95 103 3,69 94 60 2,06 68 1,34 144 3,39 86 średnio; mean 2,70 90 0,97 105 3,67 93 Średnio; Mean 2,95 98 0,95 103 3,90 99 Średnia dla odmian; Averages for pea cultivars Dawo 2,99 99 1,07 115 4,06 103 Ramrod 3,26 108 0,75 81 4,01 102 Turkan 2,78 92 0,96 104 3,74 95 Średnia dla gęstości siewu grochu w mieszankach; Averages for sowing rates of pea 30 3,47 115 0,63 68 4,10 104 45 3,03 101 0,91 98 3,94 100 60 2,54 84 1,24 133 3,77 96 Średnia ogólna; Overall mean 3,01 100 0,93 100 3,94 100 Zmienność cechy; Cv (%) 15,4-31,9-5,7 - NIR 0,05; LSD 0.05 dla; for: I 0,03 r.n.; n.s. II 0,04 0,23 I x II 0,05 r.n.; n.s. III 0,04 0,16 I x III 0,05 r.n.; n.s. II x III 0,07 r.n.; n.s. * % średniej ogólnej; Relatively to overall mean Dobór odmiany grochu a takŝe gęstości jego siewu w mieszankach nie miał znaczenia dla dorodności ziarna owsa. Masa 1000 nasion grochu wykazała jedynie tendencję zwiększania się wraz z mniejszą obsadą w mieszankach roślin owsa a większą grochu. Wnioski 1. Na glebie kompleksu Ŝytniego dobrego uprawa mieszanek owsa z grochem moŝe być zawodna w warunkach posuchy atmosferycznej. 2. Gęstość siewu grochu ma większe znaczenie dla plonowania mieszanek, i plonowania w nich grochu, niŝ gęstość siewu owsa. 3. NiezaleŜnie od odmiany grochu zagęszczanie jego wysiewu w mieszankach z owsem powodowało zmniejszenie plonu owsa i plonu mieszanek, natomiast zwiększenie plonu nasion grochu i ich udziału w plonie mieszanek.

ZNACZENIE GĘSTOŚCI SIEWU OWSA I GROCHU W MIESZANKACH... 215 Literatura KAŹMIERCZAK-PUTRZYŃSKA W. 1966. Produkcja nasion wyki i peluszki w podsiewie w zboŝa jare. Biul. IHAR 1-2: 93-101. KSIĘśAK J. 1994. Ocena przydatności wybranych odmian grochu siewnego do uprawy w mieszankach z jęczmieniem jarym. Mat. konf. Stan i perspektywy do uprawy mieszanek zboŝowych. 2 XII 1994, AR Poznań: 116-121. KSIĘśAK J., MAGNUSZEWSKA K. 1999. Plonowanie mieszanek grochu ze zboŝami uprawianych w wybranych rejonach kraju. Fragm. Agronom. 3(63): 89-95. PODLEŚNY J. 1996. Plonowanie grochu siewnego (Pisum sativum L.) w zaleŝności od gęstości siewu rośliny podporowej-pszenicy jarej. Pam. Puławski 107: 39-50. RUDNICKI F. 1997. Potencjalna przydatność odmian grochu do mieszanek ze zboŝami. Fragm. Agronom. 1(53): 8-18. RUDNICKI F., WENDA-PIESIK A. 2002. Przydatność odmian grochu do mieszanek ze zboŝami jarymi na glebach kompleksów pszennych. Cz. I. Przydatność odmian grochu do mieszanek z jęczmieniem jarym. Cz. II. Przydatność odmian grochu do mieszanek z pszenŝytem jarym. Biul. IHAR 221: 189-206. SZCZYGIELSKI J. 1993. Plonowanie mieszanek strączkowo-zboŝowych. Fragm. Agronom. 4: 187-188. Słowa kluczowe: mieszanka, owies, groch, gęstość siewu Streszczenie W warunkach niedoboru opadów i na glebie o małej retencji wodnej uprawa mieszanek owsa z grochem okazała się zawodna. Ewidentnie dowodzi tego niemal całkowity brak nasion grochu w plonie mieszanek w posusznym 2000 roku przez co utraciły one cechy mieszanek. W pozostałych latach plony mieszanek układały się na poziomie około 4 t ha -1, a udział w nich nasion grochu wyniósł od 11 do 40% zaleŝnie od czynników doświadczalnych. Spośród tych czynników istotne znaczenie dla wielkości plonu mieszanek, a takŝe grochu w mieszankach, miały odmiany grochu i jego gęstość siewu. Na tle pozostałych względnie korzystniejsze efekty produkcyjne wykazały mieszanki z udziałem odmiany Dawo. Wraz z zagęszczeniem siewu grochu zdecydowanie zwiększał się plon jego nasion w mieszankach ale obniŝał się plon całkowity mieszanek. Nie wykazano natomiast aby poszczególne odmiany grochu wymagały innej gęstości siewu w mieszankach z owsem. SOWING RATE OF COMPONENTS IN PEA-OAT INTERCROPPING

216 F. Rudnicki, A. Wenda-Piesik, P. Wasilewski ON GOOD RYE SOIL COMPLEX Franciszek Rudnicki, Anna Wenda-Piesik, Piotr Wasilewski Department of Plant Growing Principles and Experimental Methodology, University of Technology and Life Sciences, Bydgoszcz Key words: intercropping, oat, pea, sowing rate Summary Intercropping of oat and pea cultivated on sandy soil under the condition of water deficiency which was investigated during the vegetation season did not come up to expectations. Peas suffered from water stress during the season of 2000, giving an extremely low yield of grain. The lack of pea grain in the total yield of intercrops with oat, harvested in 2000, proved that such crop completely lost its attribute. The yields of intercrops in two other seasons reached about 4 t per ha, with pea participation ranging 11-40%, dependently on the experimental treatments. Pea varieties and pea sowing rates significantly affected the yield of intercrops and the yield of peas. The Dawo cv. which is a seed-and-fodder, shortest-vined, normal-leaf type, turned out to be complement to oat giving great and stable yields. As sowing rates of peas increased the yields of peas raised up, meanwhile the total yields of intercrops decreased. There was no interaction between pea varieties and sowing rates in the intercrop yielding. Prof. dr hab. Franciszek Rudnicki Katedra Podstaw Produkcji Roślinnej i Doświadczalnictwa Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich ul. Kordeckiego 20E 85-225 BYDGOSZCZ e-mail: rudnicki@utp.bydgoszcz.pl

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 217-227 DYNAMIKA ZMIAN W POWIERZCHNI ZASIEWÓW I PLONOWANIU MIESZANEK ZBOśOWYCH Hanna Sulewska, Tadeusz Michalski Katedra Uprawy Roli i Roślin, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu Wstęp Znaczenie upraw mieszanych w Polsce jest szczególne i od wielu lat odgrywają one istotną rolę, o czym świadczy areał ich uprawy i coroczne zbiory. Wynika to prawdopodobnie ze specyfiki naszego rozdrobnionego, niedoinwestowanego rolnictwa, w którym producenci w duŝej mierze polegają na paszach własnej produkcji. W Polsce dominują mieszanki zbóŝ jarych, wśród których szczególną pozycję zajmują jęczmień z owsem. Dane statystyczne GUS [1996-2006] nie pozwalają na szczegółowe prześledzenie udziału i plonowania mieszanek o róŝnym składzie gatunkowym, gdyŝ ujmowane są łącznie. Od 2003 r. GUS [1996-2006] wyróŝnia mieszanki jare i ozime. Celem opracowania jest: 1) przedstawienie dynamiki zmian w plonowaniu i powierzchni zasiewów mieszanek zboŝowych w poszczególnych regionach Polski, 2) analiza zaleŝności pomiędzy udziałem w strukturze zasiewów i plonowaniem mieszanek zboŝowych a wybranymi wskaźnikami opisującymi warunki środowiskowe i gospodarcze. Materiał i metody Opracowanie ma charakter pracy przeglądowej, w której wykorzystano dane GUS z lat 1995-2005 oraz krajowe publikacje. Analizę przeprowadzano dla 16 województw, zgodnie z podziałem administracyjnym kraju, obowiązującym od początku 1999 r. oraz dla podziału regionalnego obowiązującego od 2004 r. PosłuŜono się aktualnymi wskaźnikami, które charakteryzują warunki siedliskowe (wskaźniki bonitacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej) [STUCZYŃSKI i in. 2000] oraz bieŝącymi danymi statystycznymi opublikowanymi przez GUS - informacje o zasiewach, plonach, obsadzie zwierząt, powierzchni gospodarstw dla 2005 roku. Wskaźniki dla regionów uzyskano wyliczając średnią waŝoną wartości wskaźników dla poszczególnych województw wchodzących w skład kaŝdego z tych regionów. W pracy wyliczono charakterystyki statystyczne oraz korelacje pomiędzy plonami i udziałem mieszanek w strukturze zasiewów województw i regionów a dwudziestoma wybranymi parametrami.

218 H. Sulewska, T. Michalski Wyniki Udział zbóŝ w strukturze zasiewów w Polsce od lat jest bardzo wysoki, w 2002 r. przekroczył 77%, natomiast aktualnie nieco się zmniejszył do 74,5% (rys. 1). Specyfiką naszego rolnictwa jest duŝy udział mieszanek zboŝowych. W 2005 roku przeznaczono na mieszanki zboŝowe 12,8% powierzchni zasiewów (bez ugorów), z czego 12,2% stanowiły formy jare a 0,58% ozime, czyli przeznaczono na nie co ósmy hektar (rys. 1). W 2005 r. stały się drugim po pszenicy, zajmującej 28,0% w strukturze zasiewów podstawowych zbóŝ z mieszankami gatunkiem, z 18,1% powierzchni (tab. 1). W 1997 r. powierzchnia uprawy mieszanek zboŝowych przekroczyła 1400 tys. ha i za wyjątkiem lat 1999 i 2002 utrzymywała się na tym poziomie do 2005 roku (rys. 2). W kraju występuje duŝe regionalne zróŝnicowanie udziału mieszanek w strukturze zasiewów. Największą powierzchnię zajmują mieszanki zboŝowe w Regionie Wschodnim (podlaskie, lubelskie, świętokrzyskie, podkarpackie) - 416,6 tys. ha, z czego 406,4 tys. ha (97,6%) obsianych jest formami jarymi, natomiast najmniejszą w regionie Południowo-zachodnim (opolskie, dolnośląskie) - 61,2 tys. ha, z czego 95,1% zajmują mieszanki jare (rys. 3). W regionie Wschodnim uprawia się 29% krajowego areału mieszanek, wśród nich przewaŝają mieszanki jare, których uprawa stanowi 29,6% ogólnej powierzchni ich uprawy w Polsce (rys. 4). Najwięcej mieszanek ozimych - 29,4% ogólnej ich powierzchni, uprawia się w regionie Centralnym. Pod względem udziału mieszanek w strukturze zasiewów zbóŝ w 2005 r. na czołową pozycję wysunął się region Centralny - 22,9% (21,7% jare i 1,2% ozime), (rys. 5). Rys. 1. Fig. 1. Udział zbóŝ ogółem i mieszanek zboŝowych w strukturze zasiewów Percentage of cereals in total and cereal mixtures in the sowing structure

DYNAMIKA ZMIAN W POWIERZCHNI ZASIEWÓW I PLONOWANIU... 219 Rys. 2. Fig. 2. Powierzchnia zasiewów mieszanek zboŝowych, owsa i jęczmienia jarego w Polsce w latach 1995-2005 Cropping area of cereal mixtures, oats and spring barley in Poland in 1995-2005 Rys. 3. Powierzchnia zasiewów mieszanek w regionach w 2005 Fig. 3. Cropping area of cereal mixtures in regions in 2005

220 H. Sulewska, T. Michalski Rys. 4. Udział regionów w ogólnej powierzchni zasiewów mieszanek w 2005 Fig. 4. Share of regions in total cropping area of cereal mixtures in 2005 Rys. 5. Udział mieszanek zboŝowych w strukturze zasiewów zbóŝ w regionach - 2005 Fig. 5. Share of cereal mixtures in total cereal cropping structure in regions - 2005

DYNAMIKA ZMIAN W POWIERZCHNI ZASIEWÓW I PLONOWANIU... 221 Tabela 1; Table 1 Struktura zasiewów zbóŝ podstawowych z mieszankami zboŝowymi (%) Sowing structure of main cereals with cereal mixtures (%) Wyszczególnienie Specification Lata; Years ZboŜa podstawowe z mieszankami Main cereals with cereal mixtures 1996-2000 2004 2005 100 100 100 Pszenica ozima; Winter wheat 22,0 24,0 23,4 Pszenica jara; Spring wheat 7,8 5,2 4,6 śyto; Rye 26,3 19,6 17,9 Jęczmień ozimy; Winter barley 1,7 1,6 1,8 Jęczmień jary; Spring barley 11,6 11,2 12,2 Owies; Oats 6,8 6,6 6,8 PszenŜyto ozime; Winter triticale 6,7 11,9 13,6 PszenŜyto jare; Spring triticale 0,9 1,4 1,5 Mieszanki ozime; Winter mixtures - 0,9 0,8 Mieszanki jare; Spring mixtures 16,2 17,6 17,3 Zbiory mieszanek zboŝowych w 2005 roku dostarczyły 3,7 mln ton ziarna paszowego, a więc o 0,7 mln ton więcej niŝ jęczmienia jarego i o 2,4 mln ton więcej niŝ owsa (tab. 2). Zbiory mieszanek zboŝowych stanowiły 14,55% zbiorów zbóŝ ogółem, zajmując drugie po pszenicy (32,57) miejsce w kraju. Ziarno to wykorzystywane jest na paszę we własnym gospodarstwie, do ekstensywnego chowu zwierząt, bowiem z uwagi na zmienny udział komponentów w plonie mieszanki, jego wartość jest zmienna w latach, a dawki paszowe trudne do zbilansowania. Tabela 2; Table 2 Zbiory mieszanek zboŝowych, owsa i jęczmienia jarego w Polsce (tys. ton) wg GUS Harvests of cereal mixtures, oats and spring barley in Poland (thousand tons) based on official statistic data Lata; Years Mieszanki; Mixtures Owies Oats jare; spring ozime; winter Jęczmień jary Spring barley 1996-2000 - - 1437,6 2951,7 2002 3629,9 206,2 1486,6 2768,8 2003 3436,4 171,3 1181,9 2526,1 2004 4099,6 222,3 1430,5 3043,6 2005 3717,0 199,3 1324,1 3028,8 Średnio; Mean 3720,7 199,8 1372,1 2863,8 W analizowanym okresie plonowanie mieszanek zbóŝ ozimych, niezaleŝnie od roku, było wyŝsze niŝ jarych. Mimo, Ŝe zwykle mieszanki plonują wyŝej niŝ owies, a niŝej niŝ jęczmień jary (tab. 3), jednak potencjał plonowania upraw mieszanych jest wyŝszy, na co wskazuje wartość maksymalna plonu,

222 H. Sulewska, T. Michalski przekraczająca wartości uzyskane dla upraw w siewach czystych owsa i jęczmienia jarego (tab. 4). Porównanie wartości współczynników zmienności plonowania mieszanek zboŝowych, owsa i jęczmienia jarego wyliczonych dla wielolecia 1995-2005 wskazuje, Ŝe plonowanie mieszanek jest bardziej zmienne w latach niŝ jęczmienia jarego, natomiast wierniejsze niŝ owsa. Wynik ten jest sprzeczny z wieloma doniesieniami i wiadomościami podręcznikowymi [SAWICKI 1977; NOWOROLNIK 1994; WANIC 1997; LESZCZYŃSKA 1998; JASIŃSKA, KOTECKI (red.) 2003; SZEMPLIŃSKI 2003]. Tabela 3; Table 3 Plony mieszanek zboŝowych, owsa i jęczmienia jarego w Polsce (dt ha -1 ) wg GUS Yields (dt ha -1 ) of cereal mixtures, oats and spring barley in Poland based on official statistic data Lata; Years Mieszanki; Mixtures Owies Oats jare; spring ozime; winter Jęczmień jary Spring barley 1996-2000 - - 24,3 29,5 2002 28,1 28,9 24,6 31,7 2003 24,7 26,5 22,4 27,8 2004 29,5 31,6 27,5 34,4 2005 27,1 30,4 24,5 31,3 Średnio; Mean 27,4 29,4 24,7 30,9 Tabela 4; Table 4 Współczynniki zmienności i charakterystyki statystyczne plonów i zbiorów mieszanek zboŝowych, owsa i jęczmienia jarego w latach 1995-2005 Variation coefficient and statistical characteristics of the yields and harvests of grain mixtures, spring barley and oats in 1995-2005 Gatunek; Crop Wartości; Value CV % średnia; maean min. Plony (dt ha -1 ); Yields (dt ha -1 ) maks.; max. Mieszanki zboŝowe; Cereal mixtures 29,5 26,1 35,7 9,09 Owies; Oats 24,6 18,9 27,5 9,21 Jęczmień jary; Spring barley 30,2 24,4 34,4 8,29 Zbiory (tys. ton); Harvests (thousand tons) Mieszanki zboŝowe; Cereal mixtures 3854 3084 4319 9,24 Owies; Oats 1400 1070 1630 12,00 Jęczmień jary; Spring barley 2852 2342 3510 11,33 CV współczynnik zmienności; coefficient of variation Jak podają SAWICKI [1977], MICHALSKI [1994] oraz NOWOROLNIK [1995], stabilność plonowania mieszanek zboŝowych obserwuje się zwłaszcza w gorszych warunkach glebowo-klimatycznych. Dane GUS nie pozwalają na dokonanie analizy, w której zróŝnicowano by warunki klimatyczno-glebowe. Na konferencji mieszankowej, która odbyła się w 1999 roku w Poznaniu KUŚ i FILIPIAK [2000] przedstawili zaleŝności pomiędzy udziałem mieszanek

DYNAMIKA ZMIAN W POWIERZCHNI ZASIEWÓW I PLONOWANIU... 223 w strukturze zasiewów 49 województw a wybranymi parametrami charakteryzującymi warunki, w jakich są uprawiane. Tabela 5; Table 5 Charakterystyka wybranych zmiennych dla województw Characteristics of selected variables for provinces Zmienna Variable Średnio Mean Zakres zmienności Variation range CV % Współczynnik korelacji z Correlation coefficient related to udziałem mieszanek w GO share of mixtures in AL plonem mieszanek yield of mixtures Powierzchnia UR (tys. ha) Area of AA (thous. ha) 994,1 480-2136 46,9 0,440-0,158 Udział UR (%); Share of AA (%) 86,8 79,4-94,0 4,5-0,345 0,474 Udział GO (%); Share of AL (%) 66,9 50,6-83,4 14,2-0,399 0,403 Udział łąk i pastwisk Share of meadows and pastures 18,5 9,0-29,1 33,4 0,354-0,282 Wskaźnik bonitacji rpp; Index of apeq 67,4 55,0-81,4 9,5-0,653** 0,446 Wskaźnik rpp gleb; Index of soil quality 50,1 41,0-60,5 11,2-0,594* 0,317 Wskaźnik rpp agroklimatyczny Index of agro-climate quality 10,2 7,5-13,2 14,3-0,444 0,676** Bydło - szt. 100 ha -1 UR Cattle per 100 ha AA 32,3 11,3-67,9 44,2 0,932** -0,295 Trzoda - szt. 100 ha -1 UR Swines per 100 ha AA 130,8 56,7-300,6 47,5 0,333 0,036 Udział zbóŝ w GO (%) Share of cereals in AL (%) 73,9 63,6-78,5 4,9 0,076 0,061 Plon zbóŝ; Cereal yield (dt ha -1 ) 32,7 26,8-48,6 18,7-0,592* 0,770** Udział pszenicy w GO (%) Share of wheat in AL (%) 19,5 5,5-32,3 38,5-0,820** 0,370 Udział gosp. 1-5 ha; Share of farms 1-5 ha 17,6 3,2-54,5 92,7-0,137 0,217 Udział gosp. 5-10 ha Share of farms 5-10 ha 16,9 4,9-33,9 53,4 0,311-0,014 Udział gosp. 10-20 ha Share of farms 10-20 ha 19,6 7,5-35,5 41,7 0,817** -0,295 Udział gosp. 20-50 ha Share of farms 20-50 ha 17,1 3,3-31,4 47,1 0,527* -0,335 Udział gosp. 50-100 ha Share of farms 50-100 ha 6,2 1,3-12,7 60,6-0,321-0,141 Udział gosp. > 50 ha Share of farms > 50 ha 26,2 3,2-65,7 76,8-0,536* 0,033 Udział gosp. > 100 ha Share of farms > 100 ha 20,0 1,7-55,6 83,9-0,571* 0,071 Udział mieszanek w GO (%) Share of mixtures in AL (%) 10,9 3,5-27,3 54,3 - -0,318 Plon mieszanek (dt ha -1 ) Yield of mixtures (dt ha -1 ) 27,8 20,1-34,9 12,8-0,318 - UR uŝytki rolne; AA - agricultural area GO grunty orne; AL - arable land rpp wskaźnik bonitacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej; apeq - index of agricultural production environment quality CV współczynnik zmienności; coefficient of variation * istotność róŝnic, α = 0,05; significant differences, α = 0.05 ** istotność róŝnic, α = 0,001; significant differences, α = 0.001

224 H. Sulewska, T. Michalski Tabela 6; Table 6 Charakterystyka wybranych zmiennych dla regionów Characteristics of selected variables for regions Zmienna Variable Średnio Mean Zakres zmiennośc i Variation range CV % Współczynnik korelacji z Correlation coefficient related to udziałem mieszanek w GO share of mixtures in AL plonem mieszanek yield of mixtures Powierzchnia UR (tys. ha) Area of AA (thous. ha) 4280,5 1195-1299 9 102,6 0,737-0,400 Udział UR (%); Share of AA (%) 86,9 81,5-93,3 4,8-0,520 0,533 Udział GO (%); Share of AL (%) 67,1 56,1-79,3 13,1-0,588 0,417 Udział łąk i pastwisk Share of meadows and pastures 18,4 13,6-24,2 22,6 0,480-0,244 Wskaźnik bonitacji rpp; Index of apeq 67,6 60,6-77,2 8,1-0,828* 0,593 Wskaźnik rpp gleb; Index of soil quality 50,3 43,1-58,2 10,0-0,781 0,450 Wskaźnik rpp agroklimatyczny Index of agro-climate quality 10,2 8,6-11,4 9,5-0,479 0,896* Bydło - szt. 100 ha -1 UR Cattle per 100 ha of AA 32,8 17,0-41,4 28,0 0,918** -0,815* Trzoda - szt. 100 ha -1 UR Swines per 100 ha AA 136,0 87,9-193,0 29,4 0,240-0,450 Udział zbóŝ w GO (%) Share of cereals in AL (%) 73,8 68,3-76,2 4,2 0,099 0,152 Plon zbóŝ (dt ha -1 ); Cereal yield (dt ha -1 ) 33,5 27,1-45,7 19,9-0,948** 0,822* Udział pszenicy w GO (%) Share of wheat in AL (%) 19,6 9,5-31,8 36,9-0,880* 0,587 Udział gosp. 1-5 ha; Share of farms 1-5 ha 17,7 5,1-45,9 88,0 0,083 0,162 Udział gosp. 5-10 ha Share of farms 5-10 ha 16,9 9,7-27,3 46,2 0,745-0,242 Udział gosp. 10-20 ha Share of farms 10-20 ha 19,8 10,0-29,9 34,8 0,817* -0,633 Udział gosp. 20-50 ha Share of farms 20-50 ha 17,3 6,1-26,0 37,2 0,174-0,536 Udział gosp. 50-100 ha Share of farms 50-100 ha 6,2 2,5-10,7 60,5-0,577 0,044 Udział gosp. > 50 ha Share of farms > 50 ha 25,6 7,4-45,8 73,3-0,708 0,335 Udział gosp. > 100 ha Share of farms > 100 ha 19,4 4,6-36,6 79,0-0,725 0,399 Udział mieszanek w GO (%) Share of mixtures in AL (%) 10,9 4,7-15,9 38,0 - -0,739 Plon mieszanek (dt ha -1 ) Yield of mixtures (dt ha -1 ) 28,6 23,3-33,9 13,2-0,739 - UR GO rpp uŝytki rolne; AA - agricultural area grunty orne; AL - arable land wskaźnik bonitacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej; apeq - index of agricultural production environment quality * istotność róŝnic, α = 0,05; significant differences, α = 0.05 ** istotność róŝnic, α = 0,001; significant differences, α = 0.001 Podobną analizę dla aktualnego podziału kraju na 16 województw i 6 regionów zawiera niniejsza praca, w której obok udziału mieszanek, uwzględniono równieŝ ich plonowanie. Przeprowadzona ocena zaleŝności pomiędzy udziałem mieszanek zboŝowych oraz ich plonowaniem a wybranymi cechami warunków uprawy wykazała

DYNAMIKA ZMIAN W POWIERZCHNI ZASIEWÓW I PLONOWANIU... 225 bardzo duŝą zbieŝność dla województw i regionów (tab. 5 i 6). Udział mieszanek w powierzchni gruntów ornych województw i regionów kraju jest aktualnie, podobnie jak w analizie przeprowadzonej przez KUSIA i FILI- PIAK [2000], istotnie ujemnie skorelowany ze wskaźnikiem bonitacyjnym rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Wynika z tego, Ŝe mieszanki międzygatunkowe zbóŝ uprawiane były i są, najczęściej w gorszych warunkach przyrodniczych. Jak wykazano w niniejszej pracy, przeznacza się pod ich zasiewy, głównie pola o gorszych warunkach glebowych, na których uzyskuje się przeciętnie niskie plony zbóŝ ogółem, czego nie udowodnili KUŚ i FILIPIAK [2000]. Są to nadal najczęściej gospodarstwa o powierzchni 10-20 ha lub rzadziej 20-50 ha, w których jest niski udział pszenicy w powierzchni gruntów ornych. Jak wykazały obie analizy, przeprowadzona wcześniej oraz własna, w duŝych gospodarstwach, o powierzchni powyŝej 50 i 100 hektarów nie uprawia się mieszanek zboŝowych. Zainteresowani uprawą zboŝowych mieszanek międzygatunkowych są właściciele gospodarstw o duŝej obsadzie bydła 100 ha -1 uŝytków rolnych, dysponujący obornikiem. W pracy KUSIA i FILIPIAK [2000] wykazano dodatnią korelację pomiędzy udziałem mieszanek w strukturze zasiewów a obsadą trzody chlewnej na 100 ha, czego nie potwierdziła analiza własna. Wskazuje to, Ŝe aktualnie w tuczu trzody chlewnej przewaŝają gotowe pasze nad własnymi, co nie występowało tak powszechnie w latach 90-tych. Plonowanie mieszanek zboŝowych w 2005 r. było dodatnio skorelowane zarówno w województwach, jak i w regionach ze wskaźnikiem bonitacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, opisującym warunki agroklimatyczne, potwierdza to więc znany fakt wyŝszego plonowania zbóŝ w warunkach korzystniejszych dla ich rozwoju. W warunkach sprzyjających plonowaniu zbóŝ ogółem, równieŝ mieszanki plonowały wyŝej. Plonowanie mieszanek w regionach było ujemnie skorelowane z udziałem bydła na 100 ha uŝytków rolnych, co jest trudne do uzasadnienia, takiej zaleŝności nie wykazano dla województw. Utworzone regiony zasadniczo róŝnią się powierzchnią uŝytków rolnych ze znacząco większą wartością współczynnika zmienności tego parametru niŝ dla województw. Z kolei zmienność w udziale najmniejszych (1-5 ha) i największych (> 50 ha) gospodarstw zarówno w odniesieniu do województw, jak i regionów okazała się podobna. Udział mieszanek w powierzchni gruntów ornych regionów charakteryzuje się mniejszą zmiennością niŝ w województwach, natomiast stabilność plonów mieszanek jest podobna w regionach i województwach. Spośród porównywanych parametrów najmniejszą zmienność zarówno w ujęciu regionalnym, jak i województw wykazano dla udziału uŝytków rolnych, wskaźnika bonitacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz udziału zbóŝ w gruntach ornych. Wnioski 1. Specyfiką polskiego rolnictwa jest duŝy udział mieszanek zboŝowych, które zajmują 12,8% w zasiewach ogółem (bez powierzchni ugorów), natomiast w strukturze zbóŝ stanowią 18,1%, zajmując drugie miejsce po pszenicy. 2. W Polsce mieszankami zboŝowymi obsiewa się zwykle ponad 1,4 mln ha, przy wyraźnym zróŝnicowaniu regionalnym. Największy obszar zajmują one w regionie Wschodnim - 416,6 tys. ha, co stanowi 29% ich uprawy w Polsce, z kolei największy udział (22,9%) w strukturze zasiewów zbóŝ mają one w regionie Centralnym.

226 H. Sulewska, T. Michalski 3 Uprawę mieszanek zboŝowych w Polsce prowadzi się najczęściej w gorszych warunkach przyrodniczych, charakteryzujących się zwłaszcza słabszymi glebami, na których uzyskuje się przeciętnie niskie plony zbóŝ ogółem. Ponadto są to najczęściej gospodarstwa o powierzchni 10-20 ha, rzadziej 20-50 ha, z niskim udziałem pszenicy w strukturze zasiewów, prowadzące produkcję zwierzęcą. Literatura GUS 1996-2006. Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w roku 1995-2005. W- wa: 24-25. JASIŃSKA Z., KOTECKI A. (red.) 2003. Szczegółowa uprawa roślin. Praca zbiorowa. Tom I: 510 ss. KUŚ J., FILIPIAK K. 2000. Regionalne zróŝnicowanie uprawy jarych mieszanek zbo- Ŝowych. Rocz. AR w Poznaniu CCCXXV, Ser. Rol. 58: 59-66. LESZCZYŃSKA D. 1998. Plonowanie trójskładnikowej mieszanki zboŝowej w zaleŝności od wybranych czynników agrotechnicznych. Wyd. IUNG, Puławy: 82 ss. MICHALSKI T. 1994. Agrotechniczne aspekty uprawy mieszanek w świetle literatury. Mat. konf. nauk. Stan i perspektywy uprawy mieszanek zboŝowych. AR w Poznaniu, 2 XII 1994: 105-110. NOWOROLNIK K. 1994. Plonowanie mieszanek oraz czystych siewów jęczmienia jarego i owsa w zaleŝności od terminu siewu. Frag. Agron. 4(44): 65-70. NOWOROLNIK K. 1995. Response of spring barley cultivar mixtures to seeding rate in comparison to the cultivars in pure sowing. Fragm. Agron. 2: 230-232. SAWICKI J. 1977. Produkcyjność jęczmienia jarego w zasiewach mieszanych z pszenica jarą i owsem. Acta Agr. Silv. 17: 39-57. STUCZYŃSKI T., BUDZYŃSKA K., GAWRYSIAK L., śaliwski A. 2000. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski. Biul. Inf. IUNG I/II (12): 4-16. SZEMPLIŃSKI W. 2003. Plonowanie nagich i oplewionych form owsa i jęczmienia nagiego w siewie czystym i mieszanym. Biul. IHAR 229: 147-156. WANIC M. 1997. Mieszanki jęczmienia jarego z owsem oraz jednogatunkowe uprawy tych zbóŝ w płodozmianach. Acta Acad. Agric. Tech. Olst. Agric., 64 Supl. D: 64 ss. Słowa kluczowe: mieszanki zboŝowe, powierzchnia zasiewów, udział, regiony Streszczenie Opracowanie ma charakter pracy przeglądowej, w której wykorzystano dane GUS z lat 1995-2005 oraz krajowe publikacje. Analizę przeprowadzano dla 16 województw oraz dla 6 regionów. Specyfiką polskiego rolnictwa jest duŝy udział mieszanek zboŝowych, które zajmują 12,8% w zasiewach ogółem (bez powierzchni ugorów), natomiast w strukturze zbóŝ stanowią 18,1%, zajmując

DYNAMIKA ZMIAN W POWIERZCHNI ZASIEWÓW I PLONOWANIU... 227 drugie miejsce po pszenicy. W Polsce mieszankami zboŝowymi obsiewa się zwykle ponad 1,4 ml ha, przy wyraźnym zróŝnicowaniu regionalnym. Największy obszar zajmują one w regionie Wschodnim - 416,6 tys. ha, co stanowi 29% ich uprawy w Polsce, z kolei największy udział (22,9%) w strukturze zasiewów zbóŝ mają one w regionie Centralnym. Uprawę mieszanek zboŝowych w Polsce prowadzi się najczęściej w gorszych warunkach przyrodniczych, charakteryzujących się zwłaszcza słabszymi glebami, na których uzyskuje się przeciętnie niskie plony zbóŝ ogółem. Ponadto są to najczęściej gospodarstwa o powierzchni 10-20 ha, rzadziej 20-50 ha, z niskim udziałem pszenicy w strukturze zasiewów, prowadzące produkcję zwierzęcą. THE DYNAMICS OF CHANGES IN CROPPING AREA AND YIELDING OF CEREAL MIXTURES Hanna Sulewska, Tadeusz Michalski Department of Plant and Soil Cultivation, Agricultural University, Poznań Key words: cereal mixtures, cropping area, share, regions Summary Paper presents a review based on official statistical data for the years 1995-2005 and domestic publications. The survey covered 16 provinces and 6 regions. The specificity of Polish agriculture contents in large share of cereal mixtures, which amounts 12.8% total sown area, and 18.1% in cereal crops, right after the wheat. There are over 1.4 mln ha sown with the cereal mixtures, at clear regional differentiation. The largest area is cultivated in the east region - 416000 ha (29% of total in Poland). The highest share in cropping structure (22.9%) can be found in the central region. Cereal mixtures are grown under worse natural conditions, mainly on light soils, on farms the acreage of 10-20 ha, with low share wheat in crop structure, engaged in animal production. Dr hab. Hanna Sulewska, prof. AR Katedra Uprawy Roli i Roślin Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego ul Mazowiecka 45/46 60-623 POZNAŃ

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 229-235 BADANIA NAD PRZYDATNOŚCIĄ KUKURYDZY JAKO ROŚLINY OCHRONNEJ DLA LUCERNY CZĘŚĆ II PLONOWANIE I ROZWÓJ LUCERNY Z WSIEWKI W DRUGIM ROKU UPRAWY Hanna Sulewska, Tadeusz Michalski, Piotr Szulc Katedra Uprawy Roli i Roślin, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu Wstęp Lucerna mieszańcowa (Medicago media PERS.) jest gatunkiem o wolnym początkowo wzroście, z tego powodu zwykle uprawia się ją jako wsiewkę w zboŝa jare [ANDRZEJEWSKA 1996; GAWEŁ, BRZÓSKA 2002; JASIŃSKA, KOTECKI 2003]. Takie podejście do uprawy pozwala uzyskać lepsze efekty produkcyjne pola. Najczęściej stosowaną rośliną ochronną jest jęczmień jary, natomiast nie ma opracowań, które oceniałyby przydatność kukurydzy zbieranej na kiszonkę. Celem niniejszej pracy jest porównanie plonowania lucerny w drugim roku po siewie w roślinę ochronną w postaci jęczmienia jarego i kukurydzy (w róŝnych gęstościach siewu) w porównaniu z siewem czystym. Materiał i metody badawcze Doświadczenia prowadzono w trzech sezonach: 1997-1998, 1999-2000 i 2000-2001 w Swadzimiu koło Poznania, jako dwuczynnikowe, metodą split-plot w czterech powtórzeniach polowych. Czynnikami badawczymi były: I - sposób siewu lucerny: siew czysty - 20 kg ha -1 (wykonany rok później niŝ wsiewka), wczesna wsiewka - bezpośrednio po siewie jęczmienia oraz 14-18 dni po siewie kukurydzy, opóźniona wsiewka w fazie piórkowania jęczmienia w skali BBCH 10 [ADAMCZEWSKI, MATYSIAK 2002], po bronowaniu oraz 14-21 dni po wschodach kukurydzy, po opieleniu międzyrzędzi i oprysku Chwastoxem Extra 300 SL. Jako czynnik II rzędu rozlosowano roślinę ochronną: jęczmień jary w gęstości 220 kiełkujących nasion m -2 oraz kukurydzę w gęstości 110, 80 i 50 tys. szt. ha -1. Zastosowano następujące odchwaszczanie: na obiektach z jęczmieniem jarym stosowano Chwastox Extra 300 SL w dawce 3 dm 3 ha -1, natomiast na obiektach z

230 H. Sulewska, T. Michalski, P. Szulc kukurydzą Basagran 600 SL w dawce 2 dm 3 ha -1, w fazie 2-3 trójlistka. Poletka doświadczalne miały powierzchnię 23,8 m 2 (2,8 x 8,5 m), natomiast do zbioru 11,9 m 2 (1,4 x 8,5 m). Gleba pól doświadczalnych wg klasyfikacji PTG naleŝy do gleb płowych typowych, wytworzonych z utworów polodowcowych, z piasków gliniastych lekkich, płytko zalegających na glinie lekkiej [MOCEK i in. 1997]. Według klasyfikacji bonitacyjnej zaliczono ją do klasy IVa i IVb. Doświadczenie prowadzono po pszenicy ozimej, wykonując zabiegi uprawowe zgodnie z zasadami poprawnej agrotechniki dla kukurydzy kiszonkowej. Uzyskane wyniki poddano ocenie statystycznej stosując analizę wariancji w układzie split-plot. Wyniki i dyskusja UŜycie Basagranu 600 SL do odchwaszczania współrzędnej uprawy lucerny z kukurydzą w roku siewu lucerny, jak i lucerny w siewie czystym, nie powodowało większych uszkodzeń roślin i zapewniało właściwe odchwaszczenie pola, zapewniając dobre warunki do rozwoju ściernianki lucerny i odrostów w następnych latach. Podobne rezultaty uzyskał SCHMIDT i in. [1980] oraz WILCZEK i ĆWINTAL [1994]. Uzyskane w doświadczeniach plony lucerny były zadawalające i wyŝsze od plonów suchej masy uzyskanych w doświadczeniach prowadzonych przez WILCZKA i ĆWINTALA [2002]. Porównywano dwa sposoby siewu lucerny: jako wsiewki z roku poprzedniego w jęczmień lub kukurydzę oraz w siewie czystym w roku badań. Ze względu na krótszy okres rozwoju lucerna uprawiana w siewie czystym plonowała istotnie niŝej niŝ wsiewka (tab. 1, 2). Jak wynika z badań pozytywny efekt siewów współrzędnych na rozwój i plonowanie lucerny utrzymywał się przez cały okres wegetacji, gdyŝ porównywalne plony uzyskano dopiero w III pokosie, choć były one jeszcze o 19% niŝsze niŝ pochodzące z lucerny uprawianej jako wsiewka. Plon świeŝej masy lucerny w pokosach w zaleŝności od sposobu siewu (średnia z lat 1998, 2000, 2001) Tabela 1; Table 1 Fresh matter yield of lucerne in cuts depending on sowing type (average for year 1998, 2000, 2001) Sposób siewu lucerny; Lucerne sowing type Pokosy; Cuts Suma Total I II III dt ha -1 Siew czysty lucerny*; Direct lucerne sowing* 0,0 91,2 94,6 185,8 Wczesna wsiewka lucerny**; Early under sowing of lucerne** Opóźniona wsiewka lucerny** Delayed undersowing of lucerne** 253,1 267,8 112,0 632,9 250,1 268,9 112,2 631,2

BADANIA NAD PRZYDATNOŚCIĄ KUKURYDZY... CZ. II.... 231 NIR 0,05; LSD 0.05 16,85 11,21 7,80 40,85 * rok siewu (pierwszy rok rozwoju); year of sowing (the first year of development) ** w drugim roku rozwoju; in the second year of development Średnie plonowanie lucerny pochodzącej z siewu czystego było około 3,5 krotnie niŝsze w porównaniu z uprawą jej jako wsiewki. Fakt ten wynika z bardzo wolnego początkowego wzrostu i rozwoju tego gatunku, który w roślinie ochronnej zdąŝył się rozwinąć w okresie późnego lata i jesieni poprzedniego roku [ANDRZEJEWSKA 1996]. W przeprowadzonym doświadczeniu wykazano, Ŝe w drugim roku uprawy lucerny, zarówno plon łączny świeŝej i suchej masy z trzech pokosów, jak i w poszczególnych pokosach, nie róŝnił się między wysiewem lucerny jako wczesna wsiewka i wsiewka opóźniona. Natomiast w badaniach ĆWINTALA [1997] plony suchej masy były istotnie wyŝsze przy siewie wiosennym niŝ przy wczesnoletnim. W badaniach własnych lucerna uprawiana w siewie czystym plonowała najwyŝej w trzecim pokosie, natomiast przy uprawie jej jako wsiewki wczesnej i opóźnionej w pokosie pierwszym. RównieŜ w badaniach WILCZKA i ĆWINTALA [1994, 2002], niezaleŝnie od odmiany, najwyŝsze plony lucerny uzyskiwano w pierwszym pokosie. Konsekwencją młodszego wieku roślin lucerny uprawianych w siewie czystym była wyraźnie niŝsza zawartość suchej masy (tab. 3). W pierwszym pokosie tej uprawy, który zbierany był równolegle z drugim pokosem lucerny pochodzącej z wsiewki, róŝnica pomiędzy tymi sposobami uprawy wyniosła 7 pkt. procentowych, zaś w następnym pokosie juŝ tylko 1 pkt procentowy. Plon suchej masy lucerny w pokosach w zaleŝności od sposobu siewu (średnia z lat 1998, 2000, 2001) Tabela 2; Table 2 Dry matter yield of lucerne in cuts depending on sowing type (average for year 1998, 2000, 2001) Sposób siewu lucerny; Lucerne sowing type Pokosy; Cuts Suma Total I II III dt ha -1 Siew czysty lucerny; Direct lucerne sowing 0,0 19,0 22,9 41,9 Wczesna wsiewka lucerny; Early under sowing of lucerne Opóźniona wsiewka lucerny; Delayed undersowing of lucerne 63,9 55,7 28,1 147,7 64,2 55,4 28,4 148,0 NIR 0,05; LSD 0.05 4,92 3,23 1,90 10,43 Tabela 3; Table 3 Zawartość suchej masy lucerny w pokosach w zaleŝności od sposobu siewu

232 H. Sulewska, T. Michalski, P. Szulc (średnia z lat 1999, 2000, 2001) Dry matter content of lucerne in cuts depending on swing type (average for year 1999, 2000, 2001) Sposób siewu lucerny; Lucerne sowing type Pokosy; Cuts Średnia Mean I II III Siew czysty lucerny; Direct lucerne sowing - 13,92 24,76 19,34 Wczesna wsiewka lucerny; Early under sowing of lucerne % 25,37 20,78 25,70 23,95 Opóźniona wsiewka lucerny; Delayed undersowing of lucerne 25,42 20,61 25,77 23,93 NIR 0,05; LSD 0.05-0,872 r.n.; n.s. - r.n.; n.s. róŝnica nieistotna; difference not significant Zastosowane gęstości siewu kukurydzy, uŝytej jako roślina ochronna, nie miały istotnego wpływu na plon świeŝej i suchej masy lucerny w drugim roku jej uprawy (tab. 4, 5). Tabela 4; Table 4 Plon świeŝej masy lucerny w zaleŝności od sposobu siewu lucerny oraz rośliny ochronnej (średnio z lat 1999, 2000, 2001) Yield of lucerne fresh matter depending on sowing type and cover plant (average for year 1999, 2000, 2001) Sposób siewu lucerny Sowing type of lucerne (A) Siew czysty lucerny Direct lucerne sowing Wczesna wsiewka lucerny Early under sowing of jęczmień jary spring barley 220 szt. m -2 pcs m -2 Roślina ochronna; Cover crop (B) 110 tys.; thousand szt. ha -1 ; pcs ha -1 kukurydza; maize dt. ha -1 80 tys. thousand szt. ha -1 ; pcs ha -1 50 tys. thousand szt. ha -1 ; pcs ha -1 253,9 185,4 182,7 187,1 631,8 634,1 632,8 633,4

BADANIA NAD PRZYDATNOŚCIĄ KUKURYDZY... CZ. II.... 233 lucerne Opóźniona wsiewka lucerny Delayed undersowing of lucerne 534,2 623,6 627,2 637,8 NIR 0,05; LSD 0.05 A/B = 47,265 B/A = 57,808 Tabela 5; Table 5 Plon suchej masy lucerny w zaleŝności od sposobu siewu lucerny oraz rośliny ochronnej (średnio z lat 1999, 2000, 2001) Dry matter alfalfa yield depending on sowing type of lucerne and cover plant (average for year 1999, 2000, 2001) Sposób siewu lucerny Sowing type of lucerne (A) Siew czysty lucerny Direct lucerne sowing Wczesna wsiewka lucerny Early under sowing of lucerne Opóźniona wsiewka lucerny Delayed undersowing of lucerne jęczmień jary spring barley 220 szt. m -2 pcs m -2 Roślina ochronna; Cover crop (B) 110 tys.; thousand szt. ha -1 ; pcs ha -1 kukurydza; maize dt ha -1 80 tys. thousand szt. ha -1 ; pcs ha -1 50 tys. thousand szt. ha -1 ; pcs ha -1 55,7 41,8 42,5 42,6 146,2 149,5 146,3 148,9 126,0 146,9 142,7 151,7 NIR 0,05; LSD 0.05 A/B = 12,185 B/A = 14,829 Wczesna wsiewka lucerny w jęczmień nie róŝniła się pod względem plonów świeŝej i suchej masy od wczesnej wsiewki w kukurydzę, natomiast przy opóźnionych siewach lucerny kukurydza, niezaleŝnie od zastosowanej gęstości siewu, okazała się lepszą rośliną ochronną, o czym świadczą istotnie wyŝsze plony. Wysiewając lucernę 14-21 dni po wschodach kukurydzy zebrano w zaleŝności od gęstości siewu kukurydzy od 89,4 dt ha -1 (110 tys. szt. ha -1 ) do 103,6 dt ha -1 (50 tys. ha -1 ) świeŝej masy

234 H. Sulewska, T. Michalski, P. Szulc więcej niŝ po wsianiu lucerny w jęczmień będący w fazie piórkowania. We wcześniejszych badaniach JAMRISKI [1998] wykorzystano kukurydzę uprawianą na kiszonkę jako roślinę ochronną dla lucerny. Jest to gatunek, który pozwala roślinom lucerny przeŝyć, dobrze się ukorzenić i rozwinąć na tyle dobrze po zbiorze kukurydzy, Ŝe w następnym roku plonuje nie gorzej niŝ po wsianiu w jęczmień jary. Wnioski 1. Lucerna uprawiana jako wsiewka, niezaleŝnie od wyboru rośliny ochronnej, plonuje istotnie wyŝej w drugim roku uprawy niŝ wymiana bez rośliny ochronnej (w pierwszym roku uprawy). 2. Kukurydza uprawiana na kiszonkę moŝe z powodzeniem słuŝyć jako roślina ochronna dla lucerny. 3. Przy opóźnionym terminie siewu lucerny kukurydza okazała się lepszą rośliną ochronną niŝ jęczmień jary. Literatura ADAMCZEWSKI K., MATYSIAK K. 2002. Klucz do określania faz rozwojowych roślin jednoi dwuliściennych w skali BBCH. IOR i GIIORIN, Poznań: 114 ss. ANDRZEJEWSKA J. 1996. Roślina ochronna czy roślina okrywająca? (artykuł dyskusyjny). Frag. Agron. XIII 1(49): 114-117. GAWEŁ E., BRZÓSKA F. 2002. Uprawa i uŝytkowanie lucerny oraz wykorzystanie w Ŝywieniu zwierząt gospodarskich. Puławy, instrukcja upowszechnieniowa 83/01: 39 ss. ĆWINTAL M. 1997. Zagęszczenie roślin w łanie i plon lucerny mieszańcowej (Medicago media Pers.) w zaleŝności od terminów oraz ilości wysiewu. Biul. Oceny Odmian 29: 111-114. JAMRISKA P. 1998. Vplivodrody a zalozenia porastu na wybrane ukazovatele kvalitety krmu lucerny. Rastl. Vyr. 44(8): 353-359. JASIŃSKA Z., KOTECKI A. (Red.) 2003. Szczegółowa uprawa roślin. Praca zbiorowa Tom I: 510 ss. MOCEK A., DRZYMAŁA S., MASZNER P. 1997. Geneza, analiza i klasyfikacja gleb. Wyd. AR Poznań: 416 ss. SCHMIDT L., MARTIN W., BREIBART G., SIEBERHEIN K. 1980. Ergebnisse zur Unkrautbkämpfung in Luzerneansaaten mit Saatpartner. Nachrichtenblatt für den Pflanzenschutz in der DDR. 34 Jg. H. 3: 55-57. WILCZEK M., ĆWINTAL M. 1994. Plonowanie lucerny w zaleŝności od rośliny ochronnej i róŝnych pielęgnacji w roku siewu. Annales UMCS Lublin, Sectio E, XLIX(5): 31-36.

BADANIA NAD PRZYDATNOŚCIĄ KUKURYDZY... CZ. II.... 235 WILCZEK M., ĆWINTAL M. 2002. Wpływ liczby pokosów i odmian róŝnego pochodzenia na plonowanie oraz jakość lucerny. Cz. I. Plon, jego struktura i wydajność białka. Acta Scien. Polon. Agricultura 1(2): 131-140. Słowa kluczowe: kukurydza kiszonkowa, roślina ochronna dla lucerny Streszczenie Doświadczenia prowadzono w trzech sezonach: 1997-1998, 1999-2000 i 2000-2001 w Swadzimiu koło Poznania, jako dwuczynnikowe, metodą split-plot w czterech powtórzeniach polowych. Czynnikami badawczymi były: I - sposób siewu lucerny: siew czysty - 20 kg ha -1, wczesna wsiewka - bezpośrednio po siewie jęczmienia oraz 14-18 dni po siewie kukurydzy, opóźniona wsiewka w fazie piórkowania jęczmienia (BBCH 10), po bronowaniu oraz 14-21 dni po wschodach kukurydzy. Jako czynnik II rzędu rozlosowano roślinę ochronną: jęczmień jary w gęstości 330 kiełkujących nasion /m 2 oraz kukurydzę w gęstości 110, 80 i 50 tys. szt. ha -1. Lucerna uprawiana jako wsiewka, niezaleŝnie od wyboru rośliny ochronnej, plonuje istotnie wyŝej w drugim roku uprawy niŝ pochodząca z siewu czystego w tymŝe roku. Kukurydza uprawiana na kiszonkę moŝe z powodzeniem słuŝyć jako roślina ochronna dla lucerny. Przy opóźnionym terminie siewu lucerny kukurydza okazała się lepszą rośliną ochronną niŝ jęczmień jary. INVESTIGATION ON THE USEFULNESS OF MAIZE AS A PROTECTIVE PLANT FOR LUCERNE PART II YIELDING AND DEVELOPMENT OF LUCERNE IN THE SECOND CULTIVATION SEASON AS AN UNDERSOWN CROP Hanna Sulewska, Tadeusz Michalski, Piotr Szulc Department of Plant and Soil Cultivation Agricultural University, Poznań Key words: silage maize, cover crop for lucerne Summary Trials (two factorial, split-plot design in four replications) were carried out in three seasons 1997-1998, 1999-2000 and 2000-2001 in Swadzim near Poznań. Trial factors were: 1st - sowing type: pure sowing 20 kg ha -1, early undersowing directly after barley and 14-18 days after maize, delayed

236 H. Sulewska, T. Michalski, P. Szulc undersowing at one-leaf stage of barley (BBCH 10), after harrowing and 14-21 days after maize emergence. Second factor was a randomized cover crop: spring barley at a density of 330 germinating seeds m -2 and maize at a density of 110, 80 and 50 plants m -2. Lucerne grown as an undersown crop, despite of cover crop chosen was yielding significantly higher in the second growing season as compared with lucerne from direct sowing in the same season. Maize grown for silage can be a good cover crop for lucerne. At a delayed sowing date of lucerne, maize came out as a better cover crop a compared to spring barley. Dr hab. Hanna Sulewska, prof AR Katedra Uprawy Roli i Roślin Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego ul. Mazowiecka 45/46 60-623 POZNAŃ

ZESZYTY PROBLEMOWE POST PÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 516: 237S246 WYDAJNOÐ PASZOWA ºUBINU òóºtego UPRAWIANEGO W SIEWIE CZYSTYM I W MIESZANKACH ODMIANOWYCH Jerzy Szuka»a, Agnieszka Mystek Katedra Uprawy Roli i RoÑlin, Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu Wst p Jednym ze sposobów zwi kszenia bioróónorodnoñci»anów roñlinnych jest stosowanie siewów mieszanych [KUÑ 1999]. Najcz Ñciej wyniki prac badawczych z mieszankami dotycz mieszanek mi dzygatunkowych zbóó lub mieszanek zbóó z roñlinami strczkowymi, rzadziej natomiast mieszanek odmianowych zbóó, a sporadycznie mieszanek odmianowych roñlin strczkowych. W opinii MICHALSKIEGO [1994], mieszanki odmianowe zbóó nie posiadaj takich wad jak zmiennoñƒ sk»adu chemicznego ziarna czy niósza jakoñƒ technologiczna. Wed»ug KUSIA [1999] za Artyszakiem mieszaniny odmianowe zbóó umoóliwiaj uzyskanie bardziej stabilnych plonów w latach, dzi ki lepszemu dostosowaniu do warunków siedliskowych oraz mniejszej presji chorobowej. Plony mieszanek odmianowych zbóó, w zaleónoñci od trafnoñci doboru odmian i poziomu ochrony, przewyószaj zwykle o kilka procent Ñrednie dla tych samych odmian [KUÑ 1999]. ZAJC i KULIG [2000] podaj, óe beznak»adowym elementem niskonak»adowych technologii moóe byƒ w uprawie bobiku wykorzystanie mieszanin mi dzyodmianowych z»oóonych z odmian o róónym typie wzrostu. Jednak opracowa½ dotyczcych efektów produkcyjnych uprawy mieszanek odmianowych roñlin strczkowych jest w kraju niewiele. Dlatego Katedra Uprawy Roli i RoÑlin AR w Poznaniu podj»a badania, których celem by»o poszukiwanie moóliwoñci zwi kszenia wydajnoñci paszowej»ubinu óó»tego uprawianego na nasiona, poprzez zastosowanie mieszanek dwui trójodmianowych. Materia» i metody DoÑwiadczenia polowe przeprowadzono w latach 2001S2003 w Zak»adzie Dydaktyczno-DoÑwiadczalnym w Gorzyniu, naleócym do AR w Poznaniu. Za»oóono je metod losowanych bloków, jako jednoczynnikowe, w czterech powtórzeniach, na glebie p»owej, zasobnej w potas i fosfor oraz ma»o zasobnej w magnez o odczynie lekko kwañnym, klasy bonitacyjnej IVa i b, kompleksu óytniego dobrego. Czynnik badawczy stanowi»o 5 odmian»ubinu óó»tego, 3 tradycyjne S Juno, Polo, Lidar i ich mieszanki dwu- i trójodmianowe oraz 2 odmiany samoko½czce S Markiz,

238 J. Szuka»a, A. Mystek Legat i ich mieszanki dwusk»adnikowe, w sumie 10 obiektów badawczych. Powierzchnia poletka wynosi»a 18 m 2. Zabiegi agrotechniczne wykonano zgodnie z przyj tymi zaleceniami dla praktyki. Przedsiewnie zastosowano 30,5 kg P i 108,0 kg K. G stoñƒ wysiewu kie»kujcych nasion odmian tradycyjnych wynosi»a 80, a samoko½czcych 100 na 1 m 2, przy rozstawie rz dów 12 cm. Siew przypada» w nast pujcych terminach S 12 IV 2001, 9 IV 2002 i 2 IV 2003. Mieszanki wysiano z równym udzia»em, kierujc si jakoñci materia»u siewnego kaódej odmiany. Chwasty zwalczano Afalonem Dyspresyjnym 450 SC i Fusilade Super 125 EC, a antraknoz fungicydami Alert 375 SC i Bravo Plus 500 SC, natomiast oprz dziki preparatem Fastac 100 EC. Zbiór przeprowadzono jednoetapowo po uprzedniej desykacji preparatem Reglone 200 SL S 6 VIII 2001, 29 VII 2002 i 5 VIII 2003. Analiz zawartoñci sk»adników organicznych i popio»u w nasionach w kaódym roku bada½ przeprowadzono w laboratorium Katedry Uprawy Roli i RoÑlin na podstawie prób Ñrednich z czterech powtórze½ metod NIRS (Near Infrared Reiflectance Spectroscopy S spektroskopia w bliskiej podczerwieni) na aparacie InfraLyzer 500 firmy Bran+Luebbe. Na podstawie uzyskanych danych obliczono: plony bia»ka ogólnego (procentowa zawartoñƒ bia»ka x plon), wartoñƒ energetyczn 1 kg suchej masy nasion i wydajnoñƒ energetyczn plonu nasion z ha (wartoñƒ energetyczna 1 kg s.m. nasion x plon s.m. nasion). Ocen ekonomiczn przeprowadzono w oparciu o dane zawarte w kalkulacjach ekonomicznych na luty 2006, wykonanych przez Wojewódzki OÑrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu. Do oblicze½ przyj to ceny Ñrodków ochrony roñlin oraz nawozów w oparciu o cennik na rok 2006. Ceny wyprodukowanych nasion paszowych (60 PLN dt S1 ) przyj to wed»ug danych Hodowli RoÑli Przeb dowo, prowadzcych kooperacj z rolnikami. W obliczeniach kosztów produkcji 1 kg bia»ka przyj to cen poekstrakcyjnej Ñruty sojowej ze stycznia 2006 roku, wynoszc 810 PLN t S1 [RYNEK PASZ 2006]. Uzyskane wyniki poddano ocenie statystycznej stosujc analiz wariancji dla uk»adu losowanych bloków (program STATPAKU), a istotnoñƒ uzyskanych wyników oceniono na poziomie ufnoñci 0,05 za pomoc testu Tukey=a. Wyniki i dyskusja Przebieg warunków pogodowych w poszczególnych latach bada½ w Gorzyniu przedstawia rysunek 1. Okres wegetacyjny 2001 roku by» dla»ubinu óó»tego doñƒ korzystny, natomiast najmniej sprzyjajcy by» rok 2002, z powodu okresowej suszy w okresie przed kwitnieniem i w drugiej cz Ñci okresu wegetacji. Ostatni rok bada½, choƒ by» bardzo suchy, to jednak od pocztku lipca, czyli od fazy pkowania poprzez faz kwitnienia, opady sprzyja»y wzrostowi i rozwojowi»ubinu óó»tego. Plon nasion w latach 2001S2003 kszta»towa» si Ñrednio na poziomie 20 dt ha S1. Najwyóej plonowa»a mieszanka odmian Juno + Polo (20,9 dt ha S1 ), a istotnie nióej o oko»o 12% odmiana samoko½czca Legat uprawiana w siewie czystym (rys. 2). Nie stwierdzono istotnych róónic pomi dzy plonem nasion pozosta»ych odmian»ubinu uprawianych zarówno w siewie czystym, jak i w mieszankach.

WYDAJNOÐ PASZOWA ºUBINU òóºtego... 239

240 J. Szuka»a, A. Mystek Rys. 2. Fig. 2. Plon nasiom w latach 2001S2003 Mean seed yield in the years 2001S2003 W badaniach w»asnych odmiany tradycyjne»ubinu óó»tego plonowa»y o 6,4% wyóej, nió odmiany samoko½czce uprawiane zarówno w siewie czystym, jak i mieszanym (rys. 2). Wyószy potencja» plonotwórczy odmian tradycyjnych w porównaniu do samoko½czcych potwierdzaj badania ZAJCA i KULIGA [2000]. Niewtpliwie wi kszy wp»yw na plon nasion mieszanek ma sk»ad gatunkowy nió odmianowy, co potwierdzaj badania z mieszankami zbóó przeprowadzone przez BUDZY½SKIEGO i DUBISA [1994], CEGLARKA i in. [2000], KSI óaka i in. [2000] oraz MICHALSKIEGO i in. [2000]. Badania w»asne wykaza»y, óe mieszanki odmian tradycyjnych»ubinu óó»tego plonowa»y na bardziej wyrównanym poziomie nió odmiany w siewie czystym (rys. 2) Najwi kszy wp»yw na zawartoñƒ sk»adników organicznych i mineralnych w nasionach»ubinu óó»tego mia» przebieg warunków pogodowych w poszczególnych latach bada½ (tab. 1). Rok 2003 sprzyja» wi kszemu nagromadzeniu bia»ka ogólnego i t»uszczu surowego, natomiast zawartoñƒ pozosta»ych sk»adników, a mianowicie w»ókna i popio»u surowego oraz bezazotowych zwizków wycigowych by»a najniósza w ostatnim roku bada½. Zastosowanie siewu czystego i siewu w mieszankach odmianowych nie róónicowa»o sk»adu chemicznego nasion»ubinu óó»tego, w tym równieó zawartoñci bia»ka ogólnego. Jak wykaza»y badania MICHALSKIEGO i in. [2000] sk»ad chemiczny moóe byƒ modyfikowany przede wszystkim poprzez sk»ad gatunkowy mieszanek. Autor ten wykaza», óe wraz ze zwi kszaniem udzia»u owsa w mieszance j czmienia, istotnie wzros»a zawartoñƒ w»ókna i popio»u, a zmala»a zawartoñƒ zwizków bezazotowych wycigowych, co Ñwiadczy»o o pogarszajcej si przydatnoñci óywieniowej ziarna. CEGLAREK i in. [1994] stwierdzili spadek zawartoñci bia»ka ogólnego i popio»u surowego, a wzrost zawartoñci w»ókna i t»uszczu surowego na skutek zwi kszenia udzia»u zbóó w mieszankach z roñlinami strczkowymi. W innym doñwiadczeniu CEGLAREK i in. [2000] wykazali wzrost koncentracji bia»ka ogólnego, t»uszczu, w»ókna i popio»u surowego w nasionach pochodzcych z mieszanki»ubinu óó»tego z pszenóytem jarym, w porównaniu do kombinacji grochu siewnego z j czmieniem jarym.

WYDAJNOÐ PASZOWA ºUBINU òóºtego... 241 Sk»ad chemiczny nasion w latach 2001S2003 (% s.m.) Chemical composition of seeds in the years 2001S2003 (% DM) Wyszczególnienie Lata; Years Specification 2001 2002 2003 Tabela 1; Table 1 NIR 0,05 LSD 0.05 Ðrednia Mean Bia»ko ogólne Crude protein 43,4 43,6 45,3 1,48 44,1 T»uszcz surowy Crude fat 5,3 4,8 6,1 0,40 5,4 W»ókno surowe Crude fibre 13,2 14,2 12,0 0,58 13,1 Popió» surowy Crude ash 5,3 5,1 5,0 0,18 5,1 Zwizki bezazotowe wycigowe N-free extract 32,7 32,3 31,5 r.n.; n.s. 32,2 r.n.; n.s. róónice nieistotne; differences not significant Najwyószy plon bia»ka ogólnego uzyskano w roku 2001, a najniószy w roku 2002 przy czym róónica wynosi»a 20%. W pierwszym roku bada½ odmiany tradycyjne»ubinu wykaza»y si wyósz wydajnoñcia bia»ka Ñrednio o 11,2% nió odmiany samoko½czce uprawiane zarówno w siewie czystym, jak i w mieszankach. W latach 2001 i 2003 mieszanki odmian tradycyjnych da»y istotnie wyósze zbiory bia»ka nió odmiany i mieszanka odmian samoko½czacych, natomiast w 2002 roku przy niskiej wydajnoñci bia»ka z ha róónice te nie by»y istotne (tab. 2). Ðrednio najniószy plon bia»a uzyskano na obiektach z odmian samoko½czc Legat, uprawian w siewie czystym (tab. 2). Z bada½ innych autorów wynika, óe wielkoñƒ plonu bia»ka zaleóy w duóej mierze od sk»adu gatunkowego mieszanek [CEGLAREK i in 1994 i 2000; MICHALSKI i in. 2000], a w mniejszym od sk»adu odmianowego mieszanek. Rys. 3. Fig. 3. Wartoу energetyczna nasion i wydajnoñƒ energetyczna plonu w latach 2001S2003 Energy value of seeds and energy efficiency of the yield in years 2001S2003