Edukacyjne przestrzenie zdrowia

1 Edukacyjne przestrzenie zdrowia Ksi k po wi camy pami ci przedwcze nie zmarłego dr. Leszka Michalika, naszego Kolegi, Przyjaciela i Nauczyciela

2 Biblioteka Horyzontów Wychowania Seria pod redakcj Wita Pasierbka SJ i Ryszarda Terleckiego 1. Człowiek w jednocz cej si Europie 2. M. P chalska, B. Grochmal-Bach, To samo ć człowieka a teoria mikrogenetyczna 3. Z. Marek SJ, Podstawy wychowania moralnego 4. Magdalena Madej-Babula, Edukacja zintegrowana w dialogu z wychowaniem religijnym 5. Aleksandra Pawlik, Stany terminalne a prawo pacjenta do prawdy 6. Refleksje nad godno ci człowieka 7. Z. Marek SJ, Podstawy i zało enia katechetyki fundamentalnej 8. (Bez)radno ć wychowania? 9. Edukacyjne przestrzenie zdrowia

3 Edukacyjne przestrzenie zdrowia Praca zbiorowa pod redakcj Zbigniewa Marka SJ i Magdaleny Madej-Babuli Wy sza Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2009

4 Wy sza Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, 2009 Projekt okładki Katarzyna Białas-Jucha Opracowanie techniczne Jacek Zaryczny ISBN 978-83-7614-052-0 (Ignatianum) ISBN 978-83-7505-434-7 (WAM) Adres redakcji ul. Kopernika 26, 31-501 Kraków tel. 012 62 93 423 dy ur redakcji: pn.-pt. 10.00-14.00 e-mail: horyzonty@ignatianum.edu.pl http://www.ignatianum.edu.pl/horyzonty WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26; 31-501 Kraków tel. 012 62 93 200 faks 42 95 003 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel. (012) 62 93 254-256 faks 012 43 03 210 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl Zapraszamy do naszej KSI GARNI INTERNETOWEJ http://wydawnictwowam.pl tel. 012 62 93 260, 012 62 93 446-447 faks 012 62 93 261 Druk: Wydawnictwo WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków

Dr Leszek Michalik (1966-2008) 5

6

7 Spis tre ci Marek Banach Wspomnienie o Doktorze Leszku Michaliku 9 Magdalena Madej-Babula Słowo wst pne 11 Cz ć I. ZDROWIE W ASPEKCIE FIZYCZNYM Leszek Michalik Aktywno ć fizyczna wyrazem dojrzałej postawy prozdrowotnej 19 Katarzyna Jarkiewicz Być zdrowym (mi dzy realizmem medycznego dyskursu a autonomizmem uj cia antropologii) 31 Bernadetta Sarnacka Problem zdrowia u dzieci z Alkoholowym Syndromem Płodowym diagnoza i wychowanie 41 Cz ć II. ZDROWIE W ASPEKCIE PSYCHICZNYM Anna Błasiak W poszukiwaniu fundamentów zdrowej rodziny 55 Ewa Gurba Umiej tno ć wypełniania zada rozwojowych przejawem zdrowia psychicznego 73 Joanna Sztuka Stres wyznacznikiem zdrowia i ycia człowieka 85 Maria Brodzikowska Zdrowie i choroba w zało eniach salutogenetycznego modelu A. Antonovsky ego 103

8 Spis tre ci Cz ć III. ZDROWIE W ASPEKCIE SPOŁECZNYM Janusz Krysztofik Zdrowie i choroba jako problem wiedzy i niewiedzy 113 Michał Kranc Zastosowanie terapii rodowiskowej w procesie zdrowienia dzieci z rodzin z problemem alkoholowym 123 Anna Grzebinoga Oni nie s chorzy... Oni tylko nie słysz... czyli głusi i ich pragnienie normalno ci 139 Paulina Szyszkowicz Homoseksualizm chorob duszy? 153 Barbara Surma Zdrowie człowieka w kontek cie wychowania i pokoju w pogl dach pedagogicznych Marii Montessori 165 Cz ć IV. ZDROWIE W ASPEKCIE DUCHOWYM Magdalena Madej-Babula, Grzegorz Noszczyk Zdrowie i jego postrzeganie jako znacz cy wymiar ludzkiej duchowo ci 179 Renata Jasnos Dynamika zdrowia i choroby w biblijnej wizji ludzkiego ycia 195 Zbigniew Marek SJ Moralno ć człowieka wyrazem zdrowia wewn trznego 209 Anna Walulik CSFN O zdrow religijno ć dorosłego 223 SŁOWA KLUCZOWE 237

9 Wspomnienie o Doktorze Leszku Michaliku Mija ju prawie rok od mierci naszego Kolegi i Przyjaciela. Pami tamy Go jako człowieka oddanego sprawom naszej społeczno ci, zarówno tym dotycz cym współpracowników, jak i studentów. A to dlatego, e w podejmowane przez siebie działania wkładał serce, w pełni si anga uj c, realizuj c swoje wizje i ideały funkcjonowania na Uczelni. Funkcjonowania jako pracownik, nauczyciel akademicki, promotor i kolega. W swoim uporz dkowanym yciu przestrzegał prostych Boskich i ludzkich reguł. Był z natury przyjazny ka demu, sumienny, pracowity. Swoj postaw w czasie rozwoju choroby pokazał, jak wa ne s dla Niego takie warto ci jak dobro, prawda, odpowiedzialno ć. Pracował do ko ca, realizuj c swoje zobowi zania wobec Uczelni i studentów. Z Leszkiem znałem si wiele lat. Po raz pierwszy spotkali my w styczniu 1983 roku w Ustrzykach Dolnych, gdzie wraz z grup studentów przyjechałem, by prowadzić obóz resocjalizacyjny dla wychowanków Specjalnego Zakładu Poprawczego z Krakowa. Leszek był licealist w Szkole Mistrzostwa Sportowego w klasie narciarstwa alpejskiego. Poznali my si przez Jego brata Krzysztofa, z którym studiowałem resocjalizacj na jednym roku. Pami tam, e wła nie wtedy stawiałem swoje pierwsze kroki narciarskie, a Leszek pomagał, uczył i doradzał mi, jak sobie z nowym dla mnie sportem radzić. Nie wiedziałem wtedy, e nasza przyja potrwa tyle lat. Ponownie nasze drogi zeszły si w 1985 roku na obozie resocjalizacyjnym dla młodzie y niedostosowanej społecznie w Pokrzydowie koło Brodnicy, gdzie Leszek, wróć druh Leszek pełnił obowi zki ratownika wodnego. Potem przez kolejnych kilka lat razem wyje d ali my na obozy, pracuj c z młodzie niedostosowan społecznie. My l, e tam wła nie, w ród

10 Marek Banach tej specyficznej, trudnej młodzie y zacie niły si nasze wi zi przyja ni, docieraj c si w konfrontacji z problemami wychowawczymi czy resocjalizacyjnymi, z jakimi musieli my sobie wówczas radzić. Był to zapewne ten moment w yciu Leszka, który w du ym stopniu wpłyn ł na pó niejsze zainteresowania naukowe. Jego droga do naszej uczelni zacz ła si wła nie w Szkole Mistrzostwa Sportowego w Ustrzykach Dolnych. Po jej uko czeniu podj ł studia na krakowskiej Akademii Wychowania Fizycznego, któr uko czył w 1988. Przez kilka lat pozostawał pracownikiem tej Uczelni, b d c asystentem w Instytucie Sportów Zimowych. Przez wiele lat pracował w Ignatianum, realizuj c kolejne szczeble kariery akademickiej od stanowiska asystenta, przez adiunkta, po funkcj prodziekana Wydziału Pedagogicznego. Realizował zaj cia z wychowania fizycznego, pó niej tak e z biomedyki, edukacji zdrowotnej czy resocjalizacji. Przez cały ten okres pracy poszukiwał swojego pomysłu na tematyk najpierw doktoratu, a potem pracy habilitacyjnej. Studia podyplomowe z zakresu resocjalizacji pozwoliły Mu usystematyzować i precyzyjnie okre lić zainteresowania naukowe i badawcze. Pojawił si pomysł na prac habilitacyjn, której nie dane było mu uko czyć, pomimo opracowanej ju i zaawansowanej koncepcji bada oraz zrealizowania znacznej cz ci zamierze badawczych. Odszedł szybko. A przecie jeszcze podczas wyjazdu rok temu do Zakopanego planowali my wspólne przedsi wzi cia, tak e te naukowe, piewali my nasze stare piosenki. Nie my lałem wtedy, e to ostatni ju raz. Na pewno brakować mi b dzie dyskusji i sporów, jakie prowadzili- my w naszym małym gronie przyjaciół, zawsze w miłej i serdecznej, chocia nierzadko gor cej i burzliwej atmosferze. Dzi mo emy jedynie spotkać si nad Jego mogił, przy symbolicznym zniczu, polecać Jego dusz miłosiernemu Bogu i... wspominać. Wierz gł boko, e na zawsze zostanie w naszej miłej pami ci. Marek Banach

11 Magdalena Madej-Babula Słowo wst pne Dotychczas zwykło si uwa ać, e zdrowie jest problemem wył cznie medycznym i jedyn grup zawodow, która powinna troszczyć si o jego dobr kondycj, jest słu ba zdrowia. Natomiast według wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) zdrowie okre lane jest jako dobrostan fizyczny i psychospołeczny. W przytoczonej definicji oprócz elementów czysto biologicznych i medycznych, wyodr bnić mo na tak e zarówno zdrowie psychiczne, społeczne, a nawet duchowe. Wydaje si, e dopiero holistyczne, integralne ustosunkowanie si do problemu zdrowia b dzie w stanie zapewnić współczesnemu człowiekowi najwy szy stopie równowagi zdrowotnej 1. Oznacza to, e zintegrowane, wielodyscyplinarne podej cie do zdrowia jest bardziej skuteczne, lepiej zaspokaja potrzeby współczesnego człowieka i jest bardziej efektywne 2. O integralnym podej ciu do zdrowia mo emy mówić równie na terenie pedagogiki. Tutaj zdrowie rozpatrywane jest w powy szych czterech wymiarach: fizycznym, psychicznym, społecznym oraz duchowym 3. Dla potrzeb niniejszej publikacji poprzez zdrowie w aspekcie fizycznym rozumieć b dziemy sprawne i prawidłowe funkcjonowanie organizmu, wszystkich jego układów i narz dów. St d nale y je ujmować jako proces stałego przystosowywania si organizmu do 1 wiatowa Deklaracja Zdrowia, http://www.parpa.pl/?sub=7&check=0. Wydruk z dnia 2 lipca 2007 roku. 2 Por. G. Doli ska-zygmunt, Teoretyczne podstawy refleksji o zdrowiu, w: Podstawy psychologii zdrowia, pr. zb. pod red. G. Doli skiej-zygmunt, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001, s. 17. 3 Por. B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna. Podr cznik akademicki, Wyd. PWN, Warszawa 2007.

12 Magdalena Madej-Babula konkretnych warunków biogeograficznych, społeczno-kulturowych, pozwalaj cych osobie na optymalne funkcjonowanie przez maksymalnie długi czas. Opisywane jest tu zatem jako stabilny stan organizmu, w którym poszczególne układy anatomiczne oraz narz dy posiadaj normaln struktur oraz funkcj. W pedagogice zaznacza si jednak, e zdrowie fizyczne zawdzi czamy nie tylko naturze, ale równie pracy nad własnym ciałem. Wynika to z tego, e zalecenia dotycz ce poprawy stanu zdrowia fizycznego odnosz si do systematycznych ćwicze fizycznych, przestrzegania prostych zasad dotycz cych zdrowego stylu ycia i zapobiegania wszelkim nieprawidłowo ciom zdrowotnym 4. Dlatego te na terenie edukacji zdrowotnej mo na mówić o podejmowaniu wszelkich istotnych działa zmierzaj cych do promowania, kształtowania i niwelowania nieprawidłowo ci fizycznych poprzez odpowiednie działania edukacyjne. Innym obszarem zdrowia, na którym skupili swoj uwag autorzy publikacji, jest obszar zdrowia psychicznego. Rozumieć je b dziemy jako zachowanie swojej osobowo ci i jej rozwój, jak równie umiej tno ć przystosowania si do wiata zewn trznego. Zdrowie psychiczne oznaczać b dzie zatem poczucie własnej warto ci i poczucie koherencji oraz dobre rozumienie własnych uczuć i emocji oraz umiej tno ć ich wyra ania. Zdrowie psychiczne uto samiane b dzie tak e z poj ciem dojrzałej osobowo ci, gdy uwa a si, e zdrowy psychicznie człowiek, odznaczaj cy si dojrzał osobowo ci wykazuje si : samokontrol, spójnym i hierarchicznym systemem warto ci, umiej tno ci zaspokajania potrzeb, samorealizacj, wykorzystywaniem potencjałów rozwojowych, przyjmowaniem odpowiedzialno ci za podejmowane decyzje i działania oraz poszerzaniem wiedzy o sobie i wiecie 5. Z powy szego wynika, e zdrowie psychiczne w aspekcie pedagogicznym b dzie oznaczało podejmowanie wszelkich aktywno ci, które opisane powy ej stany b d nie tylko promowały jako korzystne dla osoby i jej zdrowia, ale równie pokazywały, w jaki sposób kształtować oczekiwane postawy respektowane w wymiarze zdrowia psychicznego i kiedy zajdzie potrzeba, w jaki sposób przeciwdziałać wyst puj cym w ich obszarze zagro eniom. Kolejnym obszarem zdrowia, omawianym w publikacji, jest obszar zdrowia społecznego, zale nego od d e i warto ci, którymi kieruj si ludzie w yciu. Dotyczy ono konkretnej osoby przebywaj cej 4 Por. I. Heszen, H. S k, Psychologia zdrowia, Wyd. PWN, Warszawa 2007, s. 69. 5 Por. K. Ostrowska, Zdrowie młodzie y w aspekcie psychicznym, w: Zdrowie dzieci i młodzie y w aspekcie fizycznym, psychicznym, społecznym i duchowym, pr. zb. pod red. A. Jopkiewicza i J. Szejbala, Wyd. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce 1998, s. 133.

Słowo wst pne 13 w okre lonym rodowisku fizycznym, społecznym, kulturowym 6. Zale y od płci, wieku, rodzaju pracy zawodowej czy sytuacji rodzinnej. W tym kontek cie ma ono status dyspozycji umo liwiaj cej adaptacyjne funkcjonowanie w okre lonym kontek cie rodowiskowym. Zdrowie społeczne charakteryzuje si pozycj, jak człowiek zajmuje w grupie, a tak e oczekiwaniami, jakie grupa wobec niego przejawia. Pozwala człowiekowi na realizacj ról wyznaczonych mu w procesie socjalizacji 7. Zdrowie w aspekcie społecznym oznacza mo liwo ć prowadzenia aktywnego, sensownego, twórczego ycia w sferze społecznej, a wi c zawodowej i rodzinnej. Charakteryzuje si ono poczuciem siły, zdolno ci do pokonywania trudno ci, a nawet ch ci podejmowania trudów fizycznych i umysłowych 8. W wymiarze edukacyjnym zdrowie społeczne oznaczało b dzie podejmowanie wszelkich wysiłków i działa zapewniaj cych osobie nawi zywanie wła ciwych interakcji społecznych z innymi lud mi (w tym tak e chorymi i niepełnosprawnymi), umiej tno ć odnajdywania si w okre lonych grupach i układach społecznych, a tak e umiej tno ć budowania i przetwarzania zastanego rodowiska wychowawczego. Ostatnim obszarem zdrowia, na jaki zwrócono uwag w publikacji, jest obszar zdrowia duchowego. Stanowi ono pomost pomi dzy zdrowiem fizycznym, psychicznym oraz społecznym i to zarówno w jego wymiarze indywidualnym (człowiek sam wobec siebie), jak i w wymia rze społecznym (człowiek wobec innych ludzi i wobec instytucji) 9. U jednych ludzi zdrowie duchowe zwi zane jest z wyznawan religi, u innych dotyczy zasad i sposobów utrzymywania wewn trznego spokoju 10. Punktem wyj cia w okre laniu zdrowia duchowego jest zrozumienie samego siebie, czyli odnalezienie odpowiedzi na pytania: kim jestem?, sk d si wzi łem?, dok d zmierzam?, w oparciu o jakie warto ci mog osi gn ć cel swego y c i a?. Oznacza to, e za spraw duchowego wymiaru swej egzystencji człowiek zdolny jest do zastanawiania si nad sensem istnienia, do zadawania sobie pyta : jak yć, co nale y czynić, by nie marnować swego ycia i zdrowia 11. W kontek cie pedagogicznym respektowanie zdrowia 6 Por. M. Sokołowska, Granice medycyny, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1980, s. 125-126. 7 Por. B. Tobiasz-Adamczyk, Wybrane elementy socjologii zdrowia, Wyd. CMUJ, Kraków 1995, s. 13. 8 Por. M. Muszalik, Zdrowie głównym warunkiem pomy lnego procesu wychowania, Wychowanie na co dzie 2000 nr 10-11, s. 18. 9 Por. M. Barlak, Edukacja zdrowotna warunkiem integracji niepełnosprawnych w społecze stwie, Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne XLIV(1997)4, s. 156. 10 Por. K. Borzucka-Sitkiewicz, Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna. Przewodnik dla edukatorów zdrowia, dz. cyt., s. 10. 11 Por. M. Dziewiecki, Duchowo ć jako warunek dojrzało ci człowieka, w: Zdrowie dobro wspólne, pr. zb. pod red. E. Ozimek, Wyd. Bonami, Pozna 2006, s. 130.

14 Magdalena Madej-Babula duchowego człowieka umo liwia mu znajdowanie pełniejszego sensu i celu ludzkiego ycia odkrywanego w wietle wiary, którym jest przeznaczenie człowieka do nie miertelno ci, do pełni ycia i rado ci, którego dawc i ródłem jest jedynie Bóg. Gwarantem takiego odkrywania wiata i sensu ludzkiego w nim ycia jest umiej tno ć nawi zywania relacji z Bogiem Transcendencj, a tak e wiara w miło ć Boga do ludzi, której najpełniejszym obrazem i znakiem jest Jezus Chrystus zbawiaj cy i wyzwalaj cy człowieka. Zdrowie duchowe mo e wi c dostarczać osobie nowego spojrzenia i rozumienia tre ci, które stanowi zakres edukacji zdrowotnej. wiadomo ć powy szych zało e skłoniła autorów publikacji do ukazania problematyki zdrowia zarówno w jego aspekcie biologicznym (medycznym), jak równie psychicznym, społecznym i duchowym. Celem tak nakre lonej tematyki miało być zwrócenie uwagi na to, e ka dy z powy szych czynników jest równie wa ny dla ogólnego zdrowia jednostki i ka dy w równym stopniu wpływa na pozostałe. W zwi zku z tym w pierwszej kolejno ci opisane zostały najwa niejsze aspekty zdrowia fizycznego. W tej cz ci publikacji ukazany został rozwój idei i postrzegania zdrowia od czasów najdawniejszych a po współczesne. Zwrócono tu tak e uwag na aktywno ć fizyczn człowieka i jej znaczenie w kształtowaniu dojrzałych postaw prozdrowotnych, jak równie przybli ono problem Alkoholowego Syndromu Płodowego. W artykułach pokazano nie tylko sam przebieg i charakterystyk zjawiska, lecz równie podano propozycje zapobiegania powy szym zagro eniom. Kolejny etap bada stanowił obszar zdrowia psychicznego, gdzie podj ta została próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób jednostka postrzega sam siebie, swoje mo liwo ci samorealizacyjne, własny potencjał zdrowotny. Zwrócono tu głównie uwag na rodzin jako fundament i podstaw kształtowania postaw prozdrowotnych osoby. Podj to tak e prób pokazania zdrowia psychicznego z perspektywy rozwoju jednostki i podejmowanych przez ni zada rozwojowych. W ko cu przedstawiono zagadnienie stresu jako wyznacznika zdrowia człowieka oraz ukazano najwa niejsze zało enia salutogenetycznego modelu zdrowia i choroby A. Antonovsky ego. Nast pny obszar analiz po wi cony został problematyce zdrowia społecznego. Zało eniem tej cz ci publikacji było pokazanie, w jaki sposób osoba kontaktuje si z innymi lud mi i jak wchodzi z nimi w interakcje (chodzi tu o wszelkie rodowiska, w których ka dy człowiek przebywa i egzystuje). W zakresie propozycji przeciwdziałania zagro- eniom, wyst puj cym w obszarze zdrowia społecznego, zwrócono uwag na dwa rodowiska głuchych oraz homoseksualistów. Starano si pokazać, e nie s to osoby chore czy upo ledzone, a tylko reprezentuj ce inn kultur, nie zawsze wynikaj c z ich osobistych

Słowo wst pne 15 przekona czy upodoba. W tej cz ci omówiono tak e problem wiedzy i niewiedzy w wyja nianiu zagadnie zdrowia i choroby, pokazano zastosowanie terapii rodowiskowej w procesie zdrowienia dzieci z rodzin alkoholowych, jak równie przedstawiono koncepcj zdrowia i pokoju ujmowan w pogl dach pedagogicznych Marii Montessori. Ostatni etap bada stanowiła próba okre lenia tego, co mo na rozumieć pod poj ciem zdrowie duchowe. W tej cz ci zwrócono przede wszystkim uwag na zdrowie i jego postrzeganie jako znacz cy wymiar dojrzało ci duchowej i religijnej człowieka. Podj to prób odpowiedzi na pytanie o to, co stanowi fundament oraz istot egzystencji człowieka. Pokazano, jak zdrowie i choroba postrzegane jest w interpretacji biblijnej. Poruszony został tu tak e aspekt zwi zany z wychowaniem moralnym człowieka i kształtowaniem jego sumienia. Zwrócono w ko cu uwag na religijno ć osób dorosłych oraz na to, co le y u podstaw zdrowej, czyli dojrzałej religijno ci. W publikacji starano si przede wszystkim pokazać, jak mo na w odmienny od medycznego czy biologicznego sposób rozumieć zdrowie i jak mo na je interpretować. D eniem autorów było te zaznaczenie, jakie istniej implikacje pedagogiczne wynikaj ce z kształtowania postaw prozdrowotnych w omawianych kolejno obszarach zdrowia. Nale y jednak zaznaczyć, e nie zostały tu podane gotowe sposoby oddziaływania w poszczególnych przypadkach wychowawczych. Mog to być jedynie propozycje skierowane do osób bezpo rednio odpowiedzialnych za rozwój i wychowanie człowieka, oczywi cie przy zdaniu sobie sprawy z tego, e ka dy człowiek jest indywidualno ci i wszelkie działania edukacyjne, w tym tak e naprawcze, nale y dostosować do jego mo liwo ci i etapu rozwoju, na którym si obecnie znajduje. Publikacj autorzy dedykuj przedwcze nie zmarłemu Leszkowi Michalikowi (1966-2008), Koledze, Przyjacielowi, dzi kuj c za otrzymywane wsparcie, ciepłe słowo oraz naukowe rady i wskazówki.

16