3 (11) Ekonomia XXI Wieku. Economics of the 21st Century

3 (11) 2016 Ekonomia XXI Wieku Economics of the 21st Century Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Wrocław 2016

Redakcja wydawnicza: Aleksandra Śliwka Redakcja techniczna: Barbara Łopusiewicz Korekta: Barbara Cibis Łamanie: Adam Dębski Projekt okładki: Beata Dębska Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronach internetowych Wydawnictwa www.pracenaukowe.ue.wroc.pl www.wydawnictwo.ue.wroc.pl Publikacja udostępniona na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-użycie niekomercyjne-bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND 3.0 PL) Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2016 ISSN 2353-8929 e-issn 2449-9757 Wersja pierwotna: publikacja drukowana Zamówienia na opublikowane prace należy składać na adres: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu ul. Komandorska 118/120, 53-345 Wrocław tel./fax 71 36 80 602; e-mail: econbook@ue.wroc.pl www.ksiegarnia.ue.wroc.pl Druk i oprawa: TOTEM

Spis treści Wstęp... 9 Katarzyna Żukrowska: Powiązania liberalizacyjne rynków z różnych regionów / Liberalization ties of markets from different regions... 11 Agnieszka Piekutowska: Wolny handel a migracje: wpływ liberalizacji wymiany handlowej na międzynarodowy przepływ siły roboczej / Free trade vs. migration: the impact of trade liberalization on the international movement of labor force... 25 Wojciech Zysk: Wolny handel a ekonomia współdzielenia. W kierunku nowego systemu gospodarowania / Free trade vs. sharing economy. Towards a new management system... 37 Jerzy Dudziński: Manufacture to Manufacture Terms of Trade w XX i XXI wieku. Tendencje i determinanty / Manufacture to manufacture terms of trade in the 20 th and 21 st centuries.tendencies and determinants.. 48 Wioletta Nowak: Gospodarki wschodzące jako główni partnerzy handlowi najsłabiej rozwiniętych krajów świata / Emerging economies as major trading partners for the least developed countries... 59 Edward Molendowski, Łukasz Klimczak: Procesy liberalizacji handlu państw Bałkanów Zachodnich a zmiany w jego strukturze produktowej / Processes of trade liberalisation in the Western Balkans and changes in its product structure... 71 Eric Ambukita: Wymiana handlowa Francji z krajami Afryki ze szczególnym uwzględnieniem Afryki Subsaharyjskiej / French trade with African countries with a special emphasis on Sub-Saharan Africa... 86 Konrad Czernichowski: Integracja gospodarcza w ramach wspólnego rynku Afryki Wschodniej i Południowej (COMESA) / The economic integration within the common market for Eastern and Southern Africa (COMESA). 97 Bartosz Fortuński: Wpływ handlu zagranicznego Unii Europejskiej na rzeczywistą emisję CO 2 / Impact of the European Union foreign trade on actual CO 2 emissions... 109 Monika Fiedorczuk: Sankcje ekonomiczne a wymiana handlowa Rosji w warunkach kryzysu gospodarczego / Economic sanctions and Russian foreign trade in the economic crisis conditions... 121 Tomasz Wierzejski: Kryzys w handlu z Rosją a dywersyfikacja polskiego eksportu żywności / Crisis in trade with Russia vs. diversification of Polish food exports... 132 Jacek Pera: Bilans ryzyka TTIP w zakresie liberalizacji handlu produktami rolno-spożywczymi w modelu CGEM GTAP / Balance of the TTIP risk

6 Spis treści relating to freeing the trade in agri-food products in CGEM GTAP model... 141 Piotr Rubaj: Handel zagraniczny Polski w aspekcie nowych wyzwań w gospodarce światowej / Polish foreign trade in the aspect of new challenges in global economy... 158 Bartosz Michalski: Struktura polskiego salda bilansu handlowego w świetle problematyki bezpieczeństwa ekonomicznego / The structure of Polish trade balance in the context of the concept of economic security... 172 Justyna Biegańska: Saldo błędów i opuszczeń w bilansie płatniczym Polski. Wstęp do analizy / Net errors and omissions in the balance of payments of Poland. Introduction to the analysis... 186 Zbigniew Bentyn: Wpływ przywracania wyjątkowych kontroli granicznych w strefie Schengen na funkcjonowanie europejskich łańcuchów dostaw / Effect of restoration of exceptional border controls in the Schengen area on the functioning of European supply chains... 197 Zdzisław W. Puślecki: The impact of the rise of global supply chains on the foreign trade policy / Wpływ wzrostu międzynarodowych łańcuchów dostaw na zagraniczną politykę handlową... 208 Marzenna Anna Weresa: Współczesny model polityki innowacyjnej doświadczenia liderów innowacyjności / Contemporary innovation policy evidence from the world s innovation leaders... 228 Małgorzata Dziembała: Polityka wspierania innowacyjności w Brazylii i w jej regionach / Policy of supporting innovation in Brazil and its regions... 240 Tomasz Gutowski: Działalność badawczo-rozwojowa i innowacyjna przedsiębiorstw w kontekście idei zrównoważonego rozwoju / The research, development and innovative activities of enterprises in the context of the idea of sustainable development... 249 Marek Wróblewski, Leszek Kwieciński: Innowacyjność firm-lokatorów polskich parków technologicznych wybrane wyniki badań terenowych / Innovativeness of enterprises located in Polish technology parks selected results of empirical research... 259 Łukasz Puślecki: Znaczenie strategicznych aliansów technologicznych w rozwoju nowych terapii leczniczych w sektorze biofarmaceutycznym / The importance of strategic technology alliances in the development of new medical treatments in the biopharmaceutical industry... 275 Jakub Siotor: Państwa nordyckie wobec wyzwań energetycznych Unii Europejskiej / The Nordic countries approach towards the European Union s energy challenges... 286 Małgorzata Makuch: Kontrowersje wokół wdrożenia dyrektywy transgranicznej Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej w Polsce / Controversy around the implementation of the European Parliament and

Spis treści 7 the Council of the European Union crossborder healthcare directive in Poland... 297 Anna Niewiadomska: Aktywność zawodowa osób starszych w wybranych krajach Europy Środkowej / Occupational activity of older people in selected countries of Central Europe... 311 Patrycja Krawczyk: Optymalizacja kosztów jako współczesny priorytet sektora MŚP w Polsce / Optimization of costs as a current priority of the SME sector in Poland... 327 Olga Dębicka: Cloud computing jako wsparcie rozwoju e-handlu / Cloud computing in the developmentof e-commerce... 335 Olena Shelest: Non-formal education and the labour market performance: a comparative analysis / Edukacja pozaformalna a rynek pracy: analiza porównawcza... 346 Agata Kraińska: J.S. Mill i G.S. Becker o równości kobiet i mężczyzn w społeczeństwie / J.S. Mill and G.S. Becker about gender equality in society... 367

Wstęp Artykuły prezentowane w niniejszym numerze Ekonomii XXI Wieku poruszają szeroki przekrój problemów współczesnej gospodarki światowej. Przeważająca większość tekstów skupia się na wymianie międzynarodowej, analizując jej bardzo zróżnicowane aspekty w układzie zarówno przedmiotowym, jak i geograficznym. Pozostałe zaś poświęcone są takim zagadnieniom szczegółowym, istotnym z punktu widzenia nauk ekonomicznych, jak innowacyjność, energetyka, optymalizacja kosztów czy aktywność zawodowa i rynek pracy. Pierwsze trzy opracowania dotyczą wolnego handlu: powiązań pomiędzy rynkami różnych regionów, wpływu liberalizacji wymiany na przepływ siły roboczej pomiędzy krajami oraz roli swobodnego handlu w kształtowaniu nowego systemu gospodarowania, opartego na współdzieleniu. Z kolei autorzy następnych artykułów ukierunkowali swoje analizy na bieżące tendencje w zakresie terms of trade, a także na wymianę międzynarodową różnych państw: gospodarek wschodzących z krajami najsłabiej rozwiniętymi, regionu Bałkanów Zachodnich z resztą świata oraz Francji z państwami Afryki. Problematyce Czarnego Lądu poświęcony jest również kolejny tekst, dotyczący procesów integracji ekonomicznej w ramach ugrupowania COMESA, tj. Wspólnego Rynku Afryki Wschodniej i Południowej. Sześć dalszych opracowań skupia się na innych wybranych i ściśle ukierunkowanych zagadnieniach z zakresu wymiany międzynarodowej. Dotyczą one: wpływu handlu zagranicznego krajów Unii Europejskiej na emisję dwutlenku węgla, zależności pomiędzy sankcjami ekonomicznymi a stosunkami gospodarczymi Rosji, dywersyfikacji polskiego eksportu żywności wobec kryzysu w wymianie ze Wschodem, bilansu ryzyka TTIP (Transatlantyckiego Partnerstwa w Dziedzinie Handlu i Inwestycji) w obszarze liberalizacji handlu produktami rolno-spożywczymi, wyzwań stojących przed polską wymianą z zagranicą oraz struktury salda bilansu handlowego Polski w kontekście bezpieczeństwa ekonomicznego. Jeszcze inne kwestie nurtują autorów kolejnych artykułów. Analizują oni saldo błędów i opuszczeń w polskim bilansie płatniczym, a także zastanawiają się nad wpływem przywracania kontroli granicznych na funkcjonowanie łańcuchów dostaw w Europie. Międzynarodowe łańcuchy dostaw znajdują się w centrum uwagi również następnego tekstu, który traktuje o znaczeniu ich rozwoju dla kształtowania zagranicznej polityki handlowej. Innowacyjność i jej polityka to zagadnienie łączące pięć opracowań w dalszej części numeru. Poruszają one takie problemy, jak: współczesny model polityki innowacyjnej, jej doświadczenia w Brazylii i poszczególnych regionach tego kraju, powiązania pomiędzy działalnością badawczo-rozwojową i innowacyjną a koncepcją zrównoważonego rozwoju, badania stopnia innowacyjności przedsiębiorstw zloka-

10 Wstęp lizowanych na terenach polskich parków technologicznych oraz znaczenie aliansów technologicznych w sektorze biofarmaceutycznym. Ostatnie siedem tekstów zamieszczonych w bieżącym numerze Ekonomii XXI Wieku to opracowania najbardziej zróżnicowane pod względem tematyki. Można tutaj znaleźć artykuły zarówno poświęcone zagadnieniom o skali ponadnarodowej nastawieniu państw nordyckich wobec wyzwań energetycznych, kontrowersjom wokół dyrektywy transgranicznej organów Unii Europejskiej czy aktywności zawodowej osób starszych w krajach Europy Środkowej, jak i dotykające innych aspektów: optymalizacji kosztów w przedsiębiorstwach, specyficznych rozwiązań z zakresu e-handlu czy zależności pomiędzy edukacją nieformalną a sytuacją na rynku pracy. Warto też zwrócić uwagę na interesujący tekst zamykający numer traktujący o poglądach J.S. Milla i G.S. Beckera na temat równości w społeczeństwie. W imieniu Komitetu Redakcyjnego serdecznie dziękuję Autorom za podjęcie trudu przygotowania artykułów, a Czytelnikom życzę, aby lektura prezentowanych opracowań pozwoliła na poszerzenie wiedzy o procesach ekonomicznych zachodzących w otaczającym nas świecie oraz stanowiła przyczynek do własnych dociekań naukowych. Wawrzyniec Michalczyk

EKONOMIA XXI WIEKU ECONOMICS OF THE 21ST CENTURY 3(11) 2016 ISSN 2353-8929 e-issn 2449-9757 Eric Ambukita Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu e-mail: ambukitaeric@yahoo.fr WYMIANA HANDLOWA FRANCJI Z KRAJAMI AFRYKI ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM AFRYKI SUBSAHARYJSKIEJ FRENCH TRADE WITH AFRICAN COUNTRIES WITH A SPECIAL EMPHASIS ON SUB-SAHARAN AFRICA DOI: 10.15611/e21.2016.3.07 JEL Classification: F31 Streszczenie: Wymiana handlowa stanowi jedną z kluczowych form współpracy różnych krajów, a handel zagraniczny może mieć wpływ na rozwój gospodarczy kraju w zależności od tego, czy jest to kraj rozwinięty, czy zacofany. Oddziałuje on zarówno na tempo wzrostu gospodarczego, jak i na pozycję konkurencyjną gospodarki narodowej, w zależności od natury produktów stanowiących podstawę eksportu i importu, jak również od przyjętej polityki gospodarczej, a także od zmian w zagranicznym otoczeniu gospodarczym danego kraju. W artykule dokonano analizy francuskiego handlu zagranicznego z Afryką. W tym celu przedstawiono wartość eksportu i importu oraz udział wartości obrotów handlowych Francji w obrotach gospodarki Afryki Subsaharyjskiej. Są to głównie kraje o niskim poziomie rozwoju sił wytwórczych. Wymiana zagraniczna stwarza im szanse szybkiego uprzemysłowienia, podwyższenia standardu życiowego mieszkańców i podniesienia ich rangi na arenie międzynarodowej. Głównym celem niniejszego artykułu jest próba analizy handlu zagranicznego Francji z krajami Afryki szczególnie eksportu i importu towarów i usług w ostatnich latach. Słowa kluczowe: Francja, Afryka, wymiana handlowa, eksport, import. Summary: Trade is one of the key forms of cooperation between different countries and foreign trade may have an impact on the economic development of the country depending on whether the country is developed or underdeveloped. It affects both economic growth and the competitive position of the national economy, depending on the nature of the products on which the export and import is targeted, as well as the adopted economic policy and changes in the foreign economic environment of the country. The article analyzes French foreign trade with Africa. For this purpose, the value of exports and imports and the share of French trade in the economy of sub-saharan Africa were considered. These are mainly countries with a low level of development of their productive forces. Foreign exchange creates opportunities for rapid industrialization, increasing the standard of living of residents and raising their rank in the international arena. The main objective of this paper is to analyze the foreign trade of

Wymiana handlowa Francji z krajami Afryki 87 France and African countries in particular the export and import of goods and services in recent years. Keywords: France, Africa, trade, export, import. 1. Wstęp Handel zagraniczny jest jednym z najważniejszych czynników wzrostu gospodarczego kraju. Stosunki gospodarcze pomiędzy Francją i Afryką charakteryzuje różnorodność czynników związanych z rozwojem ekonomicznym każdej ze stron oraz przeszłością kolonialną i postkolonialną. Owe relacje aktualnie mają luźniejszy charakter w związku z marginalizacją gospodarczą Afryki i konkurencją ze strony nowych potęg z krajów BRICS (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny oraz Republika Południowej Afryki), a także zwróceniem się Francji w stronę Europy oraz innych obszarów świata. Jednocześnie Francja odgrywa w Afryce istotną rolę poprzez swoją obecność o charakterze militarnym i kulturowym, sytuację geopolityczną, jak również prowadzone interesy gospodarcze. Obserwuje się również pewne oddzielenie interesów gospodarczych od kwestii geopolitycznych z czasów kolonialnych z dominującym kapitalizmem gospodarki rentierów objętym ochroną, podczas gdy kapitalizm dynamiczny rozwijał się gdzie indziej [Hugon 2009, s. 25]. W niniejszym artykule dokonano analizy francuskiego handlu zagranicznego z krajami Afryki, przedstawione zostały wartości odnoszące się do eksportu i importu oraz udział Francji w rynkach afrykańskich. Ponadto dokonano także analizy polityki gospodarczej prowadzonej przez Francję dla krajów Afryki oraz przegląd stosunków gospodarczych pomiędzy Francją a Afryką od 11 września 2001 r. W treści artykułu przedstawiono również kilka założeń niezbędnych do ustanowienia stabilnej i długoterminowej francuskiej strategii gospodarczej, korzystnej dla obu stron. Metodą badawczą zastosowaną w artykule jest analiza danych statystycznych, a także metoda opisowa. Niniejszy artykuł stanowi rozszerzenie wcześniejszych badań autora poświęconych współpracy gospodarczej Francji i Afryki. W związku z powyższym oraz ze względu na skąpy materiał empiryczny, a także ograniczoną objętość artykułu analiza obejmuje tylko eksport i import towarów w latach 2013-2014. W artykule wykorzystano głównie dane statystyczne publikowane przez Główny Urząd Statyczny Francji, francuski Urząd Celny oraz Bank Światowy. 2. Polityka gospodarcza Francji na kontynencie afrykańskim Mimo iż Francja prowadzi intensywną politykę gospodarczą na kontynencie afrykańskim, zarówno na poziomie dwustronnych stosunków międzynarodowych, jak i na szczeblu europejskim, nie można powiedzieć, że prowadzona przez nią aktualnie strategia ekonomiczna w stosunku do Afryki ma całościowy i dokładnie określony

88 Eric Ambukita charakter. W okresie zimnej wojny polityka gospodarcza Francji na terenie Afryki Subsaharyjskiej odzwierciedlała, zgodnie z tradycją gaullistowską, znaczenie geopolityczne, jakie Paryż nadał temu obszarowi [Agence Française de Développement s. 15]. Obawiając się przeciągnięcia krajów afrykańskich na stronę sowiecką lub amerykańską, Francja oferowała krajom Afryki francuskojęzycznej pomoc oraz wsparcie budżetowe. Upadek muru berlińskiego w listopadzie 1989 r., obok takich zdarzeń, jak rozszerzenie Unii Europejskiej i przyspieszenie procesu globalizacji, doprowadził do pogorszenia sytuacji geopolitycznej Afryki oraz pewnej normalizacji stosunków między Francją i Afryką. Globalizacja oraz regionalizacja Afryki stanowią zakończenie procesu dekolonizacji. Polityka handlowa prowadzona aktualnie przez Francję znacznie różni się od polityki prowadzonej w ciągu pierwszych dziesięcioleci procesu dekolonizacji. Obecna francuska polityka gospodarcza dotycząca kontynentu afrykańskiego może być rozpatrywana w wymiarze dwustronnym, na szczeblu europejskim oraz w wymiarze współpracy wielostronnej. W przypadku współpracy dwustronnej Francja utrzymuje ze swoimi partnerami bezpośrednie stosunki w zakresie migracji ludności, energetyki oraz finansów (oficjalna pomoc rozwojowa fr. Aide Publique au Développement, APD) [Rohan 2011, s. 36]. Jednakże Unia Europejska jest w trakcie podejmowania coraz większej liczby inicjatyw w tej dziedzinie. Polityka handlowa sensu stricto, a szczególnie negocjacje dotyczące otwierania rynków, prowadzona jest wyłącznie na szczeblu UE. Komisja Europejska podjęła negocjacje w imieniu Francji odnośnie do dostępu do rynków afrykańskich w wymiarze wielostronnym w ramach Światowej Organizacji Handlu (Organisation Mondiale du Commerce OMC). Dąży również do zawierania umów dwustronnych lub międzyregionalnych zwanych Umowami o partnerstwie gospodarczym (fr. Accords de Partenariats Economique APE) z państwami AKP (Afryka, Karaiby, region Pacyfiku) [Dreyer 2011]. Inicjatywa Wszystko oprócz broni, podjęta w czasie, gdy Pascal Lamy pełnił funkcję komisarza do spraw handlu zagranicznego, gwarantuje preferencyjny dostęp do rynków Unii Europejskiej artykułom eksportowym pochodzącym z krajów najbiedniejszych, czyli w dużej mierze z kontynentu afrykańskiego. Klasyczne porozumienie o wolnym handlu obowiązuje w stosunkach handlowych z Afryką Subsaharyjską. Jeśli chodzi o Afrykę Północną nowa polityka sąsiedztwa UE przejmuje kierunek polityki ukształtowanej poprzez proces barceloński z lat 90 1. Z niektórymi krajami Afryki Północnej (Maroko, Tunezja i Egipt) zawarto umowy o wolnym handlu. Francja odgrywa szczególną rolę w prowadzonej w ten sposób polityce. 1 Proces barceloński został zainicjowany w 1995 r. przez 27 państw: 15 członków Unii Europejskiej oraz 12 nieczłonkowskich krajów śródziemnomorskich (Maroko, Algieria, Tunezja, Egipt, Izrael, Autonomia Palestyńska, Liban, Jordania, Syria, Turcja). Przyjęta 28 listopada tegoż roku Deklaracja barcelońska oraz Program roboczy przewidywały trzy koszyki współpracy, a mianowicie: kwestie polityczne i bezpieczeństwo, gospodarkę i finanse oraz partnerstwo społeczne, kulturalne i humanitarne.

Wymiana handlowa Francji z krajami Afryki 89 3. Przegląd stosunków gospodarczych między Francją a Afryką Od czasu wydarzeń, jakie miały miejsce 11 września 2001 r., Afryka wydaje się być mniej marginalizowana liczne konflikty, zagrożenie terrorystyczne, rosnąca obecność Stanów Zjednoczonych i Chin, kwestie dotyczące ropy naftowej nadały większego znaczenia kontynentowi afrykańskiemu [UNCTAD et UNIDO 2011]. Od dwudziestu lat Afryka widzi, jak zmniejsza się jej rola we francuskim handlu zagranicznym; dotyczy to głównie Afryki francuskojęzycznej, historycznego partnera francuskiego kapitalizmu [Durieux 2013]. Francja pozostaje największym dostawcą na kontynencie afrykańskim, patrząc całościowo, ale jako partner zajmuje drugą pozycję z 15-procentowym importem z kontynentu i 10-procentowym eksportem (50 mld USD w 2005 r.) [Institut National 2014, s. 11-12]. Porównując, należy wskazać, że Stany Zjednoczone tego samego roku uzyskały wynik 7,5% w imporcie oraz 21% w eksporcie, licząc dla całego kontynentu afrykańskiego (70 mld USD, eksport i import). Łączna wartość obrotów handlu zagranicznego strefy franka 2 (strefa walutowa, do której należą kraje CEMAC) z Francją spadła do zaledwie 1,0% w 2006 r., przy czym Francja wchłonęła około jednej czwartej eksportu strefy. Udział Afryki (łącznie z krajami Maghrebu) w wywozie francuskich produktów zmniejszył się z 8,7% w 1970 r. do 5,6% w 2006 r., podczas gdy import z kontynentu afrykańskiego do Francji wyniósł 4,5% [Institut National 2014, s. 11-12]. Jednakże te stosunki handlowe mają charakter asymetryczny Unia Europejska (UE) pozostaje głównym partnerem handlowym kontynentu afrykańskiego. Według Komisji Europejskiej Unia Europejska wchłonęła w 2010 r. 35% afrykańskiego eksportu, natomiast Afryka tylko 9,3% eksportu europejskiego [Ressources statistiques 2012]. Jednak biorąc pod uwagę, iż w 2006 r. dane te wynosiły odpowiednio 40,6% i 8,0%, można zaobserwować znaczne przywrócenie równowagi w tym zakresie. Francja odnotowuje dodatni bilans handlowy w wysokości 3,2 mld euro w wymianie handlowej z państwami kontynentu afrykańskiego [Ressources statistiques 2012, s. 15]. Działalność handlowa Francji skoncentrowana jest na małej liczbie krajów. Republika Południowej Afryki (RPA) w Afryce Subsaharyjskiej (ASS) wydaje się ważnym partnerem handlowym: przyjmuje eksportowane przez Francję produkty o wartości 1,9 mld euro w 2014 r. Francuski eksport na rynki Afryki Północnej stanowi prawie połowę wartości towarów eksportowanych przez Francję na kontynent afrykański. Francuskie towary i usługi zakupione w 2009 r. przez Algierię, 2 Strefa franka obejmuje 14 krajów w Afryce Subsaharyjskiej, Komory i Francję. Członkami strefy franka są: Benin, Burkina Faso, Wybrzeże Kości Słoniowej, Gwinea Bissau, Mali, Niger, Senegal, Togo, stanowiące Unię Gospodarczą i Walutową Afryki Zachodniej (WAEMU), której wspólnym bankiem centralnym jest Bank Centralny Państw Afryki Zachodniej (BCEAO), oraz Kamerun, Republika Środkowej Afryki, Kongo, Gabon, Gwinea Równikowa i Czad, stanowiące Wspólnotę Gospodarczą i Walutową Afryki Środkowej (CEMAC) ze wspólnym bankiem centralnym Bankiem Państw Afryki Środkowej (BEAC).

90 Eric Ambukita Maroko oraz Tunezję osiągnęły wysokość 11,6 mld euro [Douanes 2010]. Należy zaznaczyć również, iż ponad 76% europejskiego eksportu do Afryki dotyczy produktów o wysokiej wartości dodanej, takich jak maszyny, sprzęt transportowy, wyroby przemysłowe oraz produkty farmaceutyczne. Ponadto charakter stosunków handlowych wynika w dużym stopniu z dostępu do zasobów złóż węglowodorów oraz surowców mineralnych. Według Międzynarodowej Agencji Energetycznej głównymi dostawcami ropy naftowej do Francji, spośród państw Afryki Subsaharyjskiej, są Angola, Nigeria i Kongo. Libia (do 2010 r.) odpowiada za ponad 50% przywozu ropy naftowej do UE [Banque Mondiale 2012]. Odnośnie do eksportu Francja może liczyć na kraje Maghrebu oraz Afryki Subsaharyjskiej, z którymi łączą ją wspólne elementy historii i kultury. Państwa te reprezentują 10,8% francuskiego eksportu, czyli odpowiednio 15,4 mld i 8,0 mld euro, biorąc pod uwagę łączną wartość eksportu Francji ze wzrostem rzędu 14,1% dla Afryki Subsaharyjskiej i 12,6% dla Maghrebu. Sektory gospodarki, które najbardziej interesują te kraje, to energetyka, przemysł motoryzacyjny, jak również infrastruktura, czyli dziedziny, w których Francja ma know-how cieszące się międzynarodowym uznaniem. Stąd też obecność na tym obszarze dużych francuskich przedsiębiorstw, takich jak Total, Veolia, Peugeot, Renault itp. Według statystyk prowadzonych przez francuskie urzędy celne w 2014 r. odnotowano lekką tendencję spadkową odnośnie do wymiany handlowej między Francją i Afryką (zob. tab. 1): spadek o 3,28% wartości importu z Afryki do 26,284 mld euro i nieznaczna tendencja spadkowa 0,61% we francuskim eksporcie (27,448 mld euro). Nadwyżka handlowa Francji w stosunku do Afryki zmniejszyła się z 441 mld euro w 2013 r. do 164 mld euro w 2014 r. 4. Francuski eksport do krajów Afryki w latach 2013-2014 Obroty w przypadku eksportu z Francji są prawie stałe, z odnotowanym spadkiem w wysokości 0,61% w porównaniu z rokiem 2013 (zob. tab. 1). Algieria pozostaje najważniejszym odbiorcą Francji na kontynencie afrykańskim: 22% francuskiego eksportu do Afryki i wzrost o 4,3%. Głównym produktem eksportowym jest tu zboże, a po nim pojazdy silnikowe. Kolejne miejsca zajmują kraje Maghrebu, Maroko i Tunezja. Francuski eksport do Republiki Południowej Afryki, najważniejszego partnera w Afryce Subsaharyjskiej, w 2014 r. wzrósł o 9%. Jednakże wzrost ten wynika głównie ze znacznie zwiększonego eksportu realizowanego przez przemysł lotniczy (sześć samolotów Airbus A320-200), gdzie wartość wywozu podwoiła się, osiągając 406 mln euro. Poza sektorem lotniczym wielkość eksportu zmniejszyła się o 2,8%. Czwarte miejsce zajmuje Egipt z 17-procentowym wzrostem eksportu z Francji związanym z ożywieniem działalności w tym kraju. Francuski eksport do wybranych krajów Afryki przedstawia tab. 1.

Wymiana handlowa Francji z krajami Afryki 91 Tabela 1. Francuski eksport do wybranych krajów Afryki w latach 2013-2014 (w mld euro) Kraj 2013 2014 2014/2013 (w %) RPA 1,785 1,946 9,08 Algieria 5,901 6,157 4,34 Angola 0,461 0,769 66,92 Wybrzeże Kości Słoniowej 1,024 1,064 3,91 Egipt 1,347 1,577 17,05 Maroko 3,856 3,777 2.04 Nigeria 1,520 1,510 0,31 Senegal 0,706 0,729 3,26 Togo 0,397 0,730 83,47 Tunezja 3,702 3,354 9,41 Afryka 27,61 27,44 0,61 Źródło: opracowanie własne na podstawie [Données statistiques 2015]. Zestawienie w tab. 1 wskazuje, że najważniejszym odbiorcą francuskich produktów handlowych w Afryce jest Algieria, która w 2014 r. przyjęła francuskie produkty eksportowe o wartości 6,16 mld euro, czyli w porównaniu z rokiem poprzednim nastąpił wzrost o 4,34%. Artykuły eksportowane przez Francję to przede wszystkim urządzenia mechaniczne i przemysłowe, produkty farmaceutyczne, urządzenia transportowe oraz produkty rolne. RPA, Egipt i Nigeria, trzej najważniejsi odbiorcy francuskich produktów na kontynencie afrykańskim, zajmują odpowiednio czwartą, piątą i szóstą pozycję wśród krajów docelowych francuskiego eksportu w Afryce. Francja wyeksportowała tam towary o wartości 1,5 i 9 mld euro. W przypadku tych trzech państw połowę produktów importowanych z Francji stanowiły urządzenia mechaniczne i przemysłowe oraz urządzenia transportowe. Wybrzeże Kości Słoniowej, Togo i Senegal zamykają pierwszą dziesiątkę afrykańskich państw będących odbiorcami francuskiego eksportu o wartości 0,7-1 mld euro. Spośród badanych 10 krajów w 2014 r. francuski eksport miał tendencję wzrostu we wszystkich krajach, z wyjątkiem trzech: dwóch z Afryki Północnej (Tunezja i Maroko) i jednego z Afryki Subsaharyjskiej (Nigeria). Największy wzrost obserwowano w krajach ASS. 5. Francuski import z krajów Afryki w latach 2013-2014 Sytuacja w imporcie wiąże się z obniżką cen produktów pochodzących z ropy naftowej oraz niektórych rud metali (manganu w Gabonie, uranu w Nigrze). Wielkość importu z Angoli (głównie węglowodorów) wzrosła o 70% (zob. tab. 2), rekompensując import o mniejszym znaczeniu z Libii i Gwinei Równikowej (nierafinowana ropa naftowa). Wśród 10 państw afrykańskich wyróżniających się największym eksportem do Francji znajduje się 6 krajów zajmujących się produkcją węglowodorów (Algieria, Nigeria, Libia, Angola, Ghana i Gwinea Równikowa). Dla tych państw nierafinowana ropa naftowa i/lub gaz ziemny stanowią główny produkt handlowy

92 Eric Ambukita eksportowany do Francji. Algieria, Nigeria, Tunezja oraz Maroko znajdują się w czołówce afrykańskich państw eksportujących do Francji, których wielkość eksportu oscyluje między 3,6 a 4,4 mld euro w 2014 r. Z kolei wartość eksportu z Libii, Angoli i Egiptu w 2014 r. wahała się w granicach 1-1,8 mld euro. Tabela 2. Francuski import z wybranych krajów Afryki w latach 2013-2014 (w mld euro) Kraj 2013 2014 2014/2013 (w %) RPA 0,808 0,874 8,17 Algieria 4,240 4,390 3,51 Angola 0,923 1,560 69,62 Gwinea Równikowa 1,141 0,748 34,44 Egipt 1,196 1,035 13,45 Maroko 3,329 3,622 8,80 Nigeria 3,795 4,115 8,43 Ghana 0,859 0,761 11,41 Tunezja 3,744 4,049 8,14 Libia 3,217 1,859 42,20 Kamerun 0,227 0,230 1,37 Niger 0,595 0,390 34,41 Afryka 27,174 26,284 3,28 Źródło: jak w tab. 1. Spośród dawnych kolonii francuskich w Afryce Środkowej i Zachodniej w 2014 r. najwięcej eksportują do Francji takie państwa, jak Wybrzeże Kości Słoniowej (0,63 mld euro), następnie Niger (0,39 mld euro) oraz Kamerun (0,23 mld euro). Tabela 3. Wymiana handlowa Francji z wybranymi krajami Afryki Subsaharyjskiej w latach 2014-2015 (w mln euro) Kraj Eksport Import E+ I E+ I 2014 2015 w % 2014 2015 w % 2014 2015 Kongo 635 654 3,0 201 88 56,2 837 742 Kamerun 654 644 1,5 230 294 27,4 884 938 Gabon 679 539 20,7 125 172 38,1 804 712 DRKonga 157 243 54,7 12 14 22,0 169 258 Czad 124 130 4,9 5 40 623,7 130 170 Gwinea Równikowa 102 76 25,6 748 358 52,2 851 434 Republika Środkowa Afryka 26 44 69,2 3,0 5,9 94,6 29 50 Wyspy Św. Tomasza 0,817 0,706 13,6 1,8 2,3 24,1 2,6 3,0 Ogółem 2382 2334 2,0 1328 976 26,5 3710 3311 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Les données des Douanes françaises, février 2016 Annexe, numéro 1.

Wymiana handlowa Francji z krajami Afryki 93 Powyższe zestawienie wskazuje, że spośród badanych krajów w 2015 r. największą wartość wymiany handlowej z Francją odnotował Kamerun (938 mln euro), na drugim miejscu uplasowała się Republika Konga (742 mln euro) przed Gabonem (712 mln euro). Natomiast najmniejszą wartość wymiany handlowej z Francją miały Wyspy Świętego Tomasza i Książęca (3 mln euro). 6. Udział Francji w rynkach krajów Afryki w 2014 r. Analiza udziału Francji w rynkach afrykańskich pozwala stwierdzić, iż spośród 20 krajów, w których Francja ma najbardziej znaczący udział w wymianie handlowej, 12 to byłe kolonie Afryki Zachodniej i Środkowej. Francja ma największy udział w rynku w Gabonie (20,6%), następnie w Tunezji (18,7%), Republice Konga (18,4%) i Senegalu (17,7%). Natomiast w licznych na kontynencie afrykańskim państwach anglojęzycznych jej obecność handlowa jest symboliczna. W Liberii, Zambii, Zimbabwe lub Tanzanii udział Francji w rynku nie osiąga nawet 1%. Można wysnuć wniosek, iż produktom francuskim niełatwo jest się wybić w państwach afrykańskich, które nie były w przeszłości przez Francję skolonizowane. Rys. 1. Udział wartości obrotów handlowych Francji w obrotach gospodarki Afryki Subsaharyjskiej w 2014 roku (w %) Źródło: jak w tab. 3.

94 Eric Ambukita 7. Założenia do rozważenia polepszenia współpracy między Francją a Afryką Jeżeli Francja pragnie umocnić swe stosunki handlowe (a w szerszym znaczeniu również polityczne) na kontynencie afrykańskim, należy poważnie się zastanowić, jaką strategię powinna obrać w swych działaniach, nie zapominając o europejskim wymiarze jej zewnętrznych działań gospodarczych. Tymczasem Europa jest w dużej mierze nieobecna w dyskusjach toczących się na ten temat we Francji. Można wysunąć pięć głównych założeń do rozważenia: 1. W pierwszej kolejności należy spojrzeć na kontynent afrykański pod kątem możliwości, jakie oferuje. Francja dzięki kapitałowi, który ma, dzięki know-how, którym dysponuje, oraz dzięki eksportowi ma wiele atutów decydujących o jej konkurencyjności na obszarze Afryki odnotowującej stopniową poprawę w zakresie gospodarki. Przedsięwzięcia podejmowane przez Francję powinny być skupione na przekazywaniu know-how oraz technologii. Powyższe fakty zaczynają być brane pod uwagę. Jednakże coraz gorzej sprawdza się sposób wykorzystania zaistniałych możliwości, to znaczy zależnych od wielu czynników negocjacji nad układami handlowymi UE w ramach asymetrycznych stosunków gospodarczych. Francja musi zważać na rosnącą rywalizację geopolityczną ze strony Chin i innych uczestników rynkowych, którzy nie stosują takiego podejścia. Należy poszukiwać nowych sposobów zaangażowania państw afrykańskich z uwzględnieniem długoterminowych korzyści i konkretnych potrzeb afrykańskich partnerów. 2. Francja powinna poważnie rozważyć koszty prowadzonej Wspólnej polityki rolnej pod kątem gospodarki, środowiska, a także wizerunku Europy na arenie międzynarodowej. Należy również zastanowić się, w jakim zakresie Wspólna polityka rolna, pochłaniająca dwie piąte europejskiego budżetu, stanowi przeszkodę w zawieraniu przez państwa europejskie układów z krajami afrykańskimi. Wspólna polityka rolna powstała z inicjatywy Francji i właśnie Francja, kierując koalicją państw europejskich, może doprowadzić do jej głębokiej reformy w ramach prowadzonej aktualnie w Brukseli debaty budżetowej. 3. Kwestia legalnej imigracji powinna zostać rozpatrzona pod kątem możliwości, jakie może zaoferować francuskiej gospodarce, stanowiąc jednocześnie część polityki rozwoju dla Afrykanów dążących w sposób indywidualny do poprawy warunków życia. W czerwcu 2011 r. Niemcy przedstawiły nową strategię wobec kontynentu afrykańskiego. Zaproponowano utworzenie w krajach afrykańskich ośrodków szkolenia zawodowego w celu wykształcenia wykwalifikowanej siły roboczej z zamiarem skierowania jej do pracy w Niemczech. Powyższa inicjatywa wydaje się bardzo zaskakująca w przypadku kraju, który prowadził do tej pory restrykcyjną politykę imigracyjną. Właśnie w tym kierunku powinna się rozwijać uzasadniona ekonomicznie polityka, uwzględniająca prawa i indywidualne potrzeby Afrykanów.

Wymiana handlowa Francji z krajami Afryki 95 4. Interesy prowadzone przez francuskie przedsiębiorstwa i rząd Francji z państwami dostarczającymi ropę naftową i gaz powinny być bardziej przejrzyste i prowadzone zgodnie z prawem, co leży w interesie rozwoju tych krajów, w których występuje problem związany z przekleństwem zasobów naturalnych. Zmniejszenie zależności gospodarki francuskiej od zasobów ropy naftowej stanowi imperatyw ekologiczny i geopolityczny, narzucający jednocześnie oparcie się na odpowiedniej dozie realizmu odnośnie do możliwości szybkiego wprowadzenia takich zmian. Konieczne jest również wzmocnienie rozwiązań zapewniających ochronę inwestycji, co pozwoliłoby w dalszej perspektywie podporządkować stosunki handlowe między inwestorami a państwem przyjmującym inwestycje bardziej regułom prawa, a mniej uzgodnieniom politycznym. 5. Pomoc publiczna na rzecz rozwoju niesiona przez Francję powinna być skoncentrowana na najuboższych i najsłabszych krajach afrykańskich, zwłaszcza tam, gdzie obserwuje się poważny kryzys humanitarny (klęska głodu). Polityka rozwoju kapitału ludzkiego, skupiająca się na edukacji i kształceniu, oraz zapewnienie państwom wsparcia technicznego w celu poprawy sposobu rządzenia powinny stanowić podstawę polityki prowadzonej wobec krajów o średnim dochodzie. 8. Zakończenie Afryka nadal pozostaje na marginesie pod względem gospodarczym, a interesy krótko- i średnioterminowe skłaniają podmioty gospodarcze z Francji do zwrócenia się w stronę rynków krajów uprzemysłowionych lub wschodzących. Jednakże, biorąc pod uwagę jej bogactwa naturalne, stanowi jednocześnie strategiczne wyzwanie. Ponadto prognozy na najbliższe lata wskazują kontynuację utrzymującego się w ostatnich latach wzrostu obrotów handlu zagranicznego Francji z Afryką, a szczególnie w krajach Afryki Subsaharyjskiej (np. w 2015 r. w D.R. Konga nastąpił wzrost ww. obrotów o 52,6%, w Kamerunie o 6,10%, a w Czadzie o 30%). W czasach, gdy mnożą się spory wokół energetyki i kwestii ekologicznych (różnorodność biologiczna, lasy jako pochłaniacze dwutlenku węgla itp.), wydaje się, iż w odniesieniu do długoterminowych korzyści geopolitycznych i ekonomicznych Francja i Europa mogą skorzystać na współpracy z państwami kontynentu afrykańskiego, nawet jeśli stoi to w sprzeczności z aktualnie popularną ideologią liberalną. Polityka aktywnej współpracy jest konieczna, aby móc właściwie zająć się współzależnościami dotyczącymi środowiska i demografii. Perspektywa długoterminowego rozwoju umożliwiłaby pogodzenie przeciwstawnych interesów, zapewniając większą spójność polityce handlowej i polityce współpracy.

96 Eric Ambukita Literatura Agence Française de Développement, Projet d Orientation Stratégique 2007-2011. Banque Mondiale, Remittance Markets in Africa, 2012. Données des Douanes françaises, 2016, février. Données statistiques de la Douanes françaises 2015. Douanes, 2010, Banque de France, DG Trésor, Rapport. Dreyer I., 2011, Potential Contours of the World Economy by 2030. Stakes for the European Union. Mimeo. August 2011. Background paper to the EU-sponsored European Strategy and Policy Analysis System. Durieux B., 2013, Quel partenariat économique entre l Afrique et la France?, déjeuner-débat du CIAN CNCCEF, 25 octobre. Hugon P., 2009, L économie de l Afrique, La Découverte, Paris. Institut National de la Statistique et des études économiques (27 juin 2014), données en volume, aux prix de l année précédente chaînés. Gouvernement: programme de stabilité de la France 2014- -2017 (23 avril 2014). Commission Européenne: prévisions du 5 mai 2014. OCDE: Perspectives économiques, 6 mai 2014. Ressources statistiques: Commission Européenne, FMI, 2012. Rohan J., 2011, La politique africaine de la France, Rapport d information n 324 (2010-2011), fait au nom de la commission des affaires étrangères, déposé le 28 février. UNCTAD et UNIDO, 2011, Le développement économique en Afrique. Rapport 2011: Promouvoir le développement industriel en Afrique dans le nouvel environnement mondial, New York et Genève.