7. Podsumowanie... 32 Załączniki... 34

Spis treści Opis metodologii i przyjętych załoŝeń... 4 1. Potencjał rekrutacyjny w polskim internecie... 6 2. Liczba pracodawców aktywnych na rynku rekrutacyjnym... 7 3. Geograficzne zróŝnicowanie potencjału ogłoszeniowego... 9 4. Potrzeby rekrutacyjne pracodawców według stanowisk... 10 5. Zapotrzebowanie na pracowników wg województw w Polsce... 12 6. Popyt na pracowników - najczęściej poszukiwani pracownicy według stanowisk... 16 6.1. Przedstawiciel handlowy, handlowiec, dealer... 16 6.1.1 Wymagania stawiane przed przedstawicielami handlowymi... 17 6.2. Sprzedawcy/ekspedienci... 18 6.3. Kierownik SprzedaŜy... 21 6.4. Pracownik Biura Obsługi Klienta... 22 6.5. Telemarketer... 24 6.6. Kasjer... 25 6.7. Kierownicy sklepów... 26 6.8. Pracownik call center... 27 6.9. Key Account Manager... 28 6.10. Dyrektor Handlowy... 30 6.11. Merchandiser... 31 7. Podsumowanie... 32 Załączniki... 34 Załącznik 1: Kategoryzacja stanowisk... 35 Załącznik 2: Lista głównych inwestorów w centra usługowe... 38 Załącznik 3: Hipermarkety w Polsce... 39 Spis tabel... 40 Spis wykresów... 40 Informacje o GazetaPraca.pl... 41 Lata doświadczeń mimo młodego wieku... 41 Wsparcie dla pracodawców... 41 Więcej niŝ serwis rekrutacyjny... 41 2

Drodzy Państwo, po raz kolejny przeanalizowaliśmy tysiące ogłoszeń rekrutacyjnych z ośmiu najpopularniejszych serwisów rekrutacyjnych w Polsce. W ten sposób ponownie moŝemy zaprezentować Państwu unikalne źródło wiedzy na temat rekrutacji w polskim internecie. Przedstawiamy drugi raport z cyklu Rynek pracy w Polsce. Tym razem analizujemy rynek pracy w sektorze sprzedaŝ i call center. Przygotowaliśmy tę publikację, aby wyjść na przeciw licznym Państwa prośbom o stworzenie kompleksowej analizy sytuacji tylko w jednej branŝy. Wybraliśmy sprzedaŝ i call center, poniewaŝ z naszego pierwszego raportu ( Rynek pracy w Polsce potencjał rekrutacyjny polskiego internetu ) wynika, Ŝe pracowników tych specjalności najbardziej brakuje w Polsce. W pierwszych trzech kwartałach tego roku pojawiło się aŝ 280 tys. ogłoszeń, w których poszukiwano sprzedawców i pracowników infolinii. Tworzyliśmy niniejszy raport z nadzieją, Ŝe dostarczymy Państwu informacji przydatnych w budowaniu strategii rekrutacyjnych. Podjęliśmy się trudnego zadania przeprowadzenia analizy ilościowej i jakościowej ofert rekrutacyjnych, by dostarczyć moŝliwie precyzyjnych wyników. Niniejsze opracowanie jest dziełem zbiorowym ludzi zainteresowanych rekrutacją, ekspertów HR i specjalistów sektora sprzedaŝy. Pragnę gorąco podziękować w imieniu swoim i całego Zespołu GazetaPraca.pl: Działowi Badań i Analiz, Działowi Marketingu w Pionie Internet AGORA SA oraz Zespołowi Gazeta Praca za pomoc w przygotowaniu niniejszego opracowania. Szczególne podziękowania kieruję do pracodawców, agencji pośrednictwa pracy oraz dziennikarzy, którzy podzielili się z nami swoją cenną wiedzą. Jest to pierwszy kompleksowy raport o rekrutacji sprzedawców w polskim internecie. Dlatego będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi, które pomogą nam w przygotowaniu jeszcze bardziej kompleksowych analiz w przyszłości. śyczymy miłej lektury. Z pozdrowieniami, Dorota Bachman Dyrektor Serwisu GazetaPraca.pl 3

Opis metodologii i przyjętych załoŝeń Raport jest efektem stałego monitoringu internetowego rynku rekrutacyjnego prowadzonego przez GazetaPraca.pl w oparciu o dane dostarczone przez zewnętrznego, niezaleŝnego partnera - Gemius SA. Monitoring obejmuje swoim zasięgiem 8 serwisów rekrutacyjnych (w kolejności alfabetycznej): www.gazetapraca.pl, www.gratka.pl, www.hrk.pl, www.infopraca.pl, www.jobpilot.pl, www.jobs.pl, www.praca.pl, www.pracuj.pl. Wszystkie poniŝsze analizy i prezentacje graficzne danych dotyczą okresu styczeń wrzesień 2007 roku. Raport dotyczy stanowisk branŝy sprzedaŝ i call center, według kategoryzacji stanowisk przyjętej na potrzeby niniejszego raportu. BranŜa sprzedaŝ i call center zawiera stanowiska bezpośrednio związane z procesem pozyskania, obsługi i utrzymania klientów firm. Wyjątkiem są tu stanowiska sprzedaŝowe, dla których wyraźnie zaznaczono w nazwie związek ze sprzedaŝą usług finansowych (typu: przedstawiciel bankowy; doradca finansowy) lub związane z techniczną obsługą klienta (stanowiska typu: doradca techniczny, konsultant wsparcia technicznego). Pełna lista definicji poszczególnych stanowisk oraz przykładowe nazwy stanowisk z ogłoszeń znajdują się w Załączniku 1. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe kategoryzacja stanowisk nie jest porównywalna z klasyfikacją dostępną w serwisie GazetaPraca.pl ani innymi klasyfikacjami. Raport dotyczy wszystkich ogłoszeń rekrutacyjnych dostępnych na monitorowanych serwisach tzn. zarówno ogłoszeń drobnych jak i ogłoszeń w szablonie graficznym pracodawców. Raport zawiera informacje wyłącznie o ogłoszeniach dodanych w analizowanym okresie czasu. Data zamieszczenia ogłoszenia jest wyznacznikiem przydziału do miesiąca. Raport zawiera tylko te ogłoszenia, dla których czas ekspozycji w internecie był dłuŝszy niŝ połowa czasu przewidziana w cenniku danego serwisu. W większości przypadków oznacza to, Ŝe pominięto ogłoszenia, które z jakichkolwiek przyczyn widniały krócej niŝ trzy dni. 4

JeŜeli ogłoszenie dotyczy pracy w kilku województwach, liczba ogłoszeń jest mnoŝona przez liczbę województw. Liczba ogłoszeń nie oznacza liczby wakatów, lecz stanowi o liczbie internetowych ogłoszeń rekrutacyjnych na monitorowanych serwisach. Uwzględniono wyłącznie ogłoszenia, dla których miejsce pracy znajduje się na terytorium Polski. Dla przejrzystości raportu posłuŝono się w niej nazwami region, rejon, które toŝsame są w obszarami województw. Uzupełnieniem raportu jest analiza treści ogłoszeń dla przedstawicieli handlowych. Dane w tej części monitoringu zostały oparte na losowej próbie 2167 ogłoszeń pochodzących ze wszystkich monitorowanych serwisów. Jego wyniki są prezentowane na 16 stronie raportu. 5

1. Potencjał rekrutacyjny w polskim internecie Jak wynika z monitoringu prowadzonego przez serwis GazetaPraca.pl, w pierwszych dziewięciu miesiącach 2007 roku, w polskim internecie ukazało się ponad 280 tys. ogłoszeń rekrutacyjnych oferujących pracę w sektorach sprzedaŝ i call center. AŜ 98,5% z nich stanowiły ogłoszenia dotyczące zatrudnienia na terenie Polski, a zaledwie 1,5% oferty pracy za granicą (niniejszy raport dotyczy tylko tych pierwszych). Największą liczbę ogłoszeń opublikowano w styczniu, kiedy zazwyczaj inicjowane są nowe kampanie rekrutacyjne realizowane z nowych budŝetów. W kolejnych miesiącach aktywność pracodawców stabilizuje się. Najmniej ofert opublikowano w czerwcu. Po wakacjach, czego moŝna się spodziewać, następuje kolejny okres oŝywienia na rynku rekrutacyjnym (por. Rys. 1). Średnio, w badanym okresie, kaŝdego miesiąca w polskim internecie publikowanych jest 32 tys. ogłoszeń dla sektorów sprzedaŝ i call center. Rysunek 1: Liczba ofert pracy w polskim internecie w okresie styczeń wrzesień 2007 (oferty pracy w Polsce) Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 6

2. Liczba pracodawców aktywnych na rynku rekrutacyjnym Od stycznia do września 2007 roku zarejestrowano ponad 14 tys. unikalnych pracodawców szukających pracowników w serwisach rekrutacyjnych ujętych w monitoringu GazetaPraca.pl. Liczba ta nie uwzględnia firm nadających ogłoszenia anonimowo (publikujących oferty w szablonach agencji rekrutacyjnych). Najwięcej firm szukało pracowników w województwach mazowieckim (ponad 6 tysięcy), śląskim (ponad 3 tysiące firm) oraz dolnośląskim (równieŝ ponad 3 tysiące). Najmniej ofert dotyczyło województwa opolskiego, świętokrzyskiego oraz podlaskiego (nieco ponad 1000 ogłoszeń w kaŝdym z nich) (por. Tab. 1). Tabela 1: Aktywność pracodawców w okresie styczeń wrzesień w podziale na województwa Województwo Liczba klientów w poszczególnych województwach DOLNOŚLĄSKIE 3 354 KUJAWSKO-POMORSKIE 1 887 LUBELSKIE 1 580 LUBUSKIE 1 425 ŁÓDZKIE 2 506 MAŁOPOLSKIE 2 970 MAZOWIECKIE 6 160 OPOLSKIE 1 360 PODKARPACKIE 1 478 PODLASKIE 1 393 POMORSKIE 2 881 ŚLĄSKIE 3 827 ŚWIĘTOKRZYSKIE 1 381 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 1 478 WIELKOPOLSKIE 3 353 ZACHODNIOPOMORSKIE 1 933 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA Analiza ogłoszeń pokazała równieŝ, Ŝe zdecydowana większość firm (68%) prowadziła rekrutację na stanowiska w obszarze jednego województwa. Jedna na dziesięć obejmowała swoim zasięgiem dwa regiony i tylko niespełna 5% ofert dotyczyło rekrutacji w trzech województwach, 3% czterech. Oferty ogólnopolskie stanowiły tylko około 3% wszystkich ofert skierowanych do pracowników sektorów sprzedaŝ i call center. 7

Wyniki badania wskazują równieŝ, Ŝe pracodawcy nie tylko ograniczają zasięg swoich ofert do jednego województwa, ale teŝ zamieszczają ogłoszenia relatywnie rzadko. AŜ 61% firm publikowało ogłoszenia zaledwie w jednym kwartale. Są to najczęściej te podmioty, które poszukiwały pracowników jednorazowo, np. w rekordowym pod względem liczby ogłoszeń styczniu. Tylko 17% pracodawców ogłaszała się regularnie przez cały badany okres, czyli we wszystkich trzech kwartałach 2007 roku. Uzupełnieniem tych danych jest zestawienie, jak w kolejnych miesiącach 2007 r. zmieniała się liczba firm publikujących swoje oferty pracy w internecie (por. Rys. 2). Zdecydowanie najwięcej pracodawców (4 254) ogłaszało się w styczniu. W lutym nastąpił nieznaczny spadek, po którym w marcu ich liczba wzrosła. W okresie od kwietnia do sierpnia liczba pracodawców była niŝsza i wahała się w okolicach 3600, z czego najmniej z nich zamieściło ogłoszenia w dwóch miesiącach wakacyjnych - lipcu i sierpniu. Wzrost porównywalny do danych z początku roku nastąpił dopiero we wrześniu, kiedy ogłoszenia zamieściło 4130 firm. Rysunek 2: Liczba podmiotów publikujących ogłoszenia rekrutacyjne w sektorach sprzedaŝ i call center w pierwszych trzech kwartałach 2007 roku Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 8

3. Geograficzne zróŝnicowanie potencjału ogłoszeniowego WciąŜ rośnie cały rynek rekrutacyjny w Polsce, jednak cały czas istnieją duŝe róŝnice w liczbie ogłoszeń pomiędzy poszczególnymi regionami. Najwięcej ofert pracy w sektorach sprzedaŝ i call center, ukazało się w województwie mazowieckim. Stanowiły ponad 22% wszystkich ogłoszeń publikowanych w polskim internecie w pierwszych 9 miesiącach 2007 roku. Na drugim miejscu znalazło się województwo śląskie, którego udział wyniósł 12%. Na trzecim miejscu znalazło się województwo dolnośląskie, do którego skierowana była co dziesiąta oferta. Na czwartym miejscu znalazła się Wielkopolska w której ukazało się ponad 9% ofert. W sumie na te cztery województwa przypada ponad 53% wszystkich ofert pracy opublikowanych w internecie w badanym okresie (por. Tab. 2). Tabela 2: Liczba ogłoszeń rekrutacyjnych według województw w okresie styczeń - wrzesień 2007 roku Województwo Styczeń Luty Marzec Kwiecień Maj Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Razem mazowieckie 9 975 8 680 8 127 6 158 6 355 6 008 5 955 5 674 7 446 64 378 śląskie 5 172 4 754 4 311 3 295 3 348 3 151 3 286 3 535 3 925 34 777 dolnośląskie 4 035 3 695 3 472 2 800 2 683 2 524 2 548 2 293 3 168 27 218 wielkopolskie 3 582 3 260 2 872 2 314 2 595 2 429 2 455 2 400 3 125 25 032 małopolskie 3 244 3 027 2 619 2 070 2 178 1 850 1 818 1 950 2 427 21 183 pomorskie 2 791 2 504 2 301 1 900 1 959 1 912 2 010 2 118 2 404 19 899 łódzkie 2 205 1 926 1 808 1 530 1 498 1 260 1 435 1 386 1 805 14 853 kujawsko-pomorskie 2 053 1 736 1 674 1 447 1 433 1 361 1 453 1 388 1 541 14 086 zachodniopomorskie 1 654 1 451 1 302 1 221 1 120 1 080 1 184 1 105 1 307 11 424 lubelskie 1 188 1 114 1 015 894 864 700 892 801 1 059 8 527 podkarpackie 1 147 1 111 928 805 789 699 886 791 993 8 149 warmińsko-mazurskie 1 153 1 067 889 820 721 564 798 749 844 7 605 opolskie 1 115 1 024 816 733 685 584 753 704 952 7 366 lubuskie 1 065 907 720 715 736 609 819 691 911 7 173 świętokrzyskie 1 081 961 771 716 696 588 785 760 848 7 206 podlaskie 971 860 715 674 600 576 745 707 837 6 685 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 9

Dominująca liczba ofert pracy w sektorach sprzedaŝ i call center przypada główne na 4 województwa, poniewaŝ właśnie w tych regionach zlokalizowanych jest najwięcej firm handlowych - szczególnie duŝych międzynarodowych producentów oraz central sieci sklepów. Natomiast firmy rekrutacyjne najczęściej zapraszają na rozmowy kwalifikacyjne - dotyczące kluczowych stanowisk - do Warszawy. DuŜy wpływ na liczbę ofert pracy ma oczywiście takŝe potencjał rozwojowy danego regionu - a jak wiadomo, zarówno Mazowsze, jak i Śląsk oraz Wielkopolska są w tej kategorii w czołówce komentuje Maciej Cybulski, Redaktor Naczelny Poradnika Handlowca. 4. Potrzeby rekrutacyjne pracodawców według stanowisk Najwięcej ofert pracy w badanych sektorach dotyczyło zatrudnienia na stanowiska przedstawicieli handlowych, do których w okresie pierwszych trzech kwartałów 2007 roku skierowano ponad 150 tys. ogłoszeń. Oznacza to, Ŝe ponad połowa ofert opublikowanych w internecie, oferujących pracę w badanych sektorach, skierowana była do tej grupy. Średnia miesięczna liczba ogłoszeń dla przedstawicieli handlowych w trzech kwartałach 2007 roku wyniosła 17,1 tys. Drugim w kolejności stanowiskiem, na które poszukiwano pracowników, byli sprzedawcy/ekspedienci, do których skierowano w analizowanym okresie ponad 53 tys. ofert. Stanowi to niemal 19% wszystkich dostępnych ogłoszeń w badanych sektorach. Średnio, co miesiąc emitowano około 6 tys. ogłoszeń dla tego stanowiska. Trzecim stanowiskiem, na które najczęściej poszukiwano pracowników, było stanowisko kierownika sprzedaŝy. W badanym okresie wyemitowano 21 tys. ogłoszeń. Średnio, co miesiąc, emitowano 2,3 tys. ogłoszeń. 10

Na kolejnych miejscach pod względem ilości ogłoszeń znajdują się stanowiska 1 : pracownik obsługi klienta (11 tys. ofert w badanym okresie, średnio 1,3 tys. ogłoszeń miesięcznie), telemarketer (10 tys. ofert, średnio 1,1 tys. ogłoszeń miesięcznie), kasjer (7,5 tys. ofert, średnio 830 ogłoszeń miesięcznie), kierownik sklepu (6,5 tys. ofert, 720 ogłoszeń miesięcznie), pracownik call center (5,7 tys. ofert, 630 ogłoszeń miesięcznie), key account manager (5,6 tys.. ofert, 620 ofert miesięcznie), dyrektor handlowy (3,8 tys. ofert, 420 ofert miesięcznie), merchandiser (2,8 tys. ofert, 310 ofert miesięcznie) Na pozostałe stanowiska, pracodawcy zamieścili niewielką ilość ogłoszeń, ok. 1% łącznej ich sumy. W przypadku niektórych z nich, w części województw w ogóle nie poszukiwano pracowników. Tabela 3: Aktywność rekrutacyjna według stanowisk w trzech kwartałach 2007 Stanowisko Liczba ogłoszeń % wszystkich ogłoszeń PRZEDSTAWICIEL HANDLOWY, HANDLOWIEC, DEALER 152 798 53,5% SPRZEDAWCA, EKSPEDIENT 53 691 18,8% KIEROWNIK SPRZEDAśY 21 771 7,6% PRACOWNIK OBSŁUGI KLIENTA 11 261 3,9% TELEMARKETER 10 011 3,5% KASJER 7 576 2,6% KIEROWNIK SKLEPU 6 619 2,3% PRACOWNIK CALLCENTER 5 760 2,0% KEY ACCOUNT MANAGER 5 697 2,0% DYREKTOR HANDLOWY 3 867 1,3% MERCHANDISER 2 876 1,0% KONSULTANTKA 1 023 0,3% KIEROWNIK DZIAŁU OBSŁUGI KLIENTA 776 0,2% KIEROWNIK CALL CENTER 369 0,1% KIEROWNIK DZIAŁU W MARKECIE 318 0,1% SPRZEDAWCA ULICZNY I POKREWNI 239 0,1% AJENT, FRANCHISER 488 0,2% KIEROWNIK DS MERCHANDISINGU 163 0,1% KIEROWNIK DZIAŁU KAS 152 0,1% Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 1 Definicje poszczególnych stanowisk znajdują się w Załączniku 1 na końcu raportu. 11

5. Zapotrzebowanie na pracowników wg województw w Polsce Jak pokazują dane z monitoringu występują róŝnice w zapotrzebowaniu na pracowników poszczególnych stanowisk w róŝnych województwach. Wyjątkiem są oferty dla przedstawicieli handlowych, którzy byli najczęściej poszukiwanymi pracownikami z badanych sektorów we wszystkich województwach. Nie we wszystkich, ale w większości województw 2, na drugim miejscu, uplasowały się ogłoszenia na stanowisko sprzedawca/ekspedient. RóŜnice w tym przypadku wynikają przede wszystkim z faktu niewielkiego zainteresowania mniejszymi miastami przy lokowaniu nowych centrów handlowych. W najbliŝszych dwóch latach, wobec stopniowego nasycenia rynków największych miast, nowoczesne centra handlowe tzw. trzeciej generacji 3 zaczną powstawać w mniejszych miastach (liczących od 100 do 250 tys. mieszkańców), dlatego ta sytuacja moŝe się zmienić. Na trzecim miejscu wśród poszukiwanych stanowisk, w 11 województwach 4 znajduje się kierownik sprzedaŝy. W przypadku czterech województw: podkarpackiego, warmińskomazurskiego, świętokrzyskiego i podlaskiego, na trzecim miejscu znajduje się sprzedawca/ekspedient. W województwie mazowieckim na trzecim miejscu pod względem liczby ogłoszeń uplasował się pracownik biura obsługi klienta. W regionach, w których powstają nowe centra handlowe 5, widać spore zapotrzebowanie na kierowników sklepów. W podkarpackim, opolskim, warmińsko-mazurskim, lubelskim, lubuskim, świętokrzyskim oraz kujawsko-pomorskim ogłoszenia na to stanowisko uplasowały się na miejscach z przedziału 4-6. Większość ofert dotyczących rekrutacji na pracowników biur obsługi klienta ukazała się w regionach centralnych oraz w Małopolsce i na Dolnym oraz Górnym Śląsku. Zapotrzebowanie na 2 Oprócz podkarpackiego, warmińsko-mazurskiego, świętokrzyskiego i podlaskiego. 3 Centra handlowe dzielą się na trzy generacje, pod względem wykorzystania powierzchni. Pierwsza generacja to obiekt, w którym supermarket zajmuje 60% do 70% powierzchni, resztę zajmują galerie handlowe, druga generacja to galeria handlowa zajmująca ok. 70% powierzchni oraz supermarket, trzecia generacja - sklepy zajmujące ok. 70% powierzchni, supermarket oraz centrum rozrywki na pozostałej przestrzeni, Źródło: Rynek powierzchni handlowych, www.muratorplus.pl 4 Oprócz podkarpackiego, warmińsko-mazurskiego, świętokrzyskiego, podlaskiego i mazowieckiego. 5 Patrz lista umiejscowienia hipermarketów Załączniku 3. 12

pracowników tych zawodów jest związane z lokalizacją duŝych centrów obsługi klienta tylko w wybranych regionach Polski. Obecnie w naszym kraju funkcjonuje ponad 200 takich centrów 6, przy czym ponad 70 zajmuje się usługami związanymi z informatyką, niecałe 40 księgowością, ponad 20 sprawami kadrowo - płacowymi, a mniej niŝ 20 pracami badawczo - rozwojowymi z róŝnych dziedzin technicznych 7. W przypadku pracowników call center mamy do czynienia z dominacją województwa mazowieckiego (prawie 50% ogłoszeń, 5. miejsce w tym regionie pod względem zapotrzebowania). Pracowników w tym zawodzie niemal równie intensywnie poszukiwano na Dolnym i Górnym Śląsku, w Małopolsce i Wielkopolsce, na Pomorzu i Lubelszczyźnie. W kaŝdym z tych województw ukazało się po kilka procent wszystkich ogłoszeń w branŝy. W pozostałych województwach ogłoszeń na to stanowisko jest bardzo mało (por. Tab. 4). 6 Patrz lista głównych inwestorów w centra usług w Polsce za PAIZ w Załączniku 2 7 Wszystkie dane za raportem biura badawczo-analitycznego DiS "Rynek oprogramowania i usług", wrzesień 2007 13

Tabela 4: Zapotrzebowanie na pracowników w poszczególnych województwach Stanowisko PRZEDSTAWICIEL HANDLOWY MAZO WIECKIE ŚLĄSKIE DOLNO ŚLĄSKIE WIELKO POLSKIE MAŁO POLSKIE POMOR SKIE ŁÓDZKIE KUJAW SKO- POMOR SKIE ZACHODN IOPOMOR SKIE LUBEL SKIE PODKAR PACKIE WARMIŃS KO- MAZURSK IE OPOLSKIE LUBUSKIE ŚWIĘTOK RZYS KIE PODLASKI E Suma całkowita 28 749 16 704 13 672 13 909 11 731 10 602 8 689 7 520 7 133 5 231 5 358 4 947 4 699 4 634 4 707 4 513 152 798 SPRZEDAWCA 14 644 8 419 6 426 4 559 3 741 4 010 2 354 3 167 1 378 957 749 645 740 743 647 512 53 691 PRACOWNIK OBSŁUGI KLIENTA 4 352 1 584 1 106 868 676 793 392 270 291 187 133 194 102 138 105 70 11 261 KIEROWNIK SPRZEDAśY 4 111 2 019 1 801 1 817 1 699 1 359 1 204 1 195 1 022 782 892 809 779 743 781 758 21 771 PRACOWNIK CALLCENTER 2 821 590 517 420 466 259 148 79 167 112 36 63 17 17 33 15 5 760 TELEMARKETER 2 752 1 466 876 976 661 707 510 447 352 298 179 205 156 132 156 138 10 011 KEY ACCOUNT MANAGER 2 128 382 333 460 385 346 222 196 193 148 161 155 149 144 147 148 5 697 KASJER 1 777 1 463 722 511 635 503 434 342 246 196 96 121 180 109 152 89 7 576 KIEROWNIK SKLEPU 1 093 825 882 603 399 476 333 312 209 280 254 159 231 241 176 146 6 619 DYREKTOR HANDLOWY 972 361 266 320 250 313 203 176 163 154 126 126 102 100 115 120 3 867 MERCHANDISER 369 354 290 278 246 199 182 152 114 103 79 95 122 97 115 81 2 876 KIEROWNIK DZIAŁU OBSŁUGI KLIENTA 205 79 80 45 36 48 38 30 34 24 26 26 23 26 29 27 776 KIEROWNIK CALL CENTER 127 30 26 39 85 2 10 10 25 4 1 1 1 1 3 4 369 KIEROWNIK DZIAŁU W MARKECIE 68 36 18 28 15 37 7 22 17 6 9 13 19 4 0 19 318 KONSULTANTKA 60 314 76 101 102 124 52 100 27 9 9 11 9 11 9 9 1 023 14

Stanowisko MAZO WIECKIE ŚLĄSKIE DOLNO ŚLĄSKIE WIELKOP OL SKIE MAŁO POL SKIE POMOR SKIE ŁÓDZKIE KUJAW SKO- POMOR SKIE ZACHODN IO POMOR SKIE LUBEL SKIE PODKAR PACKIE WARMIŃS KO- MAZURSK IE OPOLSKIE LUBUSKIE ŚWIĘTOK RZYS KIE PODLASKI E Suma całkowita AJENT 50 69 27 39 26 37 37 21 24 25 21 24 24 20 23 21 488 KSIĘGARZ 31 15 11 8 2 8 1 9 7 1 1 1 2 3 1 5 106 KIEROWNIK DS MERCHANDISINGU 29 10 14 15 9 12 8 9 6 8 8 6 8 7 6 8 163 SPRZEDAWCA ULICZNY 20 43 47 19 13 34 20 29 6 2 1 1 1 3 0 0 239 KIEROWNIK DZIAŁU KAS 20 14 28 17 6 30 9 0 10 0 10 3 2 0 1 2 152 Suma całkowita 64 378 34 777 27 218 25 032 21 183 19 899 14 853 14 086 11 424 8 527 8 149 7 605 7 366 7 173 7 206 6 685 285 561 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 15

6. Popyt na pracowników - najczęściej poszukiwani pracownicy według stanowisk 6.1. Przedstawiciel handlowy, handlowiec, dealer Przedstawiciel handlowy to stanowisko "dominujące" w całej branŝy. Zamieszczono około 152 tys. ofert pracy dla tego zawodu, co stanowi ponad 53% wszystkich ogłoszeń. W rozkładzie czasowym, najwięcej ogłoszeń - ponad 23 tys. ukazało się w styczniu. W czerwcu, ukazało się 55% ich sumy ze stycznia. RównieŜ wolniej powraca on do stanu z początku roku. We wrześniu, który był pierwszym miesiącem w badanym okresie, w którym zwiększyła się ogólna ilość ogłoszeń z branŝ, opublikowano 76% sumy ogłoszeń ze stycznia. Warte zauwaŝenia jest stosunkowo duŝe zapotrzebowanie na handlowców w województwach, z których pochodzi mniej ogłoszeń. W mazowieckim pracę na tym stanowisku znaleźć moŝna było w 28 tys. ogłoszeń, co jednak stanowiło jedynie 44% wszystkich wyemitowanych ofert w regionie. Z drugiej strony, w podlaskim, które stanowi najmniejszy rynek ogłoszeniowy, ukazało się jedynie 4,5 tys. ogłoszeń, a oferty dla przedstawicieli handlowych stanowiły aŝ 67% wszystkich badanych ogłoszeń w tym regionie. Tabela 5: Zapotrzebowanie na przedstawicieli handlowych w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007 PRZEDSTAWICIEL HANDLOWY Województwo Ilość ofert MAZOWIECKIE 28 749 ŚLĄSKIE 16 704 WIELKOPOLSKIE 13 672 DOLNOŚLĄSKIE 13 909 POMORSKIE 11 731 MAŁOPOLSKIE 10 602 KUJAWSKO-POMORSKIE 8 689 ŁÓDZKIE 7 520 ZACHODNIOPOMORSKIE 7 133 PODKARPACKIE 5 231 LUBELSKIE 5 358 LUBUSKIE 4 947 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 4 699 OPOLSKIE 4 634 ŚWIĘTOKRZYSKIE 4 707 PODLASKIE 4 513 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 16

6.1.1 Wymagania stawiane przed przedstawicielami handlowymi W celu sprawdzenia, jakie wymagania stawiali pracodawcy przed kandydatami na przedstawicieli handlowych, wykonana została analiza treści losowo wybranych 2167 ogłoszeń zamieszczonych w 8 badanych serwisach w ciągu pierwszych trzech kwartałów 2007 roku. Wśród badanych ogłoszeń: w 56% badanych ogłoszeń pracodawca wymaga doświadczenia na podobnym stanowisku; konkretny wymagany czas pracy na tym stanowisku wymieniony jest w 21% wszystkich badanych ogłoszeń; 11% ofert przeznaczonych jest dla osób, które działają w branŝy od dwóch do trzech lat; roczne doświadczenie wymagane jest w 9% ogłoszeń; dłuŝsze doświadczenie niezbędne jest jedynie w 0,4% ofert; posiadanie prawa jazdy jest wymogiem w 49% badanych ogłoszeń; w 36% ogłoszeń nie zostało podane, czy kandydat musi posiadać konkretny poziom wykształcenia; wykształcenie średnie niezbędne było w przypadku aplikowania na 40% ogłoszeń; ukończenie studiów wyŝszych jako warunek konieczny był wymieniony w 24% ogłoszeń; konieczność posiadania wykształcenia specjalistycznego została zaznaczona w 10% ogłoszeń - wykształcenie medyczne (i pokrewne) jako warunek konieczny był wymieniony w 2% badanych ogłoszeń, wykształcenie techniczne (inŝynierskie i pokrewne) było wymagane w 8% badanych ogłoszeń; znajomość języka obcego wśród badanych ogłoszeń była wymagana od przedstawicieli handlowych w 24% przypadków. Piotr Machowski, Pełnomocnik Zarządu TIM S.A. ds. personalnych, komentuje: Przedstawiciel handlowy w TIM S.A. to osoba, od której wymagamy przede wszystkim doświadczenia w branŝy elektrotechnicznej (niekoniecznie na takim samym stanowisku), wykształcenia technicznego elektrycznego (minimum średniego) oraz wysokich umiejętności interpersonalnych. Z naszych doświadczeń wynika, Ŝe jednym z najbardziej efektywnych mediów, za pośrednictwem którego moŝna dotrzeć do potencjalnych kandydatów, są ogłoszeniowe portale internetowe. 17

Warto zauwaŝyć, Ŝe w przypadku rekrutacji na stanowisko przedstawiciela handlowego, bez względu na wykorzystany sposób rekrutacji, często spotykamy się z efektem stereotypu związanego z tym zawodem. Nie wszyscy mają świadomość, Ŝe specyfika pracy przedstawiciela handlowego w branŝy IT znacząco róŝni się od pracy na tym samym stanowisku w branŝy FMCG. Dlatego w serwisach ogłoszeniowych, poza ofertami pracy, nieocenione są materiały edukacyjne z zakresu specyfiki zadań i trybu pracy na poszczególnych stanowiskach w róŝnych branŝach, które umoŝliwiają trafniejszy dobór ofert, na które moŝna aplikować. 6.2. Sprzedawcy/ekspedienci W badanym okresie, w całej Polsce ukazało się około 53,5 tys. ogłoszeń rekrutujących na stanowiska sprzedawca/ekspedient. Stanowiło to 19% wszystkich ofert. W poszczególnych województwach procentowy udział ogłoszeń rekrutujących na to stanowisko wahał się od 8% (Podlasie) do 24% (Śląsk). Regiony Polski moŝna podzielić na trzy grupy, pod względem ilości ogłoszeń: Do pierwszej z nich, w której znajdziemy województwa o większej niŝ średnia liczbie ogłoszeń, kwalifikują się: śląskie (w którym wśród wszystkich ogłoszeń oferujących pracę w branŝy handel/infolinia wynosi 24%), dolnośląskie (24%), mazowieckie (23%), kujawsko - pomorskie (22%), oraz pomorskie (20%). Do drugiej grupy, w której znajdują się regiony o nasyceniu ogłoszeniami niewiele niŝszym niŝ średnia zaliczamy: wielkopolskie (18%), małopolskie (18%) i łódzkie (16%). W trzeciej grupie znajdują się pozostałe województwa, w których zapotrzebowanie na pracowników tej specjalności było zdecydowanie niŝsze - to zachodniopomorskie (12%), lubelskie (11%), lubuskie (10%), opolskie (10%), podkarpackie (9%), świętokrzyskie (9%), warmińsko-mazurskie (8%) i podlaskie (8%). 18

RóŜnice w liczbie ogłoszeń w poszczególnych regionach wynikają przede wszystkim z ilości duŝych placówek handlowych w rejonie. Na podstawie listy hipermarketów 8 moŝna zauwaŝyć, Ŝe im większa ilość wielkopowierzchniowych sklepów w województwie, tym większe zapotrzebowanie na sprzedawców. Rynek pracy w przypadku sprzedawców i ekspedientów jest o wiele stabilniejszy niŝ średnia dla wszystkich stanowisk z branŝy. W rozkładzie miesięcznym róŝnice pomiędzy styczniem a kolejnymi miesiącami są małe, nie większe niŝ 9%, za wyjątkiem wakacji, w czasie których popyt spada o ok. 25%. We wrześniu, popyt na sprzedawców osiągnął 93% popytu ze stycznia. Justyna Sikora, Specjalista ds. Rekrutacji i Szkoleń w Camaieu Polska, komentuje: Boom na rynku rekrutacyjnym sprzedawców jest najbardziej odczuwalny w duŝych aglomeracjach, gdzie stabilność pracy na tych stanowiskach nie przekracza kilku miesięcy, czy nawet kilku tygodni. Jest to związane nie tylko z profilem osób poszukujących pracy w tej kategorii młodzieŝ, studenci, osoby przyjezdne, ale wiąŝe się przede wszystkim z mentalnością, specyficznym podejściem i pokorą do pracy oraz duŝo większą swobodą i przyzwoleniem na częste zmiany pracodawców. Oczywiście, skupiska duŝych centrów handlowych, zatrudniających największy procent sprzedawców ma bardzo silny wpływ na spotęgowanie tego zjawiska. 8 patrz Załącznik 3 na końcu raportu 19

Tabela 6: Zapotrzebowanie na sprzedawców/ekspedientów w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007 SPRZEDAWCA, EKSPEDIENT Województwo Liczba ofert MAZOWIECKIE 14 644 ŚLĄSKIE 8 419 DOLNOŚLĄSKIE 6 426 WIELKOPOLSKIE 4 559 MAŁOPOLSKIE 3 741 POMORSKIE 4 010 ŁÓDZKIE 2 354 KUJAWSKO-POMORSKIE 3 167 ZACHODNIOPOMORSKIE 1 378 LUBELSKIE 957 PODKARPACKIE 749 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 645 OPOLSKIE 740 LUBUSKIE 743 ŚWIĘTOKRZYSKIE 647 PODLASKIE 512 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 20

6.3. Kierownik sprzedaŝy W badanym okresie ukazało się 21 tys. ofert pracy dla kierowników sprzedaŝy, które stanowiły 8% wszystkich ogłoszeń z badanych branŝ. Najwięcej ogłoszeń ukazało się w województwie mazowieckim (19% wszystkich ogłoszeń rekrutujących na to stanowisko). Na kolejnych miejscach, znajdują się województwa: dolnośląskie, śląskie, pomorskie i wielkopolskie - w kaŝdym z nich ukazało się po ok. 8% ogłoszeń. Porównując liczbę wszystkich ogłoszeń z badanych branŝ zamieszczonych w danym województwie do liczby ogłoszeń oferujących pracę na tym stanowisku, moŝemy dostrzec, Ŝe im mniej ogłoszeń zamieszczono w danym województwie, tym większy udział miały ogłoszenia dla kierowników sprzedaŝy. Na województwie śląskim stanowiły one jedynie 6% zamieszczonych, w mazowieckim 6%, zaś w świętokrzyskim 11%, a na Podlasiu ponad 11%. Tabela 7: Zapotrzebowanie na kierowników sprzedaŝy w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007 KIEROWNIK SPRZEDAśY Województwo Liczba ofert MAZOWIECKIE 4 111 ŚLĄSKIE 2 019 DOLNOŚLĄSKIE 1 801 WIELKOPOLSKIE 1 817 MAŁOPOLSKIE 1 699 POMORSKIE 1 359 ŁÓDZKIE 1 204 KUJAWSKO-POMORSKIE 1 195 ZACHODNIOPOMORSKIE 1 022 LUBELSKIE 782 PODKARPACKIE 892 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 809 OPOLSKIE 779 LUBUSKIE 743 ŚWIĘTOKRZYSKIE 781 PODLASKIE 758 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 21

6.4. Pracownik Biura Obsługi Klienta W badanym okresie ukazało się 11,2 tys. ogłoszeń oferujących pracę na stanowisku pracownik biura obsługi klienta, co stanowiło 4% wszystkich ogłoszeń z branŝ sprzedaŝ i call center. Na Mazowszu, gdzie opublikowano ich najwięcej, oferty dla pracowników tej specjalności stanowiły około 7% wszystkich ogłoszeń. Natomiast na Podlasiu było to jedynie 1% sumy wszystkich. Oprócz mazowieckiego, duŝe zapotrzebowanie odnotowano równieŝ w województwach śląskim (4,5%), dolnośląskim (4%) i pomorskim (4%). W Małopolsce (3%) i Wielkopolsce (3%) liczba ofert była niewiele mniejsza od średniej. Pozostałe rejony stanowiły bardzo małe rynki, w których oferty na to stanowisko przekładały się na nie więcej niŝ 3% ogłoszeń. Wymieniona powyŝej trójka - mazowieckie, śląskie i dolnośląskie, odpowiada za ponad 63% całego popytu w Polsce (por. Tab. 8). Największe zapotrzebowanie istnieje w mazowieckim, w którym w badanym okresie wyemitowano prawie 40% wszystkich ogłoszeń. Tabela 8: Zapotrzebowanie na pracowników obsługi klienta w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007 PRACOWNIK OBSŁUGI KLIENTA Województwo Liczba ofert MAZOWIECKIE 4 352 ŚLĄSKIE 1 584 DOLNOŚLĄSKIE 1 106 WIELKOPOLSKIE 868 MAŁOPOLSKIE 676 POMORSKIE 793 ŁÓDZKIE 392 KUJAWSKO-POMORSKIE 270 ZACHODNIOPOMORSKIE 291 LUBELSKIE 187 PODKARPACKIE 133 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 194 OPOLSKIE 102 LUBUSKIE 138 ŚWIĘTOKRZYSKIE 105 PODLASKIE 70 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 22

Te róŝnice wynikają przede wszystkim z lokalizacji biur obsługi klienta, które są umiejscowione głównie wokół wielkich ośrodków miejskich. Zgodnie z cytowanym wcześniej badaniem przeprowadzonym przez biuro badawczo-analityczne DiS 9, prawie 29% pracowników biur obsługi klienta jest zatrudnionych w Warszawie i okolicach. Na drugim miejscu znajduje się Kraków, w którym pracuje ponad 16% pracowników, na trzecim Wrocław (10%), tuŝ za nim znajduje się Łódź (9%). Na piątym miejscu znalazły się Katowice, w których pracuje 7% zatrudnionych w tym sektorze. Rysunek 3: Wybrane centra usług w Polsce Źródło: PAIiIZ 9 Wszystkie dane za raportem biura badawczo-analitycznego DiS "Rynek oprogramowania i usług", wrzesień 2007 23

6.5. Telemarketer W badanym okresie ukazało się niewiele ponad 10 tys. ogłoszeń rekrutujących na to stanowisko, co stanowiło 3,5% wszystkich ogłoszeń z badanych branŝ. W porównaniu z innymi stanowiskami, w przypadku telemarketerów występują stosunkowo małe róŝnice w zapotrzebowaniu na tych pracowników w poszczególnych województwach - od 4% na Mazowszu do 2% w województwie lubuskim. W liczbie ogłoszeń dominuje Mazowsze, jednak jest to przede wszystkim spowodowane wielkością tego rynku. Stanowisko to znajdowało się we wszystkich województwach w drugiej trójce najczęściej zamieszczanych ogłoszeń. W badanym okresie, w porównaniu do średniej z branŝy, rynek pracy telemarketerów podlega bardzo silnym wahaniom sezonowym. Ogłoszenia z czerwca stanowiły jedynie 43% ogłoszeń ze stycznia. Nie nastąpił równieŝ, charakterystyczny dla innych stanowisk, znaczny wzrost liczby ofert we wrześniu. Ukazało się jedynie 53% ofert ze stycznia, przy duŝych, kilkunastoprocentowych wahaniach w okresie letnim. Tabela 9: Zapotrzebowanie na telemarketerów w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007 TELEMARKETER Województwo Liczba ofert MAZOWIECKIE 2 752 ŚLĄSKIE 1 466 DOLNOŚLĄSKIE 876 WIELKOPOLSKIE 976 MAŁOPOLSKIE 661 POMORSKIE 707 ŁÓDZKIE 510 KUJAWSKO-POMORSKIE 447 ZACHODNIOPOMORSKIE 352 LUBELSKIE 298 PODKARPACKIE 179 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 205 OPOLSKIE 156 LUBUSKIE 132 ŚWIĘTOKRZYSKIE 156 PODLASKIE 138 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 24

6.6. Kasjer W badanym okresie ukazało się 7,5 tys. ogłoszeń rekrutujących na stanowisko kasjera. Stanowiły one nieco ponad 2,5% wszystkich ogłoszeń w całej branŝy. Rynek dla tego stanowiska w porównaniu do całej branŝy zachowywał się niespokojnie. Nastąpiły większe wahania w ilości ofert zamieszczanych w poszczególnych miesiącach, dochodzące nawet do kilkunastu procent. Oprócz tego, zaobserwowano dwie istotne róŝnice: w marcu i wrześniu ilość ogłoszeń była większa niŝ w styczniu, co nie zdarzyło się w innych analizowanych ogłoszeniach. Najmniejszy popyt na pracowników wystąpił w lipcu, a nie w czerwcu, jak w przypadku pozostałych analizowanych stanowisk. Największe zapotrzebowanie na kasjerów wystąpiło na Mazowszu (23% ofert), na Górnym (19% ofert) i Dolnym Śląsku (10% ofert). Oprócz tych trzech regionów, które skupiły ponad 52% ofert, do większych rynków naleŝą takŝe województwa: małopolskie (8%), wielkopolskie, pomorskie (po 7%) oraz łódzkie (6%). Przyczyny popytu na pracowników tej branŝy są podobne jak w przypadku sprzedawców/ekspedientów - rozwój handlu wielkopowierzchniowego (supermarketów i hipermarketów). W regionach, w których istnieje duŝo takich placówek występuje równieŝ zapotrzebowanie na kasjerów. To pośrednio równieŝ efekt stopnia urbanizacji danego regionu - im więcej duŝych miast (ponad 100 tys. mieszkańców), tym więcej duŝych obiektów handlowych 10, co przekłada się na popyt na kasjerów. W przypadku naszego sklepu najistotniejszymi czynnikami poszukiwania pracowników na stanowisko "kasjer" są: wzrost liczby zatrudnianych pracowników, jako wynik duŝego wzrostu obrotów sklepu oraz wzrost fluktuacji, stanowiący rezultat zmiany rynku pracy komentuje GraŜyna Więch-Łazor, Kierownik ds. Personalnych sklepu IKEA Targówek. - Jednocześnie, dotychczas stosowane media rekrutacyjne (prasa i ogłoszenia w sklepie) przestały przynosić wystarczającą liczbę aplikacji, która pozwalałaby zaspokoić, w krótkim czasie, nasze potrzeby. Internet jako medium rekrutacyjne jest najbardziej obiecującym źródłem kandydatów do pracy, którzy szukają pracy w sposób przemyślany (wzrost jakości rekrutacji), a takŝe umieją posługiwać się komputerem i internetem (dobry prognostyk rozwojowy). 10 Pełna lista hipermarketów w Polsce znajduje się w Załączniku 3 25

Tabela 10: Zapotrzebowanie na kasjerów w województwach w okresie styczeńwrzesień 2007 KASJER Województwo Liczba ofert MAZOWIECKIE 1 777 ŚLĄSKIE 1 463 DOLNOŚLĄSKIE 722 WIELKOPOLSKIE 511 MAŁOPOLSKIE 635 POMORSKIE 503 ŁÓDZKIE 434 KUJAWSKO-POMORSKIE 342 ZACHODNIOPOMORSKIE 246 LUBELSKIE 196 PODKARPACKIE 96 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 121 OPOLSKIE 180 LUBUSKIE 109 ŚWIĘTOKRZYSKIE 152 PODLASKIE 89 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 6.7. Kierownicy sklepów W badanym okresie opublikowano 6,5 tys. ogłoszeń oferujących pracę na stanowisku kierownika sklepu, które stanowiły 2,3% wszystkich ogłoszeń w badanej branŝy. Najwięcej ofert pochodziło z województwa mazowieckiego (17%), dolnośląskiego (13%), śląskiego (12%) i wielkopolskiego (9%). Z pozostałych województw pochodziło 49% ogłoszeń, gdzie na poszczególne regiony przypadało od 2% (podlaskie) do 7% (pomorskie) łącznej liczby ogłoszeń. W pierwszym półroczu popyt na kierowników kształtował się podobnie jak średnia branŝy, z najmniejszym popytem w czerwcu. Natomiast w trzecim kwartale zapotrzebowanie na pracowników tej specjalności było znacznie większe niŝ średnia, we wrześniu dochodząc do stanu obserwowanego w styczniu. 26

Tabela 11: Zapotrzebowanie na kierowników sklepów w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007 KIEROWNIK SKLEPU Województwo Liczba ofert MAZOWIECKIE 1 093 ŚLĄSKIE 825 DOLNOŚLĄSKIE 882 WIELKOPOLSKIE 603 MAŁOPOLSKIE 399 POMORSKIE 476 ŁÓDZKIE 333 KUJAWSKO-POMORSKIE 312 ZACHODNIOPOMORSKIE 209 LUBELSKIE 280 PODKARPACKIE 254 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 159 OPOLSKIE 231 LUBUSKIE 241 ŚWIĘTOKRZYSKIE 176 PODLASKIE 146 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 6.8. Pracownik call center W badanym okresie opublikowano 5,7 tys. ogłoszeń oferujących pracę na stanowisku pracownika call center, które stanowiły 2% wszystkich ogłoszeń w badanej branŝy. W województwie mazowieckim ukazało się 49% wszystkich ofert z branŝy, w czterech innych (śląskim, dolnośląskim, małopolskim i wielkopolskim) ukazało się od 7% do 10% ogłoszeń. W sumie, w tych pięciu regionach ukazało się ponad 83% wszystkich ofert pracy na stanowisko pracownika call center. W innych województwach takich ogłoszeń jest zdecydowanie mniej - ich liczba waha się od kilkunastu w podlaskim (0,3%) do ok. 250 w pomorskim (4,5%). Rynek pracy dla pracowników call center charakteryzuje się większymi wahaniami sezonowymi niŝ średnia branŝy. W czerwcu - najsłabszym pod względem ilości ogłoszeń miesiącu - ukazało się jedynie 45% z sumy ogłoszeń opublikowanych w styczniu. We wrześniu, podobnie jak w innych branŝach, nastąpił niewielki wzrost, jednak był on mniejszy niŝ średnia dla wszystkich stanowisk 27

z branŝy (wyemitowano 64% sumy ogłoszeń ze stycznia, przy średniej 79%). Tabela 12: Zapotrzebowanie na pracowników call center w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007 PRACOWNIK CALLCENTER Województwo Liczba ofert MAZOWIECKIE 2 821 ŚLĄSKIE 590 DOLNOŚLĄSKIE 517 WIELKOPOLSKIE 420 MAŁOPOLSKIE 466 POMORSKIE 259 ŁÓDZKIE 148 KUJAWSKO-POMORSKIE 79 ZACHODNIOPOMORSKIE 167 LUBELSKIE 112 PODKARPACKIE 36 WARMIŃSKO- MAZURSKIE 63 OPOLSKIE 17 LUBUSKIE 17 ŚWIĘTOKRZYSKIE 33 PODLASKIE 15 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 6.9. Key Account Manager W badanym okresie ukazało się 5,7 tys. ogłoszeń oferujących pracę dla Key Account Managerów, co stanowiło 2% wszystkich ogłoszeń. Rynek pracy Key Account Managerów jest podzielony pomiędzy województwo mazowieckie (w którym ukazało się 49% ofert), i resztę kraju. Stosunkowo duŝo ofert ukazało się w województwach: śląskim (10%), małopolskim, wielkopolskim i dolnośląskim (odpowiednio 9%, 8% i 7%). W pozostałych regionach ogłoszenia oferujące pracę na tych stanowiskach stanowiły nie więcej niŝ 4%. Pod względem czynników sezonowych, rynek pracy dla tego stanowiska podlega nieco innym wahaniom niŝ cała branŝa. Najwięcej ogłoszeń pojawia się w styczniu. W ciągu następnych trzech miesięcy stopniowo ich liczba spada o ok. 40%. Od kwietnia do września nie widać większych zmian - zapotrzebowanie cały czas kształtuje się na poziomie ok. 60 % popytu ze stycznia. W porównaniu do innych stanowisk z badanej branŝy nie nastąpiło oŝywienie po wakacjach. 28

Tabela 13: Zapotrzebowanie na Key Account Managerów w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007 KEY ACCOUNT MANAGER Województwo Liczba ofert MAZOWIECKIE 2 821 ŚLĄSKIE 590 DOLNOŚLĄSKIE 517 WIELKOPOLSKIE 420 MAŁOPOLSKIE 466 POMORSKIE 259 ŁÓDZKIE 148 KUJAWSKO-POMORSKIE 79 ZACHODNIOPOMORSKIE 167 LUBELSKIE 112 PODKARPACKIE 36 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 63 OPOLSKIE 17 LUBUSKIE 17 ŚWIĘTOKRZYSKIE 33 PODLASKIE 15 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA Internet jest dla nas podstawowym narzędziem rekrutacyjnym umoŝliwiającym przede wszystkim pozyskiwanie aplikacji od kandydatów komentuje Monika Butrym, Recruiting Specialist Central Europe North z Procter & Gamble Operations Polska Sp. z o.o. - Ze względów technicznych moŝemy przyjąć zgłoszenia wyłącznie w wersji elektronicznej. Z uwagi na profil kandydatów, których poszukujemy, internet jest dla nas najwaŝniejszym medium promocyjnym. Szczególnie w przypadku wakatów w Dziale SprzedaŜy posiłkujemy się ogłoszeniami on-line. Rekrutujemy wyłącznie Account Managerów, którzy regionalnie odpowiadają za kontakty z kluczowymi klientami. Nie posiadamy oddziałów na terenie kraju, takŝe osoby na stanowiskach AMów pracują samodzielnie w określonych obszarach. Ze względu na tę specyfikę struktury działu sprzedaŝy ogłoszenia internetowe pozwalają nam najszybciej dotrzeć do kandydatów w terenie dodaje Monika Butrym. 29

6.10. Dyrektor Handlowy W badanym okresie w polskim internecie ukazało się ponad 3,8 tys. ogłoszeń oferujących pracę na stanowisku dyrektora handlowego, co stanowiło niewiele ponad 1% wszystkich ogłoszeń. Najwięcej ofert dotyczyło zatrudnienia w województwie mazowieckim (25%). Na kolejnych pozycjach znalazły się: śląskie (9%), wielkopolskie i pomorskie (po 8%). Do znaczących rynków naleŝą takŝe województwa dolnośląskie (7%), małopolskie, łódzkie i kujawskopomorskie (po 5%). Pod względem sezonowości rynku pracy dla tego stanowiska, nie zaobserwowano większych odchyleń od średniej. Jedynie we wrześniu umieszczono procentowo więcej ogłoszeń niŝ średnia. Tabela 14: Zapotrzebowanie na Dyrektorów Handlowych w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007 DYREKTOR HANDLOWY Województwo Liczba ofert MAZOWIECKIE 972 ŚLĄSKIE 361 DOLNOŚLĄSKIE 266 WIELKOPOLSKIE 320 MAŁOPOLSKIE 250 POMORSKIE 313 ŁÓDZKIE 203 KUJAWSKO-POMORSKIE 176 ZACHODNIOPOMORSKIE 163 LUBELSKIE 154 PODKARPACKIE 126 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 126 OPOLSKIE 102 LUBUSKIE 100 ŚWIĘTOKRZYSKIE 115 PODLASKIE 120 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 30

6.11. Merchandiser Ostatnim analizowanym stanowiskiem jest merchandiser, którego poszukiwano poprzez 2,8 tys. ogłoszeń, stanowiących 1% wszystkich zamieszczonych ofert. Najwięcej ogłoszeń oferowało zatrudnienie na terenie województwa mazowieckiego (13%), niewiele mniej na terenie śląskiego (12%). Podobne zapotrzebowanie na tych pracowników wystąpiło w województwach: dolnośląskim (10%), wielkopolskim (10%) i małopolskim (9%). W pozostałych województwach ukazało się od 3% do 7% ogłoszeń. W porównaniu do średniej z branŝy, rynek pracy dla merchandiserów podlega o wiele silniejszym wahaniom sezonowym. Ogólny trend jest zachowany, jednak występują duŝe, kilkudziesięcioprocentowe róŝnice pomiędzy kolejnymi miesiącami, spowodowane głównie małą ilością ogłoszeń. Tabela 15: Zapotrzebowanie na merchandiserów w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007 MERCHANDISER Województwo Liczba ofert MAZOWIECKIE 369 ŚLĄSKIE 354 DOLNOŚLĄSKIE 290 WIELKOPOLSKIE 278 MAŁOPOLSKIE 246 POMORSKIE 199 ŁÓDZKIE 182 KUJAWSKO-POMORSKIE 152 ZACHODNIOPOMORSKIE 114 LUBELSKIE 103 PODKARPACKIE 79 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 95 OPOLSKIE 122 LUBUSKIE 97 ŚWIĘTOKRZYSKIE 115 PODLASKIE 81 Źródło: Monitoring GazetaPraca.pl na podstawie danych Gemius SA 31

7. Podsumowanie Monitoring GazetaPraca.pl to pierwsze tego typu badanie w Polsce. Prezentuje ono analizę ogłoszeń publikowanych w ośmiu najpopularniejszych w Polsce serwisach rekrutacyjnych w pierwszych trzech kwartałach 2007 roku. W tym czasie dla branŝy sprzedaŝ i call center ukazało się ponad 280 tys. ogłoszeń. Analiza danych prezentowanych powyŝej pozwala na wyciągnięcie kilku interesujących wniosków: W badanym okresie w kaŝdym województwie stwierdzono co najmniej ponad 1300 aktywnych unikalnych ogłoszeniodawców. W rekordowym mazowieckim było to ponad 6160 w okresie styczeń wrzesień 2007. Przedstawiciel handlowy to w tej kategorii bez wątpienia zawód dominujący. Pracownicy tej specjalności są poszukiwani najczęściej i to bez wyjątków w skali całego kraju. RóŜnice w liczbie ogłoszeń w poszczególnych województwach wynikają jedynie z wielkości rynku rekrutacyjnego w danym regionie. Statystycznie najwięcej rekrutacji przeprowadza się w pierwszych miesiącach roku (przede wszystkim w styczniu). W kolejnych miesiącach liczba ogłoszeń stabilizuje się do sierpnia, po którym znów następuje odczuwalny wzrost aktywności ogłoszeniodawców. Regiony, w których znajdują się wielkie ośrodki miejskie, generują popyt na pracowników sektora Business Process Offshoring (centra obsługi klienta i call center). W pozostałych regionach oferty dla pracowników na te stanowiska są rzadkością. Zapotrzebowanie na niewykwalifikowanych kasjerów i sprzedawców, a takŝe na kierowników sklepów jest uzaleŝnione bezpośrednio od liczby inwestycji w placówki handlu wielkopowierzchniowego w danym regionie. Liczba ofert jest wprost proporcjonalna do poziomu rozwoju regionu. Miejsca, w których liczba pręŝnie rozwijających się miast jest największa, generują największe zapotrzebowanie na pracowników. 32

Istotnym wnioskiem z powyŝszego raportu jest równieŝ to, Ŝe w sektorze, w którym z pozoru o zmianę pracy powinno być łatwo w kaŝdym regionie Polski, istnieją zawody/specjalizacje, które dobitnie świadczą o zapóźnieniu cywilizacyjnym niektórych regionów kraju. Potwierdzają to zebrane przez serwis GazetaPraca.pl dane. Wszędzie moŝna znaleźć pracę w charakterze przedstawiciela handlowego, ale juŝ kierowników sklepów, kierowników call center, kasjerów czy Key Account Managerów szuka się przez internet tylko w wybranych, najbardziej rozwijających się regionach. To z kolei pokazuje, Ŝe informacje o prowadzonych rekrutacjach juŝ teraz są wyraźnym wskaźnikiem rozwoju gospodarczego róŝnych części Polski. 33

Załączniki 34

Załącznik 1: Kategoryzacja stanowisk Ajent, Franchiser osoba uŝytkująca lub dzierŝawiąca placówkę handlową, gastronomiczną lub usługową (agent, partner biznesowy) Dyrektor Handlowy - (lub zastępca dyrektora), osoba odpowiedzialna za pozyskiwanie nowych oraz współpracę z dotychczasowymi klientami firmy. Prowadzi nadzór nad przedstawicielami handlowymi w terenie, badaniami rynku, sprzedaŝą oraz merchandisingiem (m.in. Dyrektor Handlowy; Dyrektor Operacyjny; Dyrektor SprzedaŜy) Kasjer pracownik obsługujący kasy w placówkach handlowych roŝnego rodzaju (Kasjer/ka) Key Account Manager kierownik ds. kluczowych klientów, osoba budująca i utrzymująca relacje z kluczowymi partnerami biznesowymi, zajmująca się badaniem potrzeb klientów oraz przygotowaniem i realizacją planów sprzedaŝy, budowaniem wizerunku marki na zewnątrz Kierownik Call Center (lub zastępca kierownika) osoba odpowiadająca za pracę działu call center, zarządzająca pracownikami, nadzorująca bieŝącą działalność (m.in. Call Center Manager; Koordynator Call Center) Kierownik ds. Merchandisingu (lub zastępca kierownika), osoba koordynująca pracę merchandiserów, dbająca o wyeksponowanie produktów w punktach sprzedaŝy, rozmieszczenie materiałów promocyjnych, współpracująca z regionalnymi dystrybutorami- koordynująca akcje promocyjne (m.in. Koordynator ds. Merchandisingu; Manager ds. Merchandisingu) Kierownik Działu Kas (lub zastępca kierownika), osoba koordynująca pracę kasjerów w sklepach lub marketach (m.in. Lider Działu Kas; Kierownik Zmiany w Dziale Kas) Kierownik Działu Obsługi Klienta (lub zastępca kierownika), osoba koordynująca pracę pracowników działu obsługi klienta, dbająca o dobre relacje z klientami, efektywne przekazywanie informacji i obsługę klientów (m.in. Kierownik Działu Obsługi Klienta; Koordynator ds. Obsługi Klienta) 35

Kierownik Działu w Markecie (lub zastępca kierownika), osoba odpowiadająca za ekspozycję towaru w miejscu dystrybucji (m.in. Kierownik Działu RTV, AGD; Kierownik Działu Nabiału; Kierownik Stoiska ŚwieŜa śywność) Kierownik Sklepu (lub zastępca kierownika), osoba odpowiadająca za kierowanie bieŝącą działalnością sklepu lub marketu oraz realizację planów sprzedaŝy, dostosowanie oferty produktów do potrzeb rynku (m.in. Kierownik Sklepu; Store Manager) Kierownik SprzedaŜy (lub zastępca kierownika), osoba odpowiedzialna za zarządzanie sprzedaŝą oraz utrzymywanie kontaktów handlowych z partnerami biznesowymi, koordynująca i oceniająca pracę regionalnych przedstawicieli handlowych. Do tej kategorii zalicza się równieŝ kierowników ds. eksportu/importu (m.in. Sales Manager; Development Manager; Export Manager) Konsultant - osoba odpowiedzialna za sprzedaŝ bezpośrednią produktów takich jak kosmetyki, ubrania i akcesoria, perfumy (m.in. Konsultant/Konsultantka; Dystrybutor Kosmetyków; Akwizytor) Księgarz osoba zajmująca się sprzedaŝą ksiąŝek (m.in. Księgarz; Antykwariusz) Merchandiser osoba dbająca o ekspozycję produktów w miejscu dystrybucji, zajmująca się rozmieszczeniem materiałów reklamowych i przeprowadzaniem akcji promocyjnych produktów. (m.in. Merchandiser; Wykładanie Towaru/Merchandising). Pracownik Call Center pracownik kontaktujący się z klientami oraz przyjmujący zgłoszenia, skargi, prośby o informację od klientów za pomocą telefonu lub internetu. Pracownicy tacy nie prowadzą sprzedaŝy usług i produktów (m.in. Konsultant Telefoniczny; Telefoniczny Doradca Klienta; Pracownik Call Center) Pracownik Obsługi Klienta pracownik odpowiedzialny za bieŝącą obsługę klientów, kontaktujący się z nimi bezpośrednio (nie poprzez telefon lub internet). (m.in. Pracownik Działu Obsługi Klienta; Referent ds. Obsługi Klienta; Specjalista ds. Obsługi Klienta; Doradca) 36

Przedstawiciel Handlowy, Handlowiec, Dealer osoba odpowiedzialna za pozyskiwanie i obsługę klientów dla zatrudniającej go firmy. W jego obowiązkach leŝy dbanie o realizację planów i załoŝeń sprzedaŝowych, dbanie o odpowiednie eksponowanie i promocję marki (m.in. Przedstawiciel Handlowy; Przedstawiciel Medyczny; Account Manager; Przedstawiciel Bankowy; Sales Engineer; Opiekun Klienta) Sprzedawca Uliczny i Pokrewni osoba zajmująca się sprzedaŝą produktów na ulicach, akwizytor, osoba zajmująca się rozdawaniem darmowych gazet (m.in. Dystrybucja Gazet; Roznosiciel Gazety Reklamowej; Kolporter Gazet) Sprzedawca, Ekspedient osoba prowadząca sprzedaŝ w sklepach, salonach, na bazarach oraz innego rodzaju stoiskach z produktami (m.in. Sprzedawca; Ekspedientka; Pracownik Marketu; Pracownik Hali) Telemarketer osoba odpowiedzialna za pozyskiwanie i obsługę klientów dla zatrudniającej ją firmy. Zajmuje się sprzedaŝą produktów i usług poprzez telefoniczny kontakt z klientem. (m.in. Telemarketer; Sprzedawca Telefoniczny; Specjalista w Dziale Telemarketingu) 37

Załącznik 2: Lista głównych inwestorów w centra usługowe Tabela 16: Lista głównych inwestorów w centra usługowe w Polsce wraz z ich lokalizacją Firma Accenture AFS Ahold Alstom Atos Origin Avon Arvato Services Bayer Capgemini Carlsberg Citi Group Communication Factory Credit Suisse CTM Teleperformance Dimar Electrolux Ericpol Telecom Exult Fiat GE Money General Electric GlaxoSmithKline Guest-Tek Hewitt IBM Indesit KPMG Kroll Background Screening Lucent Technologies Lufthansa Philip Morris Philips QAD Reuters Rockwell Automation Shell Sitel Sonion Tchibo Miasto Łódź Kraków Kraków Elbląg Bydgoszcz Warszawa Poznań Kraków Kraków, Katowice Poznań Olsztyn, Warszawa, Łódź Kraków Wrocław Warszawa Warszawa Kraków Łódź Kraków Bielsko-Biała Wrocław Łódź Poznań Warszawa Kraków Warszawa, Kraków, Łódź Kraków, Poznań Kraków, Poznań Katowice Bydgoszcz Kraków Kraków Łódź Wrocław Gdańsk Katowice Kraków Warszawa Mierzyno Warszawa 38

Firma Teleca Thomson TNT Express TPSA France Telecom Transcom Volvo Arvato Services Stream International Sp. z o.o. Miasto Łódź Warszawa Warszawa Lublin Warszawa Wrocław Szczecin Szczecin Źródło: PAIiIZ Załącznik 3: Hipermarkety w Polsce Tabela 17: Lokalizacja hipermarketów w Polsce, istniejące (ok. 300) i w budowie (5), prognozowany stan na koniec 2007 roku Województwo Liczba hipermarketów ŚLĄSKIE 65 MAZOWIECKIE 38 DOLNOŚLĄSKIE 29 WIELKOPOLSKIE 25 ŁÓDZKIE 24 POMORSKIE 22 KUJAWSKO-POMORSKIE 20 MAŁOPOLSKIE 18 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 11 ZACHODNIOPOMORSKIE 11 LUBUSKIE 9 LUBELSKIE 9 OPOLSKIE 8 PODKARPACKIE 8 PODLASKIE 4 ŚWIĘTOKRZYSKIE 4 Źródło: Detal Dzisiaj, http://www.retailnetwork.com.pl/ 39

Spis tabel Tabela 1: Aktywność pracodawców w okresie styczeń wrzesień w podziale na województwa... 7 Tabela 2: Liczba ogłoszeń rekrutacyjnych według województw w okresie styczeń - wrzesień 2007 roku... 9 Tabela 3: Aktywność rekrutacyjna według stanowisk w trzech kwartałach 2007... 11 Tabela 4: Zapotrzebowanie na pracowników w poszczególnych województwach... 14 Tabela 5: Zapotrzebowanie na przedstawicieli handlowych w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007... 16 Tabela 6: Zapotrzebowanie na sprzedawców/ekspedientów w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007... 20 Tabela 7: Zapotrzebowanie na kierowników sprzedaŝy w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007... 21 Tabela 8: Zapotrzebowanie na pracowników obsługi klienta w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007... 22 Tabela 9: Zapotrzebowanie na telemarketerów w województwach w okresie styczeńwrzesień 2007... 24 Tabela 10: Zapotrzebowanie na kasjerów w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007... 26 Tabela 11: Zapotrzebowanie na kierowników sklepów w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007... 27 Tabela 12: Zapotrzebowanie na pracowników call center w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007... 28 Tabela 13: Zapotrzebowanie na Key Account Managerów w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007... 29 Tabela 14: Zapotrzebowanie na Dyrektorów Handlowych w województwach w okresie styczeń-wrzesień 2007... 30 Tabela 15: Zapotrzebowanie na merchandiserów w województwach w okresie styczeńwrzesień 2007... 31 Tabela 16: Lista głównych inwestorów w centra usługowe w Polsce wraz z ich lokalizacją... 38 Tabela 17: Lokalizacja hipermarketów w Polsce, istniejące (ok. 300) i w budowie (5), prognozowany stan na koniec 2007 roku... 39 Spis wykresów Rysunek 1: Liczba ofert pracy w polskim internecie w okresie styczeń wrzesień 2007 (oferty pracy w Polsce)... 6 Rysunek 2: Liczba podmiotów publikujących ogłoszenia rekrutacyjne w sektorach sprzedaŝ i call center w pierwszych trzech kwartałach 2007 roku... 8 Rysunek 3: Wybrane centra usług w Polsce... 23 40

Informacje o GazetaPraca.pl Lata doświadczeń mimo młodego wieku Internetowa platforma kariery GazetaPraca.pl kaŝdego dnia łączy tysiące kandydatów do pracy, pracowników i pracodawców. Internauci codziennie znajdują w serwisie ponad 18 tysięcy ogłoszeń rekrutacyjnych*. W ciągu miesiąca w poszukiwaniu porad na temat kariery, pracy i rekrutacji GazetęPraca.pl odwiedza około 1,6 mln uŝytkowników**. GazetaPraca.pl to jeden z najbardziej doświadczonych doradców w zakresie rekrutacji. Dynamiczny rozwój serwisu i rosnące zaufanie uŝytkowników jest efektem między innymi merytorycznego wsparcia dodatku Gazeta Praca do Gazety Wyborczej. GazetaPraca.pl czerpie z wiedzy i doświadczenia zdobywanego podczas 13 lat obecności dodatku Gazeta Praca na polskim rynku rekrutacyjnym. Serwis buduje kompetencje eksperta i doradcy ds. kariery, pracy i rekrutacji takŝe poprzez współpracę z prestiŝowymi wydawnictwami naukowymi. UŜytkownicy GazetaPraca.pl znajdą w serwisie m.in. przedruki artykułów z Harvard Business Review najbardziej prestiŝowego magazynu biznesowego na świecie oraz podręczniki elektroniczne Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego specjalizującego się w publikacjach na temat psychologii pracy. Wsparcie dla pracodawców GazetaPraca.pl pomaga pracodawcom w projektowaniu i realizowaniu procesów rekrutacyjnych. Serwis dysponuje jedyną na rynku ofertą dwumedialną. Dzięki niej ogłoszenia ukazują się w tym samym czasie w internecie i w prasie, docierając do uŝytkowników GazetaPraca.pl i prawie 2,7 milionów czytelników*** dodatku Gazeta Praca. Zakładając konto na GazetaPraca.pl pracodawcy mogą teŝ korzystać z interaktywnej bazy CV kandydatów. W ten sposób pracodawca moŝe poszukiwać potencjalnego pracownika według szczegółowo zdefiniowanych kryteriów (np. wykształcenie, znajomość języków obcych itp.). GazetaPraca.pl daje swoim klientom moŝliwość pełnego monitoringu zamieszczanych przez nich ofert pracy. Pracodawca dostaje powiadomienia o najbardziej odpowiednich kandydatach, moŝe wzbogacać ogłoszenia o pytania preselekcyjne i monitorować zainteresowanie swoją ofertą. Platforma GazetaPraca.pl oferuje równieŝ pracodawcom bezpłatną promocję w serwisie poprzez umieszczenie wizytówki HTML. Więcej niŝ serwis rekrutacyjny GazetaPraca.pl to platforma, która wspiera pracowników i kandydatów do pracy w planowaniu rozwoju zawodowego. W sekcji Kariera serwis pomaga napisać idealne CV i list motywacyjny. Filmy instruktaŝowe przygotowują do rozmowy kwalifikacyjnej, a eksperci radzą jak postępować z pracodawcami w oparciu o kodeks pracy. Częścią platformy GazetaPraca.pl jest równieŝ Komuna. Jest to społeczność osób wypowiadających się na temat pracy, kariery i rekrutacji na forach internetowych i blogach. Dwa razy do roku GazetaPraca.pl organizuje dla uŝytkowników serwisu cieszące się duŝą popularnością Wirtualne Targi Pracy czyli spotkania pracowników, kandydatów i pracodawców odbywające się na Ŝywo w internecie. * średnia dzienna, Adicio, wrzesień 2007 **Megapanel PBI/Gemius, wrzesień 2007 ***Polskie Badania Czytelnictwa realizacja MillwardBrown SMG/KRC, wrzesień 2007, N = 3 898, wskaźnik CDT-poniedziałek. opracowanie AGORA S.A. 41

42