124. Menart, STOWARZYSZENIE M. Juchniewicz EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom VIII zeszyt 2 ukasz Menart, Ma³gorzata Juchniewicz Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie KIERUNKI ZMIAN W POLSKIM PRZEMYŒLE MIÊSNYM DIRECTIONS OF CHANGES IN POLISH MEAT INDUSTRY S³owa kluczowe: przemys³ miêsny, przemys³ spo ywczy, kierunki zmian, koszty Key words: meat industry, food industry, directions of changes, costs Synopsis. Celem artyku³u by³a identyfikacja i ocena kierunków zmian w polskim przemyœle miêsnym. Przedstawiono w nim strukturê podmiotow¹, wskaÿniki organizacyjno-ekonomiczne oraz strukturê kosztów w tej ga³êzi przemys³u. Analiza wykaza³a, e w wiêkszoœci badanych obszarów przemys³ miêsny wykazuje pozytywne tendencje. Pozwala to przypuszczaæ, e w dalszych latach bêdzie siê nadal dynamicznie rozwija³. Wstêp Przemys³ spo ywczy w Polsce jest jednym z najwa niejszych dzia³ów przemys³u. Œwiadczy o tym m. in. wartoœæ produkcji sprzedanej, liczba zak³adów czy wielkoœæ zatrudnienia. W przemyœle spo ywczym pracuje a 8,4% zatrudnionych w gospodarce, a produkcja sprzedana stanowi ponad 20% wartoœci sprzeda y ca³ego polskiego przemys³u [Krajowy Plan Strategiczny 2006]. Najistotniejsz¹ ga³êzi¹ gospodarki ywnoœciowej, obok przemys³u mlecznego, jest przemys³ miêsny. Integracja Polski z UE spowodowa³a koniecznoœæ dostosowañ zak³adów przemys³u miêsnego do standardów UE. Poci¹gnê³o to ze sob¹ znaczny wzrost nak³adów inwestycyjnych w tej ga³êzi przemys³u. W latach - wynios³y one ponad 810 mln $, co stanowi³o blisko po³owê nak³adów inwestycyjnych poniesionych w latach 1996- [Urban ]. W przemyœle miêsnym od lat notuje siê znaczny wzrost wartoœci produkcji sprzedanej, zatrudnienia, czy liczby przedsiêbiorstw podejmuj¹cych siê produkcji i przetwarzania, zarówno czerwonego, jak i bia³ego. Dodatkowo integracja z UE stworzy³a szansê dla rozwoju eksportu i jego przetworów, któr¹ polscy eksporterzy doskonale wykorzystali. Pomimo wprowadzonego w 2005 r. zakazu importu polskiego do Rosji, wielkoœæ i wartoœæ eksportu znacznie wzros³a. W ostatnich latach zmieni³ siê tak e kierunek wywozu z rynków wschodnich na rynki europejskie. Coraz wiêksza liczba przedsiêbiorstw otrzymuje uprawnienia do sprzeda y na rynkach UE. W 2005 r. by³o ich ju 638 [Seremak-Bulge 2005]. Dynamika rozwoju polskiego przemys³u miêsnego sk³ania do bardziej wnikliwej analizy tej ga³êzi przemys³u. Znaczny wzrost wartoœci sprzedanej, wartoœci œrodków trwa³ych, czy zatrudnienia, nie musi wcale oznaczaæ, e polski przemys³ miêsny zmierza w dobrym kierunku. W zwi¹zku z tym podjêto próbê identyfikacji i oceny kierunków zmian w polskim przemyœle miêsnym. Metodologia W artykule wykorzystano dane pochodz¹ce z Roczników Statystycznych Przemys³u z lat - 2005 opublikowanych przez GUS. W tekœcie pos³u ono siê kategoriami opisuj¹cymi grupy przemys³u spo ywczego, odpowiadaj¹cymi klasyfikacji PKD: przemys³ spo ywczy (dzia³ 15),
Kierunki zmian w polskim przemyœle miêsnym 125 przemys³ miêsny produkcja, przetwórstwo i konserwowanie i wyrobów z (15.1): (z wy³¹czeniem z drobiu i królików 15.11), (z drobiu i królików 15.12), produkcja wyrobów z (w³¹czaj¹c miêso z drobiu i królików 15.13). Do oceny kierunków zmian w przemyœle miêsnym w latach - wykorzystano nastêpuj¹ce wskaÿniki: liczba podmiotów na rynku, wartoœæ i produktywnoœæ œrodków trwa³ych, wielkoœæ zatrudnienia, wydajnoœæ pracy, wartoœæ produkcji oraz jej energoch³onnoœæ. Wymienione wskaÿniki obliczono jako: produktywnoœæ œrodków trwa³ych stosunek wartoœci produkcji sprzedanej do wartoœci brutto œrodków trwa³ych, techniczne uzbrojenie pracy stosunek wartoœci brutto œrodków trwa³ych do liczby zatrudnionych, wydajnoœæ pracy stosunek wartoœci produkcji sprzedanej do liczby pracowników, energoch³onnoœæ produkcji sprzedanej stosunek wielkoœci zu ycia energii elektrycznej do wartoœci produkcji sprzedanej. Wyniki badañ i ich omówienie Przedsiêbiorstwa przemys³u miêsnego stanowi³y w badanym okresie znacz¹cy odsetek przedsiêbiorstw ca³ego przemys³u spo ywczego, a ich liczba siê zwiêksza³a. W latach - oko³o 25% przedsiêbiorstw przemys³u spo ywczego nale a³o do przemys³u miêsnego. W kolejnych latach odsetek ten zwiêkszy³ siê do ponad 28%. Powodem takiego zjawiska by³o nie tylko zwiêkszenie liczby podmiotów przemys³u miêsnego, ale równie spadek liczby podmiotów przemys³u spo ywczego ogó³em. Analiza struktury iloœciowej podmiotów przemys³u miêsnego (tab. 1) wykaza³a, i w badanym okresie liczba przedsiêbiorstw przemys³u miêsnego wzros³a z 392 w r. do ok. 445 w latach - (tj. o 13,5%). Tabela 1. Struktura podmiotowa przemys³u miêsnego w latach - Wyszczególnienie Przemys³ miêsny, w tym: l iczba % l iczba % l iczba % l iczba % 392 213 59 120 54 15 30 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danychgus. Wœród przedsiêbiorstw przemys³u miêsnego dominuj¹ce znaczenie mia³y przedsiêbiorstwa zajmuj¹ce siê produkcj¹ czerwonego, które w r. stanowi³y 54% tego przemys³u. Produkcj¹ wyrobów z zajmowa³o siê oko³o 30% przedsiêbiorstw, a produkcj¹ bia³ego ponad 15%. W badanych latach struktura ta ulega³a nieznacznym zmianom, z tendencj¹ odchodzenia od produkcji czerwonego na rzecz wyrobów z obu rodzajów. Na koniec r. przedsiêbiorstwa produkuj¹ce miêso czerwone stanowi³y ju niewiele ponad po³owê podmiotów przemys³u miêsnego, produkcj¹ bia³ego zajmowa³o siê co szóste, a wyrobów z co trzecie przedsiêbiorstwo. Wzrost liczby przedsiêbiorstw przemys³u miêsnego przyczyni³ siê równie do znacznego rozwoju tej ga³êzi przemys³u. W latach - zanotowano wyraÿny wzrost wszystkich analizowanych czynników, tj. wartoœci produkcji sprzedanej, wielkoœci zatrudnienia oraz wartoœci œrodków trwa³ych. Jednak e analiza tylko tych detali mo e nie odzwierciedlaæ w pe³ni kierunków zmian w przemyœle miêsnym, a zw³aszcza takich jego elementów jak produktywnoœæ czy wydajnoœæ pracy. W tym celu przeprowadzono analizê podstawowych wskaÿników (tab. 2), które pozwol¹ dokonaæ pe³niejszej oceny oraz porównaæ poszczególne kategorie przemys³u miêsnego z ca³ym przemys³em spo ywczym. Przemys³ miêsny charakteryzuje siê wysokim, w porównaniu do przemys³u spo ywczego ogó³em, wskaÿnikiem produktywnoœci œrodków trwa³ych. Jednak e wskaÿnik ten w kolejnych latach wyraÿnie 412 229 58 125 56 14 30 446 233 61 152 52 14 34 445 226 66 153 51 15 35
126. Menart, M. Juchniewicz Tabela 2. Podstawowe wskaÿniki czego w latach - Wyszczególnienie Przemys³ miêsny Przemys³ spo ywczy organizacyjno-ekonomiczne przemys³u miêsnego i spo yw- Produktywnoœæ œrodków trwa³ych Techniczne uzbrojenie pracy [tys. z³/os] 3,3 3,5 4,0 2,0 2,8 3,6 3,3 1,9 maleje we wszystkich badanych kategoriach przemys³u. Jego wartoœæ spad³a z 3,3 w r. do 2,7 w r., co oznacza, e z ka dej z³otówki wartoœci œrodków trwa³ych otrzymano 2,7 z³ wartoœci sprzedanej przemys³u. W r. najwy sz¹ wartoœæ tego wskaÿnika zanotowano w przedsiêbiorstwach zajmuj¹cych siê produkcj¹ wyrobów z, a najni sz¹ w produkcji czerwonego. W r. najwiêksz¹ produktywnoœæ œrodków trwa³ych zanotowano w produkcji bia³ego, a w przemyœle spo ywczym osi¹gn¹³ poziom podobny jak w latach poprzednich. Tendencja do zmniejszania siê wskaÿnika produktywnoœci œrodków trwa³ych by³a spowodowana szybszym wzrostem wartoœci œrodków trwa³ych ni przyrostem produkcji sprzedanej przemys³u miêsnego. WskaŸnik technicznego uzbrojenia pracy w przemyœle miêsnym jest znacznie ni szy ni w przemyœle spo ywczym ogó³em. W r. na jednego zatrudnionego w przemyœle miêsnym przypada³o 65,1 tys. z³ wartoœci œrodków trwa³ych, podczas gdy w przemyœle spo ywczym ogó³em a 116,5 tys. z³. W badanym okresie wskaÿnik ten by³ najwy szy w produkcji czerwonego, a najni szy w produkcji wyrobów z. W latach - wartoœæ œrodków trwa³ych przypadaj¹ca na jednego zatrudnionego w przemyœle miêsnym zwiêkszy³a siê o blisko 40%, podczas gdy w przemyœle spo ywczym o niewiele ponad 30%. Analiza wydajnoœci pracy wykaza³a, e w badanych latach wartoœæ produkcji przypadaj¹ca na jednego zatrudnionego w przemyœle miêsnym by³a ni sza ni w przemyœle spo ywczym ogó³em. W latach - w produkcji czerwonego oraz w produkcji wyrobów z zanotowano spadek tego wskaÿnika. Dopiero w r. zanotowano znaczny jego wzrost, zw³aszcza w produkcji czerwonego. W przypadku produkcji bia³ego wydajnoœæ pracy systematycznie ros³a osi¹gaj¹c w r. wartoœæ zbli on¹ do wartoœci dla ca³ego przemys³u spo ywczego. W omawianym roku na jednego zatrudnionego przy produkcji bia³ego przypada³o 290,5 tys. z³ produkcji sprzedanej, podczas gdy w produkcji czerwonego i wyrobów z odpowiednio 241,6 i 212,8 tys. z³. Wydajnoœæ pracy w polskim przemyœle miêsnym by³a znacznie ni sza ni w krajach UE 15. Ju w 1999 r. by³a ona kilkukrotnie ni sza, bo wynosi³a 77 tys. euro na zatrudnionego, podczas gdy w Holandii czy Irlandii na jednego zatrudnionego przypada³o odpowiednio 327 tys. i 319 tys. euro wartoœci produkcji [Chechelski, Morkis ]. WskaŸnik energoch³onnoœci produkcji w przedstawionej postaci informuje, ile energii elektrycznej (wyra onej w kwh) zosta³o zu yte na osi¹gniêcie z³ wartoœci produkcji sprzedanej. Energoch³onnoœæ produkcji sprzedanej przemys³u miêsnego w badanym okresie by³a o ok. 10% ni sza ni przemys³u spo ywczego. Po nieznacznym wzroœcie tego wskaÿnika w r., w dalszych latach zanotowano pozytywn¹ tendencjê do zmniejszania siê energoch³onnoœci produkcji we wszyst- 2,8 2,4 3,6 1,9 2,7 2,4 3,4 2,7 2,0 W yszczególnienie Wydajnoœæ pracy [tys. z³/os] Przemys³ miêsny Przemys³ spo ywczy 65,1 70,3 68,0 51,9 116,5 70,2 75,6 66,9 60,7 129,2 76,4 85,0 73,2 63,9 137,9 89,9 98,9 86,5 77,4 153,6 Energoch³onnoœæ produkcji sprzedanej [kwh/z³] 213,6 208,2 238,7 209,1 238,4 212,7 210,3 236,6 201,1 243,9 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danychgus. 211,6 205,9 259,5 194,3 260,1 241,4 241,6 290,5 212,8 302,5 5,2 5,1 4,6 5,5 5,7 5,0 5,8 5,2 4,8 4,7 5,1 4,5 4,1
Kierunki zmian w polskim przemyœle miêsnym 127 kich dzia³ach przemys³u miêsnego. Najmniej energoch³onna okaza³a siê produkcja wyrobów z, gdzie w r. do osi¹gniêcia z³ wartoœci produkcji sprzedanej trzeba by³o zu yæ 4,1 kwh, podczas gdy w produkcji czerwonego a 5,1 kwh. O tym jak istotne, dla poszczególnych dzia- % 80% 60% 40% 20% 0% Przemys³ miêsny czerwonego bia³ego wyrobów z Przemys³ spo ywczy Zu ycia materia³ów i energii Us³ug obcych Wynagrodzeñ Innych Rysunek 1. Struktura kosztów w przemyœle miêsnym i spo ywczym œrednio w latach - ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych GUS. ³ów przemys³u miêsnego, s¹ omawiane wczeœniej wielkoœci (m.in. wielkoœci zatrudnieniea czy zu ycia energii), wyka e badanie kosztów w tych przedsiêbiorstwach. Analiza struktury kosztów w badanym okresie, wykaza³a i w kolejnych latach nie ulega³a ona znacznym wahaniom i utrzymywa³a siê na podobnym poziomie. Wartoœci œrednie z ca³ego badanego okresu zaprezentowano na rysunku 1. Proporcje udzia³u poszczególnych rodzajów kosztów w kosztach ogó³em w przemyœle miêsnym i przemyœle spo ywczym znacznie siê ró ni¹. W przemyœle miêsnym ok. 78% stanowi¹ koszty zu ycia energii i materia³ów, podczas gdy w przemyœle spo ywczym udzia³ tego rodzaju kosztów wynosi niewiele ponad 60%. Koszty us³ug obcych w przemyœle miêsnym stanowi¹ nieca³e 7%, a wynagrodzenia 9%. Koszty pozosta³e to równie ok. 7%, natomiast w przemyœle spo ywczym stanowi¹ one nieca³e 20%. Nieznaczne ró nice wystêpuj¹ w poszczególnych dzia- ³ach przemys³u miêsnego. Najwiêkszy udzia³ kosztów zu ycia energii i materia³ów w kosztach ogó³em zanotowano w produkcji bia³ego (blisko 80%), a najni sze w produkcji wyrobów z (77%). Produkcja bia³ego charakteryzuje siê równie najni szym udzia³em w kosztach ogó³em kosztów us³ug obcych (6,2%) i kosztów wynagrodzeñ (7,9%). W produkcji czerwonego i wyrobów z, koszty us³ug obcych i wynagrodzeñ znajduj¹ siê na zbli onym poziomie i stanowi¹ odpowiednio: 6,5 i 8,5% kosztów ogó³em. Najwiêkszy udzia³ pozosta³ych kosztów zanotowano w produkcji wyrobów z (8%), a najni szy w produkcji bia³ego (6,2%). Podsumowanie i wnioski Analiza kierunków zmian wykaza³a, i przemys³ miêsny jest dynamicznie rozwijaj¹c¹ siê ga³êzi¹ przemys³u spo ywczego. W badanym okresie zanotowano wiele pozytywnych zmian, jak wzrost wartoœci sprzeda y czy zatrudnienia. Pozytywnym kierunkiem rozwoju przemys³u miêsnego jest z pewnoœci¹ obni anie siê wskaÿnika energoch³onnoœci produkcji sprzedanej, co mo e œwiadczyæ o unowoczeœnieniu i postêpie technicznym w przedsiêbiorstwach. Jako pozytywny mo na odnotowaæ tak e wzrost technicznego uzbrojenia pracy oraz znaczny wzrost wydajnoœci pracy w r. Nale y zauwa yæ, i uwzglêdnione w pracy wartoœci i wielkoœci dotycz¹ jedynie przedsiêbiorstw œrednich i du ych, co nie pozwala na kompleksow¹ ocenê ca³ej ga³êzi przemys³u. Równie ograniczona objêtoœæ artyku³u nie daje mo liwoœci na przedstawienie wszystkich elementów wp³ywaj¹cych lub bêd¹cych czêœci¹ przemys³u miêsnego, jak chocia by handel zagraniczny, rachunek ekonomiczny przedsiêbiorstw, czy wielkoœæ nak³adów inwestycyjnych. Mimo to przeprowadzane badania pozwalaj¹ stwierdziæ, e polski przemys³ miêsny zmierza w dobrym kierunku i ma szansê dalszego rozwoju. Dokonana analiza pozwala na sformu³owanie nastêpuj¹cych wniosków szczegó³owych: 1. Zaobserwowano wyraÿn¹ tendencjê do wzrostu liczby œrednich i du ych przedsiêbiorstw, zajmuj¹cych siê przemys³em miêsnym, szczególnie zaœ przedsiêbiorstw produkuj¹cych wyroby z, kosztem podmiotów produkuj¹cych miêso czerwone. 2. W badanym okresie zanotowano znaczny wzrost wartoœci sprzedanej przemys³u miêsnego, wartoœci œrodków trwa³ych oraz zatrudnienia, znacznie bardziej dynamiczny ni w przemyœle spo ywczym ogó³em. 3. Analiza wskaÿników w przemyœle miêsnym wykaza³a negatywn¹ tendencjê do zmniejszania siê wskaÿnika produktywnoœci œrodków trwa³ych. Pozytywnym kierunkiem zmian jest wzrost wskaÿ-
128. Menart, M. Juchniewicz ników technicznego uzbrojenia pracy oraz obni anie siê energoch³onnoœci produkcji sprzedanej. W latach - zanotowano spadek wydajnoœci pracy w przemyœle miêsnym, a w r. znaczny jego wzrost, zatem trudno w tym przypadku wnioskowaæ o sta³ych kierunkach zmian. 4. Struktura kosztów w przemyœle miêsnym w badanym okresie charakteryzowa³a siê nieznacznymi wahaniami udzia³u poszczególnych rodzajów kosztów w kosztach ogó³em. Mo na zatem uznaæ, i w przysz³ym okresie utrzyma siê tendencja do zachowania tych proporcji. Literatura Chechelski P., Morkis G. : Wydajnoœæ pracy w przemyœle spo ywczym Polski i Unii Europejskiej. IERiG, Warszawa, 53. Seremak-Bulge J. 2005: Podstawowe rynki rolne w pierwszym roku po integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹. [W:] Rynek wieprzowiny (red. Rowiñski J.). IERiG, Warszawa, 77-78. Urban R. : Gospodarcze skutki integracji z UE w sektorze miêsnym w Polsce. Gospodarka Miêsna, nr. 08/, 14-17. Krajowy Plan Strategiczny. Projekt 03/2006 www.minrol.gov.pl, 9-10. Rocznik Statystyczny Przemys³u -2005. GUS, Warszawa. Summary The main aim of the paper was identification and to estimation directions of changes in polish meat industry. The paper describes structure of enterprises, organizational and economic indicators and structure of cost of meat industry. Analysis proved that in the most of studied areas there are positive tendencies. It let suppose that polish meat industry will be growing dynamically in the next years. Adres do korespondencji: mgr ukasz Menart, prof. dr hab. Ma³gorzata Juchniewicz Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie Katedra Ekonomiki Przedsiêbiorstw ul. Oczapowskiego 4 10-918 Olsztyn tel. (0 89) 523 34 37 e-mail: l.menart@uwm.edu.pl