Wykorzystanie internetu w edukacji ekologicznej i promocji zdrowia środowiskowego Strona internetowa Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie Wanda Jarosz, Jolanta Brol, Barbara Jarzębska, Zofia Nowińska, Patrycja Przewoźnik Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach 1. Wstęp Informacja stanowi niezbędny budulec dla wiedzy, mądrość natomiast nie utożsamia się z wiedzą, choć zakłada jej posiadanie przynajmniej w tej mierze, w jakiej jest ona potrzebna do właściwego postępowania w warunkach i okolicznościach, w których nam żyć wypadnie W nasze życie wdziera się już nowa cywilizacja [...]. Nowa cywilizacja niesie z sobą nowy styl życia rodzinnego, zmiany w pracy, w miłości i w życiu; nową gospodarkę, nowe konflikty polityczne, a przede wszystkim zupełnie odmienną świadomość [Toffler, 1986]. Te słowa jednego z najbardziej znanych badaczy przemian cywilizacyjnych Alvina Tofflera, wypowiedziane ponad ćwierć wieku temu, są nadal aktualne. Osiągnięcia cywilizacji wkraczają do wszystkich sfer naszego życia i mimo ogromnego postępu oraz rozwoju naukowo-technicznego w dalszym ciągu wywołują negatywne zmiany w środowisku przyrodniczym. Obecnie zmiany te są powodowane głównie przez różnorodne substancje chemiczne stanowiące skutki uboczne procesów przetwarzania zasobów środowiskowych oraz konsumpcji powstałych z nich produktów. Cywilizacja będąca transmisją technicznych osiągnięć służących do udoskonalenia zewnętrznego życia [Bańka, 1986] wprowadza do środowiska nowe, nieznane i nieistniejące w nim dotąd związki chemiczne. Po raz pierwszy presję na środowisko wywierają czynniki, które nie występują naturalnie w przyrodzie. Nowy rodzaj niebezpieczeństwa spowodował, że zaczęto zwracać szczególną uwagę na zagadnienie ryzyka, będącego skutkiem modernizacji, w tym ryzyka dla zdrowia i życia ludzi oraz ryzyka środowiskowego. Ryzyka, które stanowi ryczałtowy produkt industrialnego postępu i, wraz z jego rozwojem, podlega systematycznemu pogłębianiu i zwiększaniu. Ryzyka o dystrybucji odmiennej niż w przypadku ryzyka występującego w środowisku pracy, albowiem dotykającego każdego [Janikowski, 2004]. Wiele problemów środowiska i zdrowia zostało już rozwiązanych, ale wciąż szereg spraw wymaga badań naukowych, szczególnie w odniesieniu do skutków zdrowotnych długotrwałego narażenia na czynniki środowiskowe. Zgodnie z opracowaną w latach 70. dwudziestego wieku koncepcją obszarów zdrowia Marca Lalonde'a na stan zdrowia populacji wpływają w 50% styl życia, w 15-20% jakość środowiska, 20% czynniki genetyczne oraz 10% opieka medyczna [Lalonde, 1974]. Jednak obecnie zarówno Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), jak i Komisja Europejska szczególną uwagę skupiają na czynnikach środowiskowych, które powodują zmiany globalne i długofalowe, mające wpływ nie tylko na zdrowie fizyczne, ale i psychiczne człowieka [Karta Ottawska, 1986; Strategia prozdrowotna WHO, 1946; Deklaracja Budapeszteńska, 2004; VI Program Ramowy Our Future our Choice, 2005; Europejska Strategia Środowisko i Zdrowie, 2003; Europejski Plan Działań Środowisko i Zdrowie na lata 2004 2010]. Stąd też główny nacisk położono na oddziaływania zdrowotne, związane ze zmianami klimatu, degradacją atmosfery i warstwy ozonowej, wpływem środowiska na zdrowie dzieci oraz tzw. chorobami cywilizacyjnymi (astma, alergie, choroby nowotworowe), a także czynnikami związanymi nieodłącznie z życiem współczesnego człowieka, takimi jak zapylenie, hałas czy stres. Wyniki testów nowego narzędzia do zarządzania jakością powietrza, opracowanego w ramach projektu Unii Europejskiej URBAN-EXPOSURE [2005] przeprowadzone w Oslo (Norwegia), Haifie (Izrael) oraz Katowicach (Polska) świadczą, że obecnie czynnikami decydującymi o stopniu 1
narażenia zdrowia mieszkańców są: stan techniczny i wyposażenie budynków mieszkalnych, jakość powietrza w pomieszczeniach zamkniętych (mieszkanie, stanowisko pracy, pomieszczenia szkolne), styl życia (używki, miejsce, czas i rodzaj wypoczynku). Na tym tle udział i zaangażowanie Ministerstwa Środowiska w opracowaniu i realizacji w latach 2003-2005 Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie (PW) 1 jest racjonalną konsekwencją znaczenia, jakie nadano kryteriom zdrowia w działaniach na rzecz środowiska [Dokumenty Końcowe, 1998; Konstytucja RP, 1997; Polityka Ekologiczna Państwa, 2002; Wieloletni Program Rządowy Środowisko a Zdrowie, 2000]. Kluczowe obszary badawcze Programu dobrano w taki sposób, aby uzyskać odpowiedzi na pytania dotyczące praktyki zarządzania środowiskiem postrzeganej poprzez pryzmat zdrowia człowieka, jak i na pytania dotyczące wybranych procesów i mechanizmów kształtujących relacje środowisko-zdrowie człowieka. Integralną część Programu stanowią działania informacyjno-promocyjne przyczyniające się do: a) upowszechnienia w Polsce informacji o działaniach systemowych zmierzających do ograniczenia występowania środowiskowych zagrożeń zdrowia oraz ryzyka zdrowotnego i środowiskowego, b) popularyzacji wzorców zachowań indywidualnych i grupowych pozwalających na ograniczanie jednostkowych skutków oddziaływania zanieczyszczeń środowiska na zdrowie. Działania informacyjno-promocyjne prowadzone w Programie Wieloletnim Środowisko a Zdrowie w latach 2003-2005 są pierwszą próbą całościowego przedstawienia społeczeństwu problematyki wpływu środowiskowych zagrożeń na zdrowie, ze szczególnym uwzględnieniem informacji o narzędziach zarządzania środowiskowego takich, jak ocena ryzyka zdrowotnego, ocena oddziaływania na środowisko, strategie rozwoju czy lokalny plan działań na rzecz środowiska i zdrowia. Strategia komunikacji opracowana dla Programu Wieloletniego zakłada, że podstawą dialogu społecznego jest zrozumienie publiczności i zbudowanie pomostu porozumienia w kontakcie pomiędzy odbiorcami a naukowcami, ekspertami i osobami zarządzającymi środowiskiem, a także, że współczesny świat opiera się na wiedzy i informacji. Z tego względu Internet jako narzędzie przekazu zarówno wiedzy, jak i informacji, wykorzystujące techniki multimedialne stwarza nieograniczone wręcz możliwości. Potencjał technologiczny Internetu umożliwia łatwe i szybkie przekazanie informacji, zapewnia coraz skuteczniejszą komunikację obustronną, daje możliwość przechowywania informacji, do której dostęp ma nieporównywalnie większa liczba ludzi, a także umożliwia reprodukowalność informacji bez straty jej wartości. 2. Strona internetowa PW Środowisko a Zdrowie Tak jak w wypadku wielu innych programów, projektów czy kampanii oś działań informacyjno-promocyjnych w programie Wieloletnim Środowisko a Zdrowie stanowi strona internetowa (http://www.ietu.katowice.pl/wpr). Strona powstała w 2003 roku w celu pokazywania społeczeństwu przebiegu oraz rezultatów projektów badawczych realizowanych w ramach Programu. Strona miała pełnić funkcję informacyjną, a przekaz został ukierunkowany głównie na specjalistów i ekspertów oraz na przedstawicieli wybranych grup celowych: administracji państwowej, władz samorządowych, środowisk gospodarczych, środowisk naukowych, organizacji ekologicznych i konsumenckich. Jednak analiza wyników badań ankietowych, przeprowadzonych w latach 2003-2004 wśród społeczeństwa oraz organizacji pozarządowych dotyczących, między innymi, znajomości 1 Program został przyjęty przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów i ustanowiony Uchwałą nr 64/2001 Rady Ministrów z dnia 5 czerwca 2001 r. 2
czynników środowiskowych i wiedzy o ich wpływie na zdrowie, a także oceny dostępu do informacji na ten temat spowodowała weryfikację funkcji, adresatów oraz treści przekazu. Badania te wykazały, bowiem, że około 80% dorosłych Polaków dostrzega wprawdzie związek pomiędzy zdrowiem człowieka i stanem środowiska naturalnego, a spośród osób, które dostrzegają ten związek 85% uważa, że zanieczyszczenia środowiska mogą istotnie wpływać na pogorszenie stanu zdrowia, to jednak świadomość ta nie przekłada się na odpowiednie działania. Na liście działań wskazywanych przez Polaków jako służące poprawie stanu środowiska i ochronie zdrowia brak jest zachowań ograniczających wpływ hałasu, toksycznych chemikaliów np. azbestu, PCB, promieniowania elektromagnetycznego. Ponadto we wszystkich badanych grupach podkreślano brak dostępnej informacji na ten temat i konieczność współpracy różnych organizacji i grup społecznych. Od 2004 roku strona internetowa Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie pełni funkcję informacyjną, edukacyjną oraz inicjującą i wspierającą partnerstwo. Jej adresatów stanowią: eksperci, specjaliści ochrony środowiska, przedstawiciele administracji publicznej i samorządowej, organizacje pozarządowe działające na polu ochrony środowiska i promocji zdrowia, podmioty gospodarcze, media, społeczeństwo, jednostka, rodzina, lekarze rodzinni, społeczność lokalna, grupy interesu, nauczyciele. Z tego względu wśród informacji zamieszczanych na stronie można wyróżnić informację specjalistyczną oraz informację ogólnospołeczną. Zróżnicowane techniki przekazu informacji (komunikaty, prezentacje, artykuły, skróty, materiały promocyjne) służą przekazaniu wiedzy, aktualnych wiadomości oraz wzmocnieniu siły oddziaływania określonych treści, głównie motywacji. 2.1. Zawartość strony internetowej PW Środowisko a Zdrowie Nawigację po stronach Wieloletniego Programu Środowisko a Zdrowie umożliwia umieszczone na szarym pasku w lewej części ekranu menu przedmiotowe czyli wykaz grup tematycznych, w których są zestawione udostępniane informacje. W obrębie grup tematycznych, w zależności od charakteru, informacje podzielono na kolejne tematy lub wykazy / listy. Z górnej belki można wejść na podstrony zawierające: opisy projektów badawczych realizowanych w ramach Programu oraz stale aktualizowane informacje o ich przebiegu i uzyskiwanych rezultatach (dostępne również w formie publikacji oraz prezentacji), dokumenty międzynarodowe i krajowe dotyczące zdrowia środowiskowego, e-biuletyn, linki do stron internetowych polskich i zagranicznych instytucji zajmujących się problematyką zdrowia środowiskowego oraz stron tematycznych, według obszarów problemowych. dane adresowe realizatorów Programu. Na prawej belce znajdują się banery trwających obecnie kampanii promocyjnych i akcji, których tematyka dotyczy środowiskowych czynników zagrożenia zdrowia, np.: emisji spalin 3
(Dzień bez samochodu), czystości i dostępu do wody (Woda pitna), hałasu (Stop hałasowi), wypalania traw, usuwania z najbliższego otoczenia odpadów (Sprzątanie Świata). W części informacyjnej na stronie głównej publikowane są wiadomości i komunikaty o aktualnych wydarzeniach w kraju i na świecie oraz komunikaty i zaproszenia na konferencje, spotkania, szkolenia itp. Informacje uszeregowane są chronologicznie - od najbardziej aktualnej do wiadomości archiwalnych. Najnowsze wiadomości pojawiają się w środkowym oknie strony głównej. W serwisie prasowym zamieszczane są komunikaty prasowe dla dziennikarzy o zdarzeniach istotnych dla realizacji PW oraz dla problematyki zdrowia środowiskowego. Udostępniane są także artykuły opublikowane w prasie ogólnopolskiej i lokalnej. Galeria zawiera fotoreportaże z imprez zorganizowanych w ramach Programu Wieloletniego - seminaria, konferencje, konkursy. Interaktywny charakter nadaje stronie forum, uruchomione w 2004 roku, które umożliwia wymianę informacji, poglądów, doświadczeń ze wszystkimi zainteresowanymi problematyką zdrowia środowiskowego, oraz materiały wymagające odpowiedzi, np. ankiety dla organizacji pozarządowych i jednostek samorządowych. Szczególną pozycję stanowi wydawany w ramach Programu e-biuletyn, którego zadaniem jest prezentacja informacji dotyczących aktualnych spraw związanych ze zmniejszaniem wpływu środowiskowych zagrożeń na zdrowie człowieka. Biuletyn stanowi także forum wymiany informacji pomiędzy realizatorami PW a jego odbiorcami i w ten sposób przyczynia się do umacniania partnerstwa na rzecz zdrowia środowiskowego. Poszczególne numery e-biuletynu dostępne są formie plików pdf. W części edukacyjnej znajdują się podstrony zawierające: listę faktów (wydarzeń, zapisów) najważniejszych dla tworzenia i rozwoju procesu integracji obszarów środowiska i zdrowia, słownik terminów związanych z zagadnieniami środowiskowych zagrożeń zdrowia, dokumenty między narodowe i krajowe dotyczące zdrowia środowiskowego, publikacje i materiały różnych organizacji, materiały konferencyjne (artykuły, prezentacje), materiały szkoleniowe. Dla tych wszystkich, którzy poszukują syntetycznej informacji opracowywane są krótkie zestawienia podstawowych danych dotyczących stanu środowiska i skutków wpływu czynników środowiskowych na zdrowie publikowane pod hasłem Czy wiesz, że. Materiały promocyjne, z których może skorzystać użytkownik to ulotki, postery, tapety (w formie plików do pobrania). 2.2. Statystyka odwiedzin strony internetowej PW Środowisko a Zdrowie 4
Od listopada 2003 do maja 2005 r. całkowita liczba odwiedzin na stronie internetowej Programu Wieloletniego wynosiła (19 963), średnia ilość wejść w ciągu miesiąca wynosiła 1 505, a największa zanotowana liczba odwiedzin w jednym miesiącu 3 082 - rys. 1. W ciągu dnia strona jest odwiedzana około 100 razy - rys. 2. Rysunek 1. Liczba odwiedzin strony internetowej Programu Wieloletniego 3500 3082 3000 2413 2734 2500 2000 1748 1580 1500 820 1000 593 476 500 0 styczeń 2005 luty 2005 marzec 2005 kwiecień 2005 maj 2005 czerwiec 2005 lipiec 2005 sierpień 2005 "Środowisko a Zdrowie" od stycznia do sierpnia 2005 roku. 250 200 150 100 50 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 Rysunek 2. Liczba odwiedzin strony internetowej Programu Wieloletniego "Środowisko a Zdrowie" na przykładzie czerwca 2005 r. Zwiększenie zainteresowania informacjami zamieszczonymi na stronie internetowej obserwowano każdorazowo po spotkaniach z młodzieżą szkolną, przedstawicielami jednostek administracji publicznej czy organizacji pozarządowych oraz po każdorazowej wysyłce e-biuletynu wydawanego cyklicznie w ramach promocji Programu. 5
Nie bez wpływu na liczbę odwiedzających stronę internetową były również publikacje w czasopismach patronów medialnych oraz informacje w mediach lokalnych, towarzyszące opracowywaniu Lokalnego Planu dla Miasta i Gminy Olkusz (LPDŚZ). 3. Wzmocnienie przekazu Szczególnie istotną rolę we wzmacnianiu przekazu odgrywa popularyzacja adresu strony internetowej Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie, gdyż 90% interneautów dociera do strony za pośrednictwem wyszukiwarek. Ogromne znaczenie ma więc właściwe pozycjonowanie strony 2 gwarantujące pojawienie się na pierwszych dwóch stronach wyników wyszukiwania. Jednak wzmocnieniu przekazu służy przede wszystkim zastosowanie różnych technik przekazu dobranych pod kątem odbiorcy. W Programie wykorzystano materiały drukowane (ulotki, broszury, wydawnictwa zwarte, materiały konferencyjne), wystawy (postery, prace plastyczne), seminaria, konferencje, wykłady, szkolenia, warsztaty dla młodzieży, publikacje prasowe, prezentacje multimedialne. Poniżej przedstawiono dwa przykłady zróżnicowanego doboru technik przekazu w zależności od odbiorcy. Przykład 1 Przykład 2 Administracja samorządowa, państwowa, Uczniowie i młodzież eksperci ochrony środowiska konkurs plastyczny warsztaty robocze wystawy laureatów konkursu seminaria i konferencje plastycznego poradniki broszura informacyjna ulotki cykl artykułów w miesięczniku postery problemowe ekologicznym Zielona Liga artykuły w prasie zajmującej się ankieta dotycząca problematyki wpływu problematyką ochrony środowiska czynników środowiskowych na zdrowie i zdrowego stylu życia zajęcia warsztatowe wykłady 4. Podsumowanie Działania promocyjne prowadzone w ramach Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie uzyskały aprobatę społeczną, co znalazło potwierdzenie w pozytywnych opiniach między innymi Ministerstwa Środowiska, Ministerstwa Zdrowia, organizacji pozarządowych zajmujących się problematyką zdrowia i środowiska oraz przedstawicieli administracji samorządowej. Dowodzi tego również rosnąca systematycznie popularność strony internetowej Programu. Zadaniem strony internetowej Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie jest przekaz wiedzy i informacji w celu podniesienia poziomu świadomości społecznej w zakresie problematyki środowiskowych zagrożeń zdrowia oraz zwiększenie udziału społeczeństwa w procesie ich identyfikacji i przeciwdziałaniu negatywnym skutkom zdrowotnym. Trzy lata 2 Pozycjonowanie stron WWW można najprościej określić jako wpływ na ich ranking w wyszukiwarkach, z których każda ma swoje własne kryteria pozycjonowania. Wyszukiwarki mogą generować nawet do 75% ruchu internautów dla dobrze zoptymalizowanej i wypozycjonowanej strony. 6
funkcjonowania strony i prowadzonych równolegle badań ankietowych (społeczeństwa, administracji samorządowej, podmiotów gospodarczych, organizacji pozarządowych oraz uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych) wykazały konieczność wprowadzenia funkcji edukacyjnej, ponieważ konsumpcyjny styl życia i brak wiedzy na temat zdrowotnych skutków czynników środowiskowych oraz w dalszym ciągu raczej deklaratywna i mało aktywna postawa większości społeczeństwa nie prowadzi do ograniczania ryzyka zdrowotnego [Jarosz i inni, 2003; Jarosz inni, 2004]. Zatem w przyszłości celem tej strony będzie dostarczenie wiedzy i pokazanie metod, narzędzi i umiejętności, które pozwolą na zgłębianie procesów zachodzących w środowisku oraz nauczenie dokonywania krytycznych wyborów, dzięki którym poprawi się stan środowiska i wzrośnie szansa na lepsze zdrowie nie tylko nas, ale także przyszłych pokoleń. Zrozumienie procesów zachodzących na styku obszaru środowiska i obszaru zdrowia wymaga myślenia systemowego w miejsce linearnego, czyli widzenia wielokierunkowych wzajemnych relacji zamiast linearnych łańcuchów przyczynowo-skutkowych, widzenia procesów zmian. Przekaz multimedialny stwarza tu ogromne możliwości edukacyjne. Światowa Organizacja Zdrowia szczególną uwagę zwraca na zdrowie dzieci i ludzi starszych, jako grup społecznych o największej wrażliwości zdrowotnej. Troska o zdrowie i rozwój dzieci jest podstawowym celem ludzkości i wynika z podstawowych zasad etyki - jako dbałość o najsłabszych i bezbronnych. Skupienie uwagi na zdrowiu dzieci ma jednak również inny wymiar, jako działań prowadzonych w kierunku zapewnienia zrównoważonego rozwoju ludzkości i wychowaniu zdrowych i świadomych obywateli. Praktyka wykazuje wielkie zaangażowanie dzieci w działania na rzecz środowiska np. podczas wdrażania programów selektywnej zbiórki odpadów dzieci są najlepszymi nauczycielami dorosłych i inicjatorami działań prośrodowiskowych w rodzinie. Dzieci są również innowatorami posługiwania się technologią informacyjną. Ta aktywność dzieci powinna zostać w pełni wykorzystana w edukacji z zakresu zdrowia środowiskowego. Wymaga to jednak odpowiedniego przygotowania do korzystania z możliwości nowych technologii teleinformacyjnych, selekcjonowania i syntetyzowania oraz analizowania informacji. Zapraszamy do współpracy i odwiedzania strony internetowej Programu Wieloletniego Środowisko a Zdrowie www.ietu.katowice.pl/wpr Bibliografia 1. Bańka J.: Filozofia cywilizacji. T. 1. Cywilizacja diatymiczna, czyli świat jako strach i łup. Katowice 1986, s. 15 2. Deklaracja Budapeszteńska, Fourth Ministerial Conference on Environment and Health, Budapest, Hungary, 23 25 June 2004. EUR/04/5046267/6 25 June 2004 ORIGINAL: English. [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: http://www.euro.who.int/document/e83335.pdf 3. Deklaracja z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju (1992), [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: Dokumenty końcowe konferencji Narodów Zjednoczonych Środowisko i Rozwój Rio de Janeiro 3-14 czerwca 1992r. (1998), Instytut Ochrony Środowiska. Warszawa. 4. Europejska Strategia Środowisko i Zdrowie COMMUNICATION FROM THE COMMISSION TO THE COUNCIL, THE EUROPEAN PARLIAMENT AND THE EUROPEAN ECONOMIC AND SOCIAL COMMITTEE COM (2003) 338 final, Brussels, 7
11 czerwca, 2003. [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: http://www.ietu.katowice.pl/wpr/dokumenty/eu_strategia_srod_zdrowie.pdf 5. Europejski Plan Działań Środowisko i Zdrowie na lata 2004 2010 - COMMUNICATION FROM THE COMMISSION TO THE COUNCIL, THE EUROPEAN PARLIAMENT, THE EUROPEAN ECONOMIC AND SOCIAL COMMITTEE, COM(2004) 416 final, Volume I, Brussels, 9 czerwca, 2004. [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: http://europa.eu.int/comm/environment/health/pdf/com2004416.pdf 6. Janikowski R. (red.): Środowisko a Zdrowie. Polityka, zarządzanie, komunikowanie, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok, 2004. 7. Jarosz W., Nowińska Z., Brol J.: Promocja działań na rzecz środowiska i zdrowia wśród administracji rządowej, władz samorządowych, środowisk gospodarczych, środowisk naukowych, organizacji ekologicznych i konsumenckich (Etap I). Biblioteka IETU, Katowice, 2003 (praca niepublikowana). 8. Jarosz W., Nowińska Z., Jarzębska B., Brol J.: Promocja działań na rzecz środowiska i zdrowia wśród administracji rządowej, władz samorządowych, środowisk gospodarczych, środowisk naukowych, organizacji ekologicznych i konsumenckich (Etap II). Biblioteka IETU, Katowice, 2004 (praca niepublikowana). 9. Karta Ottawska, 1986. 10. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, 1997. 11. Lalonde M.: A New Perspective on the Health Canadians. Government of Kanada, 1974. 12. Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010, Rada Ministrów, Warszawa, 2002. [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: http://www.mos.gov.pl/1materialy_informacyjne/raporty_opracowania/polityka_ekologic zna_2003_2006.pdf 13. Strategia prozdrowotna WHO Constitution of World Health Organization, 1946 [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: http://w3.whosea.org/aboutsearo/pdf/const.pdf. 14. Toffler A.: Trzecia fala. PIW, Warszawa 1986, s. 33 15. URBAN-EXPOSURE - Integrated exposure management tool characterizing air pollution-relevant human exposure in urban environment, UE Projekt EVK4-CT-2002-0009. 2005. 16. VI Program Ramowy Our Futur our Choice, 2005. 17. VI Program Ramowy Unii Europejskiej Our Futur our Choice [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: http://europa.eu.int/eurlex/pri/en/oj/dat/2002/l_242/l_24220020910en00010015.pdf 18. Wieloletni Program Rządowy Środowisko a Zdrowie. Założenia. Materiały MŚ i MŻ, Warszawa, 2000. 8