Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000. Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN 83-916342-2-1 Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/6 61-664 Poznaƒ tel./fax +48 / 61 826 78 44 e-mail: adrem@echostar.pl

Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej................... 11 Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania......... 27 Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie?.......................................... 51 Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat 1923-1929.... 71 Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej................................... 81 Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych................................... 101 Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji........................................ 109 Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym............. 117 Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka...................................... 125 Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych.................................... 145 Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne.. 157 Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry................................... 165 Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii.................................... 171 Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego..................................................... 183 Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej...................................... 193 Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce....................... 205 Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych......................................... 237 Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy................................. 241 Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego....................................... 247 9

Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4).................... 257 Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku.............................. 263 Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza........................ 271 Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002..... 283 Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci............... 297 Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy....................................................... 311 Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku................................................ 317 Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem?............ 321 Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie....................... 327 Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa.............................. 337 Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach............................... 341 Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii....................................................... 353 Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego................. 373 Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka?.............. 379 Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego................. 389 Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç........................ 399 Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map?..... 407 Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ........ 413 Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii.................................... 439 Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna........... 449 Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji...................................... 457 Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii.................................... 479 Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie......... 489 Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie............................. 495 Indeks nazw osobowych....................................................... 499 Indeks nazw geograficznych................................................... 507 Lista adresowa autorów...................................................... 517 10

Wies aw St pieƒ Karta obserwacji terenu z góry 1. Wprowadzenie Rozwój technik i metod badaƒ archeologicznych powoli uzupe nia si o obserwacj terenu z góry wraz z jego rejestracjà obrazowà, fotograficznà i filmowà. Terminy: aerial archaeology lub l archeologie aerienne, Luftbildarchäeologie t umaczymy wprost jako archeologi lotniczà, która ma swoje techniki i metody badawcze. Zawsze podstawà tych metod jest obserwacja fragmentu powierzchni ziemi z wysokoêci. Obserwator mo e do tego wykorzystywaç ró ne Êrodki, jak samolot, lotnia, paralotnia, balon, model latajàcy zdalnie sterowany lub te latawiec na uwi zi. Dlatego nie zawsze termin archeologia lotnicza jest adekwatny do zastosowanej techniki obserwacji, stàd tytu Karta obserwacji terenu z góry wydaje bardziej uniwersalny. Nie nale y zapominaç, e techniki i metody zastosowane w archeologii lotniczej mo na zastosowaç z powodzeniem w rejestracji naziemnej, np. przy wykonywaniu analizy uk adu stratyfikacyjnego. Karta obserwacji terenu z góry powsta a z potrzeb praktycznych. W tym miejscu nale y przypomnieç, e z podobnej potrzeby powsta a prakarta AZP. Stworzono jà celem dokumentowania zjawisk podczas badaƒ powierzchniowych szerokop aszczyznowych, prowadzonych przez Stefana Woyd w okolicach Pruszkowa na Mazowszu (Woyda 1974). Proponowana Karta obserwacji terenu z góry (ryc. 1) wykorzystuje dobre i z e doêwiadczenia jako materia dokumentacyjny pojedynczych stanowisk, zespo ów, wzgl dnie zjawisk historycznych zachodzàcych w wi kszym kontek- Êcie Êrodowiskowym. Mo e stanowiç materia dokumentujàcy zmiany zachodzàce w Êrodowisku kulturowym. Powinna byç jednak w pierwszej kolejnoêci uzupe nieniem karty AZP, jako jeden z jej wa nych elementów, rejestrujàc i odkrywajàc metodami teledetekcyjnymi stanowiska archeologiczne. Karta obserwacji terenu z góry mo e równie weryfikowaç, uêciêlaç obszar wyst powania znanych i odkrytych ju stanowisk. Spostrze enia takie powinny byç odnotowywane w karcie AZP w odpowiedniej rubryce, a Karty obserwacji powinny byç do àczone do teczki danego obszaru (por. Jaskanis 1998). Na kart AZP nanosimy jednak tylko te stanowiska, które zweryfikowaç mo na na zdj ciu lotniczym w sposób pewny lub przynajmniej z wysokim stopniem prawdopodobieƒstwa. Z pewnoêcià natomiast w czasie systematycznej obserwacji terenu z góry powstawaç b dzie wiele fotografii, na których pojawià si anomalie roêlinne lub glebowe, które mogà (lecz nie muszà) byç odzwierciedleniem stanowisk archeologicznych. Ka de z tych zdj ç winno byç w aênie katalogowane i ewidencjonowane w formie proponowanej Karty obserwacji terenu z góry, nawet jeêli badacz nie decyduje si za o yç dla odkrytego stanowiska karty AZP, która winna byç zarezerwowana dla stanowisk pewnych. Rezultaty badaƒ archeologii lotniczej pos ugujàcej si teledetekcjà jako metodà powinny byç jednak weryfikowane w terenie. Dlatego du y nacisk po o y em na lokalizacj zaobserwowanego zjawiska anomalii. Karta AZP niestety ma ten powa ny b àd, e lokalizacja jest, delikatnie 165

noênik / rodzaj kliszy KARTA OBSERWACJI TERENU Z GÓRY współrz dne REGION / OBSZAR: GPS: M. Nr stan. w miejscowoêci NR GM. Nr stan. na obszarze: współrz dne j - POW. Współrz dne AZP: x - geografi czne l - WOJ. y - rodzaj mapy WŁAÂCICIEL TERENU / NR DZIAŁKI MAPA NR WERYFIKACJA TERENOWA współrz dne x - FUNKCJA / KULTURA / CHRONOLOGIA topografi czne y - widok od strony 6 6 6 nr neg. / dia. 6 6 6 6 6 skala foto.: wysokoêç: nr zdj cia: rodzaj gleby autor foto.: rodzaj uprawy zezwolenie nr: data foto.: fotografi a opis: mapa nr: map / szkic sporzàdził: skala: nr mapy / szkicu: materiały znajdujà si w: mapa / szkic opis: kart wykona : sprawdził: Ryc. 1. Projekt Karty obserwacji terenu z góry. 166 IV: ARCHIWIZACJA I UDOST PNIANIE ZDJ å LOTNICZYCH W ARCHEOLOGII

mówiàc, nieprecyzyjna. Zastosowanie map powiatowych w skali 1:25000 z lat 60. oraz nieprecyzyjne ci cie poszczególnych obszarów (nie uwzgl dniono krzywizny ziemi) to najpowa niejszy jej mankament. Od po owy lat 80. zacz to stosowaç dodatkowo mapy w skali 1:10000 wg uk adu 65. Obecnie, kiedy mamy ogólnodost pne mapy z siatkà geograficznà, a ka dy badacz mo e kupiç GPS s u àcy do okreêlenia po o enia geograficznego miejsca, proponujemy wprowadzenie tego powszechnie stosowanego sposobu lokalizacji. Uwa am, e podstawowym obowiàzkiem badacza terenowego jest precyzyjna lokalizacja stanowiska, zabezpieczenie artefaktów a potem jego interpretacja. 2. Karta obserwacji terenu z góry Przechodzàc do prezentacji poszczególnych rubryk, chcia bym jeszcze raz podkreêliç, e Karta obserwacji terenu z góry stanowi materia wst pny do dalszych, bardziej precyzyjnych badaƒ. Dlatego zastosowano wygodny, jednostronny uk ad z marginesami do nanoszenia dodatkowych uwag, nie uwzgl dnionych w rubrykach, a wa nych dla danej sytuacji. Region/obszar rubryka ma charakter ogólny dla obserwacji badanego terenu oraz du e znaczenie dla stworzenia w przysz oêci klucza interpretacyjnego. Wiadomo, e aby stworzyç taki klucz, nie mo emy opieraç si tylko na ogólnych metodach i zasadach archeologii lotniczej. Wiemy, e pewne zjawiska sà obserwowane na konkretnym obszarze i zwiàzane z konkretnym Êrodowiskiem. Inaczej mogà manifestowaç si osady na Kujawach a inaczej na Pomorzu czy Podkarpaciu. Obszar precyzuje miejsce w regionie, np.: Region Nadmorski / Obszar Zatoki Gdaƒskiej lub Pomorze Gdaƒskie / Obszar Dolnej Wis y lub obszar któregoê z Parków Narodowych, krajobrazowych, strefy konserwatorskiej lub pewnych form geologicznych. Mo e byç taki przypadek, e odkrytego stanowiska nie mo na przypisaç do konkretnej miejscowoêci, np.: odkrywane z góry wraki w Zatoce Puckiej lub te stanowiska po o one w górach. W takiej sytuacji obszar staje si wyró nikiem miejsca dla po o enia odkrytego stanowiska. Nast pne rubryki to, podobnie jak w karcie AZP, dane administracyjne poszerzone o rubryk powiat. Bardziej precyzyjne dane, jak np. stara nazwa miejscowoêci lub jej regionalne okreêlenie mo e byç naniesiona na margines karty. JeÊli sà powody, aby zarejestrowane stanowisko mia o dok adniejszà dokumentacj i dane, zawsze mo na za o yç nowà kart AZP lub odwo aç do ju istniejàcej. Rubryki dotyczàce numeracji stanowiska w miejscowoêci lub na obszarze mogà byç wype nione, jeêli obserwujemy znane ju z AZP stanowiska, wzgl dnie po za o eniu nowej karty AZP. Wspó rz dne AZP mogà byç wype nione w podobnym jak wy ej przypadku lub te niezale nie od tego podajemy wartoêci x, y, korzystajàc z obowiàzujàcych map w skali 1:25000. Nast pnym zespo- em danych lokalizacyjnych sà rubryki okreêlajàce precyzyjniej zaobserwowane zjawiska. W tej grupie do ogólnych danych nale y zaliczyç dwie rubryki wyt uszczone: Nr obszaru, gdzie wpisujemy obszar AZP oraz Mapa nr, gdzie wpisujemy god o mapy topograficznej w skali 1:10000 z uk adem wspó rz dnych x, y lub innej mapy z serii uk adu 65. Kiedy pracujemy na mapach z siatkà geograficznà, wtedy w rubryce rodzaj mapy wpisujemy jej odpowiednie god o, np. wed ug uk adu GEO 80. Wype niamy wtedy wspó rz dne geograficzne szerokoêç i d ugoêç. Nowà rubrykà sà wprowadzone w karcie wspó rz dne odczytane z GPS-u. Archeolodzy obserwujàcy teren z samolotu cz sto u ywajà tego urzàdzenia do lokalizacji stanowisk. Przyrzàd podaje dane: szerokoêç geograficznà poprzedzonà literkà N lub S i d ugoêç geograficznà poprzedzonà literkà E lub W. Rubryki wy ej wymienione nie muszà byç wszystkie wype nione, mo na je uzupe niaç w miar potrzeby i sytuacji badawczej. Dla przyk adu, mamy zapisane tylko wspó rz dne z samolotu z GPS-u lub mamy tylko wspó rz dne topograficzne albo geograficzne z map po analizie sytuacji na zdj ciu. Mo emy równie uêciêliç lokalizacj w terenie przyrzàdem GPS. Lokalizacj stanowiska wpisujemy wtedy w niewype nionej wczeêniej rubryce, wzgl dnie nanosimy poprawk na margines karty. Rubryka W aêciciel terenu / Nr dzia ki mo e byç wype niona, jeêli zachodzi istotna potrze- KARTA OBSERWACJI TERENU Z GÓRY 167

ba okreêlenia takich danych, jednak musimy mieç ÊwiadomoÊç, e dane osobowe w aêciciela nie mogà byç ujawniane bez jego zgody i sà chronione prawem. Weryfikacja terenowa jest rubrykà, która precyzuje stopieƒ zaawansowania badaƒ, potwierdzajàc wzgl dnie negujàc wyniki obserwacji. Rubryk wype niamy wtedy, kiedy weryfikacje przeprowadzono wpisujàc wynik negatywny, pozytywny. Pami tamy jednoczeênie, e nie wszystkie zjawiska, jak ju wspomnia em, sà mo liwe do zaobserwowania w terenie. W rubryce tej mo na odwo aç si do wczeêniej przeprowadzonych badaƒ powierzchniowych lub wykopaliskowych, odsy ajàc do odpowiedniej karty AZP. Funkcja/kultura/chronologia to rubryka, która równie nie zawsze b dzie wype niona. Szereg zaobserwowanych zjawisk i anomalii w terenie da si okreêliç dopiero po weryfikacji lub te nie b dzie to w ogóle mo liwe. Dokumentujàc stanowiska znane, takie jak np.: grodziska, kr gi kamienne, kurhany, mo emy okreêliç ich funkcj, kultur i chronologi. Zawsze mo emy do ka dego z okreêleƒ dopisaç znak zapytania, jeêli mamy jedynie przeczucie lub wàtpliwoêç. Rubryka widok od strony na pewno nie nastr cza wàtpliwoêci, e jest potrzebna dla okreêlenia po o enia stanowiska wype niamy jà zakreêlajàc odpowiednie pole. Rubryka wysokoêç nie zawsze mo e byç wype niona; jest wa na przy okreêleniu skali zdj cia, negatywu, diapozytywu. Aby jà wype niç, musimy odczytaç wysokoêç lotu z przyrzàdów pok adowych samolotu, wzgl dnie z GPS. Wype nienie tej rubryki mo e byç pomocne przy np. okreêleniu optymalnych wysokoêci do obserwacji danych zjawisk. NoÊnik nale y podaç rodzaj noênika: p yta CD, CF, DVD, xd itp. Rodzaj kliszy jest istotnà informacjà technicznà, jaki materia u yto do wykonania zdj cia, np.: Kodak Gold 100, Velvia lub film czarno-bia y Ilford HP czy te film uczulony na podczerwieƒ typu Infra itp. Nr neg. / dia. lub numer uj cia na noêniku cyfrowym wpisujemy wed ug obranej przez siebie numeracji. Nale y tutaj wskazaç, gdzie materia y wyjêciowe sà przechowywane. Mo na to nanieêç poni ej na marginesie, wzgl dnie w rubryce materia y znajdujà si w. Numery zdj cia i numery mapy, znajdujàce si na polach przeznaczonych do wmontowania fotografii i szkicu, oznaczajà lokalizacj obrazów w pami ci komputera. Skala fotografii rubryka ta mo e, ale nie musi, byç wype niona. Mo emy jà jedynie z grubsza obliczyç, porównujàc fotografi z mapà, poniewa mamy do czynienia przede wszystkim ze zdj ciami nachylonymi. Zdj cia pionowe, jeêli uda nam si je zrobiç, wzgl dnie zreprodukowaç ze zdj ç topograficznych, nie nastr czajà trudnoêci w ustaleniu ich skali. Rodzaj gleby lub pod o a ma istotne znaczenie w ujawnianiu si anomalii. Piasek, glina, ska- a, i stanowi t o, które mo e wzmocniç, wzgl dnie os abiç, pewne zjawiska w okreêlonych porach roku. Jest to bardzo wa ny element przy tworzeniu archeologicznego klucza interpretacyjnego dla danego obszaru. Rodzaj uprawy ÊciÊle wià e si z rodzajem gleby jako t a. RoÊlinnoÊç, podobnie jak gleba, mo e maskowaç, wzgl dnie wzmacniaç pewne zjawiska. W interpretacji wa na jest wiedza p ynàca z doêwiadczenia, a ta ze sporzàdzanych skrupulatnie dokumentacji. Niewielki margines pod rubrykà mo e byç wype niony dodatkowà informacjà uzupe niajàcà. Istotnà rol odgrywa równie data wykonania fotografii obserwacji, mo emy jà równie uzupe niç informacjami o godzinie i dodatkowych zjawiskach meteorologicznych, np.: susza, zwi kszona wilgotnoêç gruntu, szron i inne zjawiska. Autor foto powinien byç uwzgl dniony jako jeden, ale niekoniecznie jedyny wykonawca karty. Analiz zdj cia mo e równie przeprowadziç inna osoba. Fotografia opis powinien zawieraç istotne informacje o obserwowanych zjawiskach. Trudno uêciêlaç wype nienie tej rubryki, poniewa powinna ona nosiç cechy autorskiej interpretacji. Rubryka mapa/szkic opis jest jednym z najwa niejszych, obok fotografii, elementów karty. Ten fragment wraz z opisem powinien lokalizowaç zjawisko, jak równie je interpretowaç. Mapa/szkic opis stanowi sugesti autorskà, jest interpretacjà i wskazówkà do dalszych badaƒ. Z doêwiadczenia wiemy, e ujawnienie stanowiska mo e nastàpiç poprzez wieloletnie obserwacje. Jedne jego elementy mogà w danym okresie si ujawniaç, a inne zanikaç. Porównanie kart z ró nych lat i sezonów stanowi podstaw metody badawczej. Mapa powinna byç tak dobrana, aby obserwowane zjawisko mog o byç precyzyjnie zlokalizowane. Mo emy korzystaç w tym przypadku z map topograficznych, geograficznych, morskich, geologicznych, katastralnych lub sporzàdziç szkic. Za- 168 IV: ARCHIWIZACJA I UDOST PNIANIE ZDJ å LOTNICZYCH W ARCHEOLOGII

wsze jednak musimy uwzgl dniç skal mapy/szkicu oraz zapisaç jej god o w rubryce Nr mapy / szkicu. Jak ju wspomnia em, nie zawsze autor fotografii musi byç autorem jej interpretacji, cz sto jest to praca zbiorowa. Fakt ten zaznaczamy w rubryce rysunek / szkic sporzàdzi wraz z datà wykonania. Kart wykona to rubryka którà wype nia osoba, która odpowiada merytorycznie za ca oêç karty. Rubryk sprawdzi mo e podpisaç osoba reprezentujàca instytucj zlecajàcà, wzgl dnie kierownika zespo u. Ostatnia rubryka materia y znajdujà si w informuje, gdzie znajdujà si materia y wyjêciowe, jak negatywy, diapozytywy, noêniki cyfrowe, materia y opisowe, trasy lotów, karty pok adowe, spisy stanowisk i lotów itp. 3. Zakoƒczenie Na zakoƒczenie chcia bym dodaç, e Karta obserwacji terenu z góry powinna mieç charakter ywy, w tym celu pozostawiono wiele miejsca na marginesach i w opisach dla indywidualnych twórczych dzia aƒ. Powinna staç si jednà z form dokumentowania w archeologii, zaê jej systematyczne stosowanie u atwi wypracowanie kluczy interpretacyjnych dla archeologii lotniczej terenu Polski. Karta ta jest propozycjà autorskà, a jej forma wynikn a z praktyki dokumentacyjnej, zwiàzanej z intensywniejszym w ostatnich latach rozwojem archeologii lotniczej w Polsce. Bibliografia Jaskanis D. 1998. Ewidencja archeologicznych dóbr kultury, [w:] Ewidencja, eksploracja i dokumentacja w praktyce konserwatorstwa archeologicznego, (red.) Z. Kobyliƒski. Warszawa: Generalny Konserwator Zabytków, 15-45. St pieƒ W. 1998. Karta obserwacji terenu z góry, [w:] Ewidencja, eksploracja i dokumentacja w praktyce konserwatorstwa archeologicznego, (red.) Z. Kobyliƒski. Warszawa: Generalny Konserwator Zabytków, 53-57. Woyda S. 1974. O pracach nad zdj ciem archeologicznym terenu Mazowsza i Podlasia, Wiadomo- Êci Archeologiczne 39 (1): 44-47. Wies aw St pieƒ Register entry of aerial survey Summary Different research and documentation techniques have developed during approximately the last 25 years of the archaeological process of field-walking survey of the whole country. The result of these studies is a documentary index consisting of several hundred thousand entries documenting archaeological sites. The entry is the basic source of information about the findings and about the site. This article presents the history of the idea behind the foundation of The Polish Archaeological Record AZP (Archeologiczne Zdj cie Polski) and the accompanying documentation. The experience of the author connected with aerial archaeology brought about the idea of creating a Register of aerial survey, which will constitute supplementary material to the register of the field-walking (AZP). The basic source of information in each entry is, in this case, a photograph and an interpretation sketch or a selected part of a map with a localised image. The author presents and discusses the particular columns which are designed to register additional data connected with the time the photograph was taken, the location, where the materials and entry card were to be archived as well as comments on the interpretation of the photograph and conservator s recommendations. Captions: Fig. 1. The design for the register entry of aerial survey card. KARTA OBSERWACJI TERENU Z GÓRY 169