Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk Ekonomicznych Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw Prof. dr hab. Henryk Runowski Ekonomika rolnictwa - przemiany w gospodarstwach rolnych Warszawa, 11.04.2014
Plan wystąpienia 1. Dlaczego gospodarstwa się zmieniają? 2. Jaki jest kierunek tych zmian? 3. Jakie są efekty ekonomiczne zachodzących zmian? 4. Kilka wniosków
1. Dlaczego gospodarstwa się zmieniają?
Zmiany cen czynników produkcji i produktów rolniczych w latach 1995-2012 (1995=100) 600 500 Ceny produktów rolnych sprzedawanych Ceny towarów zakupowanych przez rolników Wynagrodzenie w gospodarce narodowej Wskaźnik nożyc cen w okresie wynagrodzenia 400 300 200 100 0 1995 1996 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 ceny produktów zakupowanych ceny produktów sprzedawanych wskaźnik nożyc cen
Ceny czynników produkcji rosną szybciej niż ceny produktów rolnych Koszty siły roboczej rosną szybciej niż pozostałych czynników produkcji
koszt jednostkowy lub cena Ekonomika technologii w zależności od skali produkcji T 1 T2 C 2 C 1 W 1 W 2 W 3 W 4 W 5 W 6 W 7 W 8 W 9 SKALA PRODUKCJI
PRODUKCJA Efekty postępu biologicznego w odniesieniu do produkcji Postęp 2 P 2 Postęp 1 P 1 N 1 NAKŁAD
Optimum prywatno-gospodarczego a społeczne w procesie intensyfikacji produkcji rolniczej Zysk krańcowy Koszty społeczne Masa zysku N 1 N 2 Optimum społeczne N 3 Optimum prywatnogospodarcze Nakład Źródło: Opracowanie własne na podstawie De Haen 1989: Mikro- i makroekonomiczna ocena strategii zmniejszania obciążenia środowiska naturalnego przez rolnictwo. Wykład wygłoszony na Uniwersytecie Hohenheim.
Kraje o największym przyroście i największym spadku produkcji żywca wołowego w latach 2000/2002 2008/2010 (w tys. ton) -500 0 500 1 000 1 500 2 000 2 500 Ireland Bulgaria Czech Rep. Spain France Italy Germany Russia USA Ukraine Argentina Pakistan Mexico South Africa UK Uzbekistan Colombia PL 82 China Sudan (ex) Brazil Źródło: FAOStat
Pogłowie trzody chlewnej w Chinach w latach 2003-2012 (mln szt.) 480 470 460 450 440 Wzrost o 61,7 mln szt. 430 420 410 400 390 W UE-27 spadek o 12,8 mln szt. 380 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Źródło: http://www.pig333.com/pig-production-data/graficos/
Indeks cen produktów rolnych FAO w latach 1990-2014 (2002-2004=100) 300 Ogółem 250 Mięso Mleko 200 150 100 50 Zboża 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Mechanizmy motywacyjne 1. Przymus (ekonomia, prawo) 2. Transgresja (nowe cele i aspiracje) 3. Rezygnacja (wycofanie) Źródło: Kozielecki J., 1987: Koncepcja transgresyjna człowieka. PWN, Warszawa.
Rosną wymagania w zakresie: - efektywności produkcji - bezpieczeństwa produktów - dobrostanu zwierząt - środowiska naturalnego - konkurencji światowej
2. Jaki jest kierunek zmian w gospodarstwach rolnych
Zmiany liczby gospodarstw w Polsce i UE w 2003 i 2010 Liczba gospodarstw (tys.) Kraje gospodarstwa indywidualne ogółem z działalnością inną niż rolnicza 2003 2010 2003=100 2003 2010 2003=100 Polska 2 168 1 503 69,3 71 50 70,4 UE - 27 14 712 12 046 81,9 861 1 212 140,8 UE - 15 5 976 5 106 85,4 479 461 96,2 UE - 12 8 736 6 940 79,4 381 751 197,1 Źródło: Opracowanie na podstawie: Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej wpływ WPR. Powszechny Spis Rolny 2010. Red. W. Poczta
Zmiany liczby gospodarstw z chowem krów i pogłowia krów w latach 2003 i 2010 Kraje Liczba gospodarstw tys. 2003 = 100 Pogłowie bydła tys. 2003 = 100 Polska -448,0 48,7-345,8 87,9 UE - 27-1 066,5 66,7-2 180,2 91,6 UE - 15-170,7 71,3-1 407,7 92,7 UE - 12-895,8 65,6-772,5 88,5 Źródło: Opracowanie na podstawie: Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej wpływ WPR. Powszechny Spis Rolny 2010. Red. W. Poczta
Średnia wielkość stada krów w 2003 i 2010 roku Kraje 2003 2010 2003 = 100 Polska 3,3 5,9 180,3 UE - 27 8,1 11,2 137,4 UE - 15 32,4 42,2 130,1 UE - 12 2,6 3,5 134,9 Źródło: Opracowanie na podstawie: Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej wpływ WPR. Powszechny Spis Rolny 2010. Red. W. Poczta
w litrach 5000 4500 4000 3500 3000 3151 3082 3015 3075 3121 3136 3249 3370 3491 3510 3668 3828 3902 3969 4082 4147 4200 4292 4351 4455 4487 4618 2500 2000 1500 1000 500 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Źródło: GUS
Zmiany pogłowia trzody chlewnej w latach 2003-2012 (2003=100) % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 99 92 60 65 Polska UE - 12 UE - 15 UE - 27 Źródło: Opracowanie na podstawie Eurostat: http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=apro_mt_lspig&lang=en#
Średnie wyniki produkcyjne w chowie trzody chlewnej w wybranych krajach Wyszczególnienie Polska Dania Niemcy Austria UE-15 Liczba tuczników sprzedanych/rok/lochę (sztuk) Liczba miotów/rok/lochę (sztuk) Zużycie paszy na przyrost kg masa ciała od odsadzenia do sprzedaży (kg) 15,5 25,6 22,5 21,7 23,0 1,83 2,25 2,30 2,27 2,28 3,42 2,66 2,92 2,92 2,89 Źródło: Pejsak Z., 2012: Przyczyny spadku pogłowia trzody chlewnej w Polsce w ostatnich latach, materiały konferencyjne pt. Rozwój chowu i hodowli trzody chlewnej szansą dla gospodarstw towarowych w Polsce, Warszawa, 14.12.2012 r.
2079 2184 2027 2155 2398 3555 3929 3716 4284 4493 Nakłady inwestycyjne w rolnictwie ogółem (mln zł) i na 1 ha UR (zł/ha) w latach 2005-2012 mln zł 5000 4500 4000 3500 zł/ha 350 300 250 3000 200 2500 2000 150 1500 100 1000 500 50 0 2000 2002 2003 2004 2005 2007 2008 2010 2011 2012 0 Źródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa. GUS, Warszawa 2013
4835 4523 4473 7491 9983 9831 13401 11793 16609 17712 15390 Podaż krajowa ciągników fabrycznie nowych w Polsce w latach 2000-2010 (szt.) 20000 18000 16000 14000 12000 10000 od 2004 r. ok. 95 tys. ciągników 8000 6000 4000 2000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Źródło: Pawlak J., 2012: Podaż ciągników a opłacalność produkcji rolniczej. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 3/2012. Warszawa Wyd. IERiGŻ..
Liczba gospodarstw rozwojowych: 1999 r. 83-130 tys. 2006-2008 290-300 tys. Źródło: Józwiak W., 2003 i Jagła W. i Józwiak, 2009
3. Jakie są efekty ekonomiczne zmian w gospodarstwach i w rolnictwie
Wartość produkcji rolniczej w 2003 i 2012 (mld euro) Kraje 2003 2012 2003 = 100 Polska 13,4 23,6 175,6 UE - 27 334,4 404,4 121,0 UE - 15 290,5 339,3 116,8 UE - 12 43,9 65,1 148,2 Udział Polski w UE-27 (%) Udział Polski w UE-12 (%) 4,0 5,8 145,2 30,6 36,2 118,5 Źródło: Opracowanie na podstawie Eurostat: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/refreshtableaction.do?tab=table&plugin=1&pcode=tag00102&language=en
Wartość dodana brutto w 2003 i 2012 (mln euro) Kraje 2003 2012 2003 = 100 Polska 4,7 9,2 193,5 UE - 27 161,4 159,8 99,0 UE - 15 143,5 135,2 94,2 UE - 12 17,9 24,5 137,0 Udział Polski w UE-27 (%) Udział Polski w UE-12 (%) 2,9 5,7 195,5 26,4 37,3 141,3 Źródło: Opracowanie na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tag00056&plugin=1
Dynamika dochodów realnych na zatrudnionego w rolnictwie (2005=100) Kraje 2003 2005 2010 Polska 58,5 100,0 152,3 UE - 27 101,8 100,0 111,1 UE - 15 105,6 100,0 104,0 UE - 12 89,5 100,0 112,2 Źródło: Opracowane na podstawie: European Commission, Agriculture and Rural Development, http://ec.europa.eu/agriculture/statistics/agricultural/2011/index_en.htm
Ranking krajów UE-25 pod względem dochodów na osobę w latach 2004-2009 Kraj 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ŚREDNIA LOKATA Polska 23 24 23 22 23 23 24 Niemcy 6 6 5 5 9 4 6 Francja 8 7 8 6 8 10 7 Holandia 4 2 2 4 10 11 5 Wielka Brytania 3 4 4 1 1 1 2 Źródło: Opracowane na podstawie danych FADN
Kraje o najwyższym wzroście dochodu na osobę w rolnictwie w latach 2005-2011 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 87,3 74,7 73,9 59,6 18,3 Estonia Węgry Polska Czechy UE-27 Źródło: Eurostat
Średni udział dopłat w dochodzie gospodarstwa rolnego w UE-15 w latach 1995-2009 (w %) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Agriculture - FADN
Udział dopłat w dochodach i produkcji gospodarstw rolnych w 2011 roku (FADN) Wyszczególnienie Relacja dopłat do produkcji w % Gospodarstwa ekologiczne konwencjonalne 28,7 19,7 Relacja dopłat do dochodu w % 50,6 45,7 Źródło: Nachtman G., 2011: Wyniki grupy gospodarstw ekologicznych w latach 2004-2009 stagnacja czy rozwój. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego Nr 2 11(64). Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Poznaniu, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu.
Podsumowanie 1. Gospodarstwa zmieniają się zarówno pod wpływem czynników leżących wewnątrz nich samych, jak i pod wpływem sygnałów i wymagań płynących z otoczenia. 2. Otoczenie staje się coraz bardziej złożone i burzliwe. W tych warunkach tylko nowocześnie zorganizowane i prowadzone gospodarstwa mogą konkurować z innymi podmiotami. Należy tu mieć na uwadze gospodarstwa o rosnącej skali produkcji, zdolne do inwestowania w pracooszczędne technologie produkcji, korzystające z szeroko rozumianego postępu w rolnictwie i właściwie zarządzane, co mogą zapewnić wysokowykwalifikowani i pozytywnie zmotywowani producenci rolni.
Podsumowanie 3. Po przystąpieniu do Unii Europejskiej gospodarstwa polskie zwiększyły swój potencjał produkcyjny i wielkość produkcji oraz dochody. Nadal jednak pod wieloma względami polskie gospodarstwa średnio biorąc ustępują gospodarstwom wielu krajów Unii Europejskiej (produktywność, szczególnie pracy i poziom dochodów).
Podsumowanie 4. Dochody polskich gospodarstw rolnych po akcesji do Unii Europejskiej wyraźnie wzrosły, podobnie jak w wielu innych krajach nowoprzyjętych do UE. Nadal jednak polscy rolnicy osiągają jedne z najniższych dochodów w UE. Przyczyna główna leży w niższej wydajności pracy, a ta jest rezultatem ciągle niskiej jeszcze skali produkcji i słabego wykorzystania czynnika pracy.
Podsumowanie 5. Sytuacja produkcyjno-ekonomiczna gospodarstw rolnych w Polsce jest bardzo zróżnicowana zarówno w ujęciu regionalnym, jak i typów produkcyjnych, wielkości obszarowej, czy ekonomicznej.
Podsumowanie 6. Uzyskiwany obecnie poziom dochodów, pomimo niższego ich poziomu dopłat niż w starych krajach UE, czyni rolnictwo atrakcyjnym zajęciem. Jeżeli uda się utrzymać wyprzedzające tempo wzrostu popytu na na produkty rolne w stosunku do podaży, to rolnicze gospodarowanie może i w przyszłości być intratne. Popyt ten w UE jest dość stabilny. Przyszłość europejskich rolników rozstrzygać się będzie poza Europą. Czy będą oni w stanie konkurować na światowym rynku żywnościowym?