Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Agnieszka Stodolak Nr albumu: AS03 Uczestnictwo w Unii Gospodarczo- Walutowej jako determinanta sytuacji na rynku pracy Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Magdaleny Cyrek Przyjmuję pracę Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej
Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 1
Streszczenie Praca podejmuje problematykę wpływu uczestnictwa w Unii Gospodarczo-Walutowej na stan zatrudnienia, bezrobocia i aktywności zawodowej. Przedstawiono drogę formowania wspólnej strefy walutowej, jej wady i zalety. Pokazano również mechanizmy kształtowania równowagi na rynku pracy, a także wskaźniki opisujące go. W pracy zanalizowano i porównano wskaźniki dotyczące rynku pracy, takie jak aktywność zawodowa, zatrudnienie i bezrobocie między państwami członkami Unii Gospodarczo-Walutowej a całą Unią Europejską. Słowa kluczowe: rynek pracy, bezrobocie, zatrudnienie, aktywność zawodowa, Unia Gospodarczo-Walutowa TYTUŁ Participating in Economic and Monetary Union as a determinant of labor market situation 2
Spis treści Wstęp... 4 1. Unia gospodarcza i walutowa jako element współpracy w Unii Europejskiej... 5 1.1 Proces tworzenia Unii Gospodarczo-Walutowej... 5 1.2 Warunki uczestnictwa w Unii Gospodarczo-Walutowej... 7 1.3 Korzyści i koszty związane z wprowadzeniem euro... 9 2. Sytuacja na rynku pracy jako wyznacznik sprawności funkcjonowania gospodarki... 12 2.1 Mechanizmy kształtowania równowagi na rynku pracy w warunkach obszaru walutowego... 12 2.2 Model flexicurity jako podstawa funkcjonowania europejskich rynków pracy... 14 2.3 Wskaźniki sprawności funkcjonowania rynku pracy... 15 3. Rynek pracy w krajach Unii Gospodarczo-Walutowej na tle pozostałych państw Unii Europejskiej 19 3.1 Zróżnicowanie wskaźników zatrudnienia w Unii Europejskiej... 19 3.2 Stopa bezrobocia jako wyznacznik odporności rynków pracy na wahania koniunkturalne... 23 3.3 Różnorodność wskaźnika aktywności zawodowej w krajach Unii Europejskiej... 27 Wnioski i podsumowanie... 33 Bibliografia... 35 Spis tabel i rysunków... 35 3
WSTĘP Postępujący proces integracji monetarnej w Europie wymaga prowadzenia badań nad stopniem ujednolicenia rynków pracy w ramach strefy euro, a w szczególności w zakresie zatrudnienia, bezrobocia i aktywności zawodowej ludności. Strefę euro tworzą kraje, które cechują się zróżnicowanym poziomem rozwoju rodzimych rynków pracy. Zbyt silne rozbieżności w zakresie funkcjonowania krajowych rynków pracy rzutują na zdolność dostosowawczą i efektywność funkcjonowania strefy euro. Mogą przyczynić się do powstawania szoków asymetrycznych, niekorzystnych dla funkcjonowania całych gospodarek i ich rynków pracy. Kraje, które spełniły kryteria konwergencji określone w Traktacie z Maastricht, zobowiązały się do przyjęcia wspólnej waluty i rezygnacji z prowadzenia autonomicznej polityki pieniężnej. Z tej perspektywy ocena wpływu integracji monetarnej na rynek pracy na podstawie dotychczasowych doświadczeń krajów strefy euro wydaje się szczególnie istotna. Głównym celem pracy jest określenie wpływu członkostwa w Unii Gospodarczo- Walutowej (UGW) na sytuację na rynku pracy. W trakcie analizy weryfikacji poddana zostanie hipoteza, według której obecność w UGW przyczynia się do poprawy sytuacji na rynku pracy. Zmiany na rynku pracy będą miały charakter postępujący, a ich ostateczne rezultaty widoczne będą dopiero w długim okresie. Podejmowane próby oceny skutków prowadzenia UGW na rynek pracy nie dostarczyły dotąd jednoznacznej odpowiedzi. Ocena efektów krótkookresowych napotyka na duże trudności związane z koniecznością oddzielenia efektów związanych z przyjęciem euro od pozostałych, będących wynikiem obecnego od 2008 roku kryzysu finansowego, który miał znaczący wpływ na funkcjonowanie rynku pracy w całej Unii Europejskiej (UE). Zarysowane trudności rzutują na trudności związane z jednoznaczną interpretacją uczestnictwa w UGW jako determinanty sytuacji na rynku pracy. Z powodu dużego znaczenia dla dalszego funkcjonowania europejskiego rynku pracy, temat ten zasługuje jednak na szerszą analizę i wykorzystanie wniosków ze zgromadzonego materiału do próby dalszej koordynacji działań krajów w ramach obszaru jednej waluty. Dla realizacji celu postawionego w pracy wykorzystana została metoda analitycznoopisowa. Dokonano ponadto weryfikacji statystycznej hipotezy badawczej z wykorzystaniem jednoczynnikowej analizy wariancji przy założonym poziomie istotności α=0,05. W pracy wykorzystano dane dotyczące trzech wskaźników: zatrudnienia, bezrobocia i aktywności zawodowej. Źródłem danych statystycznych były bazy Eurostatu. Wykorzystane dane dotyczyły osób w wieku 15-64 lata dla wszystkich państw Unii Europejskiej. Informacje dotyczyły przedziału czasowego od 2003 do 2013 roku. 4
1. UNIA GOSPODARCZA I WALUTOWA JAKO ELEMENT WSPÓŁPRACY W UNII EUROPEJSKIEJ Unia Gospodarcza i Walutowa to jeden z elementów współpracy w ramach Unii Europejskiej. Jest ona efektem stopniowej integracji gospodarczej. Jej głównym celem jest ustanowienie wspólnej waluty- euro, przeniesienie polityki pieniężnej na szczebel wspólnotowy, a także dążenie do jednolitej polityki gospodarczej. Utworzenie UGW można uznać za jedno z najważniejszych wydarzeń w międzynarodowych stosunkach politycznych i gospodarczych. Początkowo dwanaście państw członkowskich Unii Europejskiej zdecydowało się na rezygnację z waluty narodowej oraz możliwości prowadzenia samodzielnie polityki monetarnej. Później nastąpiło to jeszcze sześciokrotnie. 1 stycznia 2007 roku do UGW przystąpiła Słowenia, 1 stycznia 2008 roku ze swojej waluty zrezygnowały Malta i Cypr, 1 stycznia 2009 roku Słowacja zastąpiła koronę słowacką przez euro, 1 stycznia 2011 wspólną walutę przyjęła Estonia, 1 stycznia 2014 roku UGW została rozszerzona o Łotwę. Ostatnia, jak do tej pory, wspólną walutę przyjęła 1 stycznia 2015 roku Litwa. Kraje te zaakceptowały ograniczenie suwerenności narodowej na rzecz ponadnarodowej instytucji, realizującej wspólne cele. Waluta euro jest najlepszym przykładem wspólnych ustaleń i kompromisów, których granice wyznaczała wola polityczna państw członkowskich. Budowanie UGW odbywało się stopniowo, co w rezultacie spowodowało, że decyzja o jej utworzeniu podyktowana była nie tylko interesami narodowymi państw członkowskich, ale również określoną rzeczywistością gospodarczą. Wspólna waluta scala jeszcze mocniej jednolity rynek krajów członkowskich Unii Europejskiej, a w stosunkach z państwami trzecimi, w dłuższej perspektywie czasowej, powinna wpływać na umacnianie gospodarek eurolandu. 1.1 Proces tworzenia Unii Gospodarczo-Walutowej Plan wprowadzenia wspólnej waluty europejskiej pojawił się już w 1969 roku, a jego twórcą był Raymond Barre. Jego plan nie wyjaśniał dokładnie jak ma wyglądać unia walutowa, jednak prezentował plan harmonizacji polityki gospodarczej i walutowej EWG oraz utworzenia systemu wspierania sztywnych kursów wymiany walut państw członkowskich 1. Szczegółowy plan utworzenia Unii Walutowej przedstawił były premier Luksemburga Pierre Werner w 1970 roku. Plan ten stał się podstawą strategii rozwoju integracji europejskiej. Według niego Unia Gospodarcza i Walutowa jest celem dekady i może zapewnić stabilność i wzrost Wspólnoty. Niestety, z powodu kryzysu energetycznego, koncentracji państw członkowskich na ich politykach wewnętrznych i wysokiej inflacji, planu Wernera nie udało się w pełni zrealizować. Wykonano cztery postanowienia planu Wernera: - utworzono tzw. węża walutowego (1972 rok), - powołano Europejski Fundusz Współpracy Walutowej (1973 rok), 1 Szeląg K., Koordynacja polityk gospodarczych w Unii Europejskiej Część I, http://www.nbportal.pl/library/pub_ auto_b_0004/kat_b3407.pdf. 5
- ustanowiono europejską jednostkę rozrachunkową (1975 rok, w roku 1978 została przekształcona w ECU), - zatwierdzono pewne formy średnio i krótkoterminowej pomocy finansowej do utrzymania wahań kursów walutowych państw WE w wyznaczonych granicach 2. Dnia 5 XII 1978 roku w Brukseli Rada Europejska powołała Europejski System Walutowy, którego głównym celem było utworzenie strefy stabilności walutowej w Europie. Wprowadzono mechanizm stabilizowania kursów walut w państwach członkowskich, a także prowadzono wspólną politykę kursową wobec walut zewnętrznych. ESW zaczął obowiązywać 13 marca 1979 roku, powołany został umową między bankami centralnymi państw członkowskich EWG. Istotę systemu stanowiły trzy elementy: - Mechanizm Kursów Walutowych (ERM)- w ramach niego dopuszczalne wahania kursów określono na +/- 2,25 %, - ECU- europejska jednostka walutowa ustalona jako ważony średni koszyk walut państw EWG, - wsparcie kredytowe- mechanizm w ramach Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej 3. W Hanowerze w 1988 roku przywódcy krajów Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej powołali specjalny komitet pod przewodnictwem Jacquesa Delorsa, który miał za zadanie zbadanie możliwości utworzenia Unii Gospodarczo-Walutowej. Komitet stworzył tzw. Raport Delorsa, który zakładał budowę UGW w trzech etapach. Przedstawiał propozycję integracji gospodarczej i walutowej oraz uzasadniał potrzebę realizacji UGW 4. W grudniu 1989 roku na szczycie w Strasburgu zwołano konferencję międzyrządową w celu ustalenia niezbędnych do utrzymania Unii Gospodarczo-Walutowej poprawek do Traktatu. Wspomniana konferencja doprowadziła do powstania Traktatu o Unii Europejskiej, ostatecznie podpisanego w 1992 roku 5. Zgodnie z planem pierwszy etap budowy UGW rozpoczął się 1 lipca 1990 roku. Zniesiono wówczas wszelką kontrolę wymiany walut i tym samym wprowadzono pełną swobodę przepływu kapitału. Wzmocniono kooperację pomiędzy bankami centralnymi dotyczącą unii monetarnej, jak również wprowadzono zakaz uprzywilejowanego dostępu instytucji publicznych do wsparcia finansowego banku 6. Drugi etap rozpoczął się 1 stycznia 1994 roku. Powstał wtedy Europejski Instytut Walutowy (EMI), odpowiedzialny za pogłębianie współpracy pomiędzy niezależnymi bankami centralnymi krajów członkowskich. 16 grudnia 1995 roku ustalono nazwę nowej waluty euro. W czerwcu 1997 roku Rada Europejska uzgodniła Pakt Stabilności i Wzrostu oraz nowy mechanizm wymiany walut (ERMII). Ustanowiono też system TARGET- system automatycznych przeliczeń walut narodowych na euro. 3 maja 1998 roku zdecydowano, że 11 krajów oficjalnie utworzy unię Gospodarczo- Walutową 1 stycznia 1999 roku. W czerwcu 1998 roku powstał Europejski Bank Centralny 7. 2 Mucha- Leszko B., Strefa euro. Wprowadzenie, funkcjonowanie, międzynarodowa rola euro, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007, s. 39. 3 Kowalewski J., Ślusarczyk Z., Unia Europejska: Proces integracji europejskiej i zarys problematyki instytucjonalno- prawnej, Polskie Wydawnictwo Prawnicze, Poznań 2007, s. 91. 4 Latoszek E., Etapy integracji walutowej w Unii Europejskiej, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2008, s.9. 5 Kołodziejczyk- Konarska K., Unia Gospodarczo- Walutowa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004, s. 41. 6 Ibidem, s.42. 7 Borchardt K. D., Integracja europejska: powstanie i rozwój Unii Europejskiej, Wydawnictwo Wokół nas, Gliwice 2002, s.45. 6
Zamrażając narodowe kursy wymiany wobec euro 1 stycznia 1999 roku rozpoczął się trzeci etap UGW. Powołano do życia Europejski System Banków Centralnych (ESBC), który przejął obowiązki Europejskiego Instytutu Monetarnego i odpowiedzialność za politykę walutową Unii Europejskiej. 1 stycznia 2001 do UGW przyłączyła się Grecja. W styczniu 2002 roku do obiegu wprowadzono monety i banknoty euro 8. Obecnie głównym zadaniem UGW jest wspieranie zrównoważonego wzrostu gospodarczego i zwiększenie zatrudnienia poprzez kształtowanie odpowiedniej polityki gospodarczej i walutowej. Osiągnąć to próbuje się poprzez trzy podstawowe działania: politykę pieniężną, której celem jest osiągnięcie stabilności cen, koordynację polityk gospodarczych państw członkowskich, a także zapewnienie sprawnego funkcjonowania jednolitego rynku. Głównymi celami Unii Gospodarczej i Walutowej są: - ukończenie procesu tworzenia rynku wewnętrznego poprzez likwidację wahań kursów walutowych i zniesienie kosztów transakcyjnych wiążących się z transakcjami walutowymi, jak również kosztów zabezpieczenia przed ryzykiem wahań kursowych; - zapewnienie porównywalności kosztów i cen na terytorium Unii, co pomoże konsumentom, pobudzi handel wewnątrzwspólnotowy i ułatwi prowadzenie działalności gospodarczej; - wzmocnienie stabilności walutowej i siły finansowej Europy poprzez: wykluczenie, co do zasady, możliwości spekulacji finansowej walutami Unii, zapewnienie nowej walucie dużej odporności na spekulacje międzynarodowe poprzez gospodarczy wymiar ustanowionej w ten sposób unii walutowej, stworzenie warunków, dzięki którym euro stanie się ważną walutą rezerwową i płatniczą 9. Proces budowania UGW będzie nadal kontynuowany. Planowane jest przyjęcie nowych państw. Ponadto organizowane są reformy instytucjonalne zapobiegające negatywnym zjawiskom i zwiększające sprawność strefy euro. 1.2 Warunki uczestnictwa w Unii Gospodarczo-Walutowej Kraje Unii Europejskiej, by móc wprowadzić u siebie wspólną walutę euro, muszą spełnić zbiór wymogów, czyli tzw. kryteria konwergencji z Maastricht. W zakresie warunków koniecznych do przyjęcia euro, oprócz niezależności banku centralnego oraz zapewnienia zgodności prawnej, państwa kandydujące do uczestnictwa w Unii Gospodarczo-Walutowej zobowiązane są wypełnić pięć kryteriów: dwa fiskalne (deficyt budżetowy i dług publiczny) i trzy monetarne (stabilność cen, stóp procentowych oraz kursu walutowego) 10. W wypadku monetarnych kryteriów konwergencji, dla których poziom referencyjny został odniesiony do najlepszych wyników osiągniętych w państwach Unii Europejskiej, ich spełnienie przez dany kraj kandydujący do strefy euro, zależy od sytuacji makroekonomicznej w innych krajach UE. Natomiast spełnienie kryteriów fiskalnych uzależnione jest wyłącznie 8 Gronkiewicz- Waltz H., Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2009, s. 33-38. 9 Adrianowski D., Od planu Wernera poprzez ustanowienie ECU do euro, czyli historia wspólnej waluty Unii Europejskiej, [w:]acta Universitatis Lodziensis, Łódź 2010, s. 43. 10 Sum K., Stopień przygotowania Polski do przystąpienia do strefy euro, Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa 2006, s. 4. 7
od zainteresowanego państwa, ponieważ określone wymogi wyrażone są w procentach Produktu Krajowego Brutto 11. Ocena spełnienia przez państwo członkowskie kryteriów spójności ekonomicznej, stanowiących spójną całość (wszystkie muszą być wypełnione i żadne z nich nie jest traktowane jako nadrzędne) powinna odbywać się z uwzględnieniem oceny trwałości osiągniętego poziomu konwergencji 12. Kryteria dotyczące wysokości deficytu budżetowego i długu publicznego zostały sprecyzowane w Protokole załączonym do Traktatu o Unii Europejskiej i przedstawiają się następująco: - 3% dla stosunku planowanego lub rzeczywistego deficytu publicznego do Produktu Krajowego Brutto wyrażonego w cenach rynkowych; - 60% dla stosunku zadłużenia publicznego do Produktu Krajowego Brutto wyrażonego w cenach rynkowych. Warto zauważyć, że spełnienie kryterium fiskalnego oznacza, że w czasie badania państwo nie może być objęte procedurą nadmiernego deficytu 13. Spełnienie kryterium stabilności cen, czyli kryterium inflacyjnego oznacza, że Państwo Członkowskie ma trwały poziom stabilności cen, a średnia stopa inflacji, odnotowana w tym państwie w ciągu jednego roku poprzedzającego badanie, nie przekracza o więcej niż 1,5 punktu procentowego inflacji trzech Państw Członkowskich o najbardziej stabilnych cenach. Inflacja mierzona jest za pomocą wskaźnika cen artykułów konsumpcyjnych na porównywalnych podstawach, z uwzględnieniem różnic w definicjach krajowych 14. Kryterium konwergencji, dotyczące długookresowych stóp procentowych oznacza, że w ciągu jednego roku przed badaniem Państwo Członkowskie posiadało średnią nominalną długoterminową stopę procentową nie przekraczającą więcej niż o dwa punkty procentowe stopy procentowej trzech Państw Członkowskich o najbardziej stabilnych cenach. Stopy procentowe oblicza się na podstawie długoterminowych obligacji państwowych lub porównywalnych papierów wartościowych, z uwzględnieniem różnic w definicjach krajowych 15. Aby uczestniczyć w Unii Gospodarczej i Walutowej państwo przez dwa lata musi uczestniczyć w Mechanizmie Kursów Walutowych, czyli ERMII (Exchange Rate Mechanism). Przyczynami ustanowienia tego systemu były: - konieczność uniknięcia ryzyka przeprowadzenia dewaluacji walut narodowych w przeddzień utworzenia unii monetarnej, których celem byłoby polepszenie konkurencyjności wyrobów produkowanych w danym kraju; - chęć wykorzystania ESW w przygotowaniach do unii walutowej; 11 Kołodziejczyk-Konarska K., Unia Gospodarczo-Walutowa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004, s. 45. 12 Binek Z., Spełnienie kryteriów z Maastricht jako warunek wejścia do Unii Gospodarczej i Walutowej, [w:] Integracja Walutowa, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2013, s. 126,127 13 Ibidem, s. 129. 14 Szeląg K., Integracja walutowa w Europie Zachodniej w okresie powojennym, Materiały i Studia NBP, Warszawa 2003, s. 34. 15 Gronkiewicz-Waltz H., Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2009, s. 102. 8
- zamiar przygotowania gospodarek krajów członkowskich do trwałego usztywnienia kursu walutowego w przyszłości 16. W systemie ERMII waluty krajów spoza UGW powiązane są sztywnym parytetem z euro. Kurs rynkowy może wahać się w stosunku do tego parytetu w granicach +/- 15%. Gdyby kurs zbliżył się do ustalonych odchyleń, ESBC i bank centralny danego kraju mają obowiązek podjęcia interwencji na rynku walutowym w celu jego stabilizowania, ale tylko wtedy, jeżeli nie zagrażałoby to stabilności cen na ich obszarze. Dla spełnienia kryterium kursowego niezwykle ważne jest ustalenie parytetu centralnego na poziomie postrzeganym przez rynek finansowy jako możliwy do utrzymania. Z makroekonomicznego punktu widzenia realizacja powyższego zadania oznacza wybór kursu zbliżonego do kursu długookresowej równowagi 17. Zbyt słaby (niedowartościowany) kurs parytetowy będzie oznaczał wzrost presji inflacyjnej, co może podważyć wiarygodność ścieżki integracji monetarnej. Kurs zbyt silny (przewartościowany) może doprowadzić do spadku konkurencyjności eksportu, wzrostu importu, nadmiernego wzrostu deficytu i stać się pośrednią przyczyną wystąpienia ataków spekulacyjnych 18. Kryteria z Maastricht zostały ustanowione w celu zbliżenia i zbieżności krajów kandydujących do UGW w niektórych wskaźnikach ekonomicznych, które mają doprowadzać do upodobniania się gospodarek poszczególnych państw strefy euro, by w konsekwencji posiadać podobny sposób reagowania na szoki zewnętrzne. Konieczność wypełnienia kryteriów konwergencji jest rozstrzygnięciem korzystnym zarówno dla państw UGW, które mogą być pewne, że nowy członek strefy euro swoimi wskaźnikami ekonomicznymi nie doprowadzi do osłabienia euro, jak i kraju kandydującego, które może spodziewać się, że do UGW nie przystąpi państwo, które nie jest do tego przygotowane i mogłoby negatywnie wpłynąć na całą gospodarkę 19. 1.3 Korzyści i koszty związane z wprowadzeniem euro Wprowadzenie wspólnej waluty może przyczynić się do osiągnięcia wymiernych korzyści ekonomicznych i politycznych. Prawdopodobnie najbardziej widoczną zaletą związaną z wstąpieniem do unii walutowej jest redukcja kosztów transakcyjnych, związanych z wymianą jednej waluty na inną, zwłaszcza w obrocie bezgotówkowym. Dzięki wprowadzeniu jednej waluty zmniejszają się koszty działalności przedsiębiorstw i tym samym podnosi się efektywność ich działania 20. Drugą korzyścią jest eliminacja wahań kursów walut. Dzięki usztywnieniu kursów walutowych zredukowano koszty arbitrażu walutowego, czyli operacji hedgingowych, 16 Binek Z., Spełnienie kryteriów z Maastricht jako warunek wejścia do Unii Gospodarczej i Walutowej, [w:] Integracja Walutowa, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2013, s. 133. 17 Kołodziejczyk- Konarska K., Unia Gospodarczo- Walutowa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004, s. 47. 18 Ibidem, s. 48. 19 Oręziak L., Polityczne i ekonomiczne uwarunkowania ustanowienia i funkcjonowania Unii Gospodarczej i Walutowej, Bank i Kredyt, nr 12/1998, s. 26-27. 20 Skowron A., Bilans korzyści i kosztów przystąpienia Polski do strefy euro, Wydawnictwo Politechniki Opolskiej, Opole 2007, s. 3. 9
zabezpieczających przed nadmiernymi wahaniami kursów walut. W rezultacie powinno to pobudzać handel międzynarodowy, inwestycje i transakcje międzynarodowe 21. Kolejnym, bardzo ważnym problemem, który może być rozwiązany dzięki wspólnej walucie, jest dyskryminacja cenowa, czyli wprowadzanie różnych cen tego samego dobra. Obserwowanie i porównywanie cen w państwach, w których obowiązują różne waluty, jest bardzo utrudnione. Firmy muszą obserwować notowania kursów walutowych i przeliczać ceny wyrażone w obcych walutach, co oznacza rynkową nieefektywność. Większa porównywalność cen w praktyce prowadzi do zaostrzenia konkurencji na całym obszarze posługującym się jedną walutą, co skutkuje zwiększeniem efektywności i innowacyjności działających na rynku przedsiębiorstw 22. Wspólny obszar walutowy pozwala także na osiągnięcie wzrostu stabilności i zwiększenie wiarygodności ekonomicznej. Osiągnięcie i utrwalenie stabilności i wiarygodności ekonomicznej leży w interesie każdego kraju, a dzięki wspólnej walucie ograniczone jest ryzyko wystąpienia destabilizujących przepływów kapitału o podłożu spekulacyjnym. Poza tym, wiarygodność polityki pieniężnej prowadzonej przez wspólny bank centralny jest zwykle większa od wiarygodności poszczególnych banków centralnych. Wzrost stabilności makroekonomicznej przyczynił się do wzrostu wiarygodności wielu państw strefy euro. Wiarygodność makroekonomiczna przyczynia się do obniżenia stóp procentowych, które oznaczają mniejszy koszt pozyskania kapitału dla przedsiębiorstw, a tym samym wzrost stopy zwrotu z inwestycji 23. Z przystąpieniem do strefy euro związanych jest również wiele zagrożeń, wynikających między innymi z rezygnacji z prowadzenia autonomicznej polityki kursowej, ale także występujących w krótkim okresie kosztów technicznych i organizacyjnych. Przyjęcie wspólnej waluty wiąże się z rezygnacją z prowadzonej na szczeblu krajowym polityki pieniężnej na rzecz Europejskiego Banku Centralnego. Koszt ten więc w dużym stopniu będzie zależał od prawdopodobieństwa występowania wstrząsów o charakterze asymetrycznym. Prawdopodobieństwo wystąpienia asymetrycznych szoków zależy w dużym stopniu od realnej konwergencji między krajami strefy euro, zwłaszcza pod względem poziomu i struktury produktu. Wydaje się, że w ramach wspólnego obszaru walutowego szczególnie narażone na ryzyko wystąpienia takich szoków są te gospodarki, które zbliżają się do ścieżki zrównoważonego wzrostu 24. Przystąpienie do strefy euro wymaga spełnienia kryterium stabilności cen. W szczególnym przypadku może się to wiązać z koniecznością obniżenia inflacji w okresie referencyjnym poniżej przyjętego przez Radę Polityki Pieniężnej (RPP) ciągłego celu inflacyjnego (2,5% +/- 1 pkt proc). Mogłoby to rodzić koszt w postaci przejściowego obniżenia tempa wzrostu gospodarczego 25. 21 Kowalewski P. (red.), Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s. 197. 22 Kowalewski P. (red.), Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s. 196. 23 Banasik M., Czempik D., Korzyści i zagrożenia wynikające z wprowadzenia euro w Polsce - analiza teoretyczna i praktyczna na podstawie przeprowadzonych badań, Zeszyty Naukowe Wydziału Zamiejscowego w Chorzowie Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, nr14/2012, s. 92. 24 Skowron A., Bilans korzyści i kosztów przystąpienia Polski do strefy euro, Opole 2007, s. 4. 25 Borowski J (red.), Raport na temat korzyści i kosztów przystąpienia Polski do strefy euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2004, s. 42-44. 10
Do bezpośrednich kosztów związanych z przyjęciem wspólnej waluty można zaliczyć wszelkie koszty techniczne i administracyjne, które poniosą administracja publiczna, banki centralne, jak również przedsiębiorstwa finansowe i niefinansowe. Są to koszty przystosowania systemów informatycznych, szkolenia pracowników, przystosowania bankomatów i automatów do sprzedaży biletów, przeprowadzenia kampanii informacyjnej. Dla polskich banków i instytucji finansowych pewną stratą może się także okazać brak dochodów z transakcji wymiany walut, transakcji zabezpieczających czy płatności międzynarodowych 26. Jednym z zagrożeń często podkreślanych w debatach społecznych na temat wprowadzenia euro jest krótkookresowy wzrost cen dóbr i usług związany z zaokrąglaniem cen w górę podczas ich przeliczania przy wprowadzaniu wspólnej waluty. Utrzymywanie się w społeczeństwie przeświadczenia o znacznie wyższym niż w rzeczywistości wzroście cen może mieć silne negatywne skutki dla całej gospodarki. Podmioty gospodarcze mają bowiem wrażenie spadku siły nabywczej, co z jednej strony może prowadzić do faktycznego spadku popytu konsumpcyjnego, a z drugiej wpływać na zwiększenie żądań płacowych 27. Powstanie Unii Gospodarczo-Walutowej pociągnęło za sobą szereg konsekwencji dla gospodarek krajów, które do niej przystąpiły. Od samego początku jej istnienia wszystkie państwa członkowskie wierzyły, że wspólne prowadzenie polityki walutowej przyczyni się do poprawy sytuacji gospodarczej wszystkich krajów, a korzyści z jej realizowania przewyższą koszty. Takie założenie jest podstawą dalszej integracji walutowej w Europie. 26 Banasik M., Czempik D., Korzyści i zagrożenia wynikające z wprowadzenia euro w Polsce - analiza teoretyczna i praktyczna na podstawie przeprowadzonych badań, Zeszyty Naukowe Wydziału Zamiejscowego w Chorzowie Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, nr14/2012, s. 96. 27 Rogut A., Koszty i zagrożenia związane z wejściem Polski do strefy euro, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011, s. 202. 11
2. SYTUACJA NA RYNKU PRACY JAKO WYZNACZNIK SPRAWNOŚCI FUNKCJONOWANIA GOSPODARKI Rynek pracy jest istotnym i godnym szczególnej uwagi obszarem funkcjonowania gospodarki i to zarówno narodowej, jak i globalnej. Zarówno rynek pracy jak i prowadzona polityka gospodarcza jest determinowana przez mechanizm rynkowy. Istnieje związek między sytuacją w koniunkturze gospodarczej a sytuacją na rynku pracy. Działania prowadzone w ramach polityki monetarnej czy fiskalnej także mają swój wpływ na funkcjonowanie rynku pracy, gdyż mogą prowadzić do spadku lub wzrostu popytu globalnego, a co za tym idzie- do zmiany poziomu bezrobocia, popytu na pracę, poziomu i dynamiki wynagrodzeń. Sytuacja na rynku pracy wymaga zatem podejmowania przez państwo działań o charakterze mniej lub bardziej bezpośrednim, a związanym ze stosowaniem aktywnych lub też pasywnych instrumentów polityki rynku pracy. 2.1 Mechanizmy kształtowania równowagi na rynku pracy w warunkach obszaru walutowego W gospodarce rynkowej poziom zatrudnienia właściwie nie zależy bezpośrednio od działań państwa, z wyjątkiem tych dziedzin, w których pełni ono rolę pracodawcy oferującego miejsca pracy niezbędne dla wyprodukowania dóbr publicznych oraz w instytucjach będących jego własnością i warunkujących realizację przyjętych funkcji. O poziomie zatrudnienia decydują podmioty gospodarcze, oferujące określoną liczbę miejsc pracy. Możliwość kształtowania przez państwo zachowań pracodawców jest mocno ograniczona. W teorii ekonomii wyróżnia się dwa podstawowe nurty: neoklasyczny i keynesistowski, które odmiennie traktują mechanizmy dochodzenia do równowagi rynkowej 28. Naczelną ideą koncepcji funkcjonowania rynku pracy w nurcie neoklasycznym jest twierdzenie, że w warunkach wolnorynkowej gospodarki występuje tendencja do ustalania się na rynku pracy równowagi, charakteryzującej się pełnym zatrudnieniem. Mechanizm prowadzący do takiej równowagi opiera się na zasadach postępowania pracodawców i pracowników na rynku pracy, zdeterminowanego stawkami płac realnych. Ich zmiany zapewniają właśnie równowagę przy pełnym zatrudnieniu. Gdyby na rynku pracy powstała nadwyżka podaży pracy, to konkurencja między pracownikami spowodowałaby obniżkę płac realnych. Z kolei przy niższych płacach nastąpiłby wzrost popytu na pracę i spadek podaży pracy, aż do ustalenia się równowagi przy pełnym zatrudnieniu. Ewentualne bezrobocie miałoby wyłącznie charakter dobrowolny, wynikający z braku akceptacji przez bezrobotnego oferowanej stawki płacy. Zdaniem neoklasyków aktywna ingerencja państwa na rynku pracy jest niepożądana, a państwo powinno jedynie tworzyć warunki dla rozwoju mechanizmów rynkowych 29. Ekonomia keynesistowska nie podziela przekonania neoklasyków o skutecznym działaniu mechanizmów ekonomicznych na rynku pracy. Keynesiści stoją na stanowisku, że 28 Kryńska E., Kwiatkowski E., Polityka państwa wobec rynku pracy, Polityka Społeczna nr 5-6/2010, s. 2. 29 Gębski M., Wybrane teorie rynku pracy, Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae, Wydział Zarządzania i Administracji Uniwersytety Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach, nr 2/2009, s. 328 12
w warunkach swobodnego działania mechanizmów rynkowych występuje tendencja do ustalania się nadwyżki globalnej podaży pracy nad globalnym popytem na pracę, oznaczająca istnienie bezrobocia. Przyczyn tej tendencji upatruje się w wolnorynkowej gospodarce. Gdy popyt na towary jest niewystarczający do zakupienia całej wytworzonej produkcji, producenci zmuszeni są ją obniżyć, zmniejszając również popyt na pracę, niezbędną do jej wytworzenia. W rezultacie pojawia się bezrobocie, które ma dość trwały charakter i nie może być zlikwidowane w wyniku działania samoczynnych mechanizmów rynkowych. Keynesiści wysuwają zatem postulat dotyczący konieczności aktywnej ingerencji państwa w procesy gospodarcze w celu zwiększenia zatrudnienia i redukcji bezrobocia. Zadaniem państwa powinno być stymulowanie popytu na towary za pomocą instrumentów polityki makroekonomicznej (głównie fiskalnej i pieniężnej) oraz generowanie popytu dodatkowego w drodze wykorzystania wydatków publicznych. Działania te powinny w konsekwencji doprowadzić do zwiększenia popytu na pracę 30. W praktyce gospodarczej podstawowym mechanizmem dostosowującym gospodarki do skutków makroekonomicznych szoków jest elastyczność cen i płac. W przypadku unii walutowej mechanizm ten ma decydujące znaczenie dla zmian kursu walutowego, polityki fiskalnej czy realnych stóp procentowych. Dotyczy to zwłaszcza dużych obszarów walutowych, np. strefy euro, bardziej narażonych na asymetrię szoków 31. Adaptacyjność rynku to, zgodnie z definicją, szybkość jego powrotu do stanu równowagi, z którego został wytrącony na skutek zaburzeń zewnętrznych. Tempo dostosowania rynku pracy do zmian w otoczeniu makroekonomicznym zależy od siły reakcji takich agregatów, jak stopa bezrobocia, zatrudnienie i aktywność czy wynagrodzenia realne na szoki makroekonomiczne, m.in. szok produktywności, podaży pracy, popytu na pracę czy szok zagranicznego popytu na dobra krajowe. Nie bez znaczenia jest także szybkość dostosowania rynku produktów (tj. wolumenu produkcji i cen względnych) 32. Rynek pracy tym łatwiej absorbuje szoki zewnętrzne, im bardziej jest elastyczny. Oznacza to, że jest w stanie dokonywać szybszej realokacji czynników produkcji, w szczególności zasobów pracy (z natury rzeczy heterogenicznej) zarówno wewnątrz sektorów, jak i pomiędzy nimi. Jednocześnie na elastycznym rynku płace realne szybciej reagują na zmiany w otoczeniu makroekonomicznym. W tym przypadku zakres zmian podstawowych agregatów rynku pracy będzie więc na ogół większy, a ich trwałość mniejsza 33. Adaptacyjność rynku pracy determinowana jest przez wiele czynników, z których najważniejszą rolę odgrywają instytucje rynku pracy, w szczególności wysokość obciążeń podatkowych nakładanych na pracodawców i pracowników, restrykcyjność prawnej ochrony zatrudnienia, kombinacja stosowanych instrumentów aktywnych i pasywnych polityk rynku pracy. Dla absorpcji impulsów zewnętrznych znaczenie mają również struktura gałęziowa gospodarki (pewne gałęzie charakteryzują się większą elastycznością niż inne) oraz mobilność zawodowa i przestrzenna siły roboczej 34. Bezpośrednie skutki uczestnictwa we wspólnym obszarze walutowym, takie jak eliminacja kosztów transakcyjnych i ryzyka kursowego, przyczyniają się do wzrostu konkurencji na rynku produktów. W tej sytuacji można rozpatrywać dwa scenariusze 30 Kryńska E., Kwiatkowski E., Polityka państwa wobec rynku pracy, Polityka Społeczna nr 5-6/2010, s. 3. 31 Francik A., Pocztowski A., Wybrane problemy zatrudnienia i rynku pracy, Akademia Ekonomiczna, Kraków 1993, s. 7. 32 Pelle D., Integracja monetarna a droga do europejskiego rynku pracy, Bank i Kredyt, Warszawa 2008, s. 18. 33 Ibidem, s. 19. 34 Kryńska E., Kwiatkowski E., Polityka państwa wobec rynku pracy, Polityka Społeczna nr 5-6/2010, s. 5. 13
długookresowych zmian konkurencyjności gospodarek strefy euro. Po pierwsze można oczekiwać, że wzrostowi konkurencji na rynku towarzyszyć będzie poprawa konkurencyjności gospodarek, związana z deregulacją rynków pracy i produktów. Po drugie istnieją jednak obawy, że silniejsza konkurencja na rynku będzie sprzyjać dążeniom protekcjonistycznym, których celem będzie ochrona rynków i gałęzi wschodzących, wymagających wyjątkowo dużych kosztów stałych lub po prostu mniej efektywnych. Może to oznaczać zmniejszenie elastyczności rynków i adaptacyjności gospodarek. Stosunkowo niewielkie doświadczenia krajów strefy euro, nieobejmujące nawet pełnego cyklu koniunkturalnego, uniemożliwiają wskazanie bardziej prawdopodobnego z dwóch scenariuszy 35. W tej sytuacji nasuwa się pytanie o wpływ integracji monetarnej na reformy rynku pracy, mające na celu zwiększenie jego zdolności dostosowania się do zaburzeń makroekonomicznych. Konsekwencje reform rynku pracy i produktów widoczne będą dopiero w długim okresie, przy czym można oczekiwać, że potencjalne zmiany na rynku będą w znacznej mierze wywoływane zmianami na rynku produktów. Deregulacja rynku produktów i wzmocniona konkurencja zmniejszą dostępne renty i wraz z nimi chęć pracowników do ich podziału. To z kolei może stanowić bodziec do przeprowadzenia reform rynku pracy 36. 2.2 Model flexicurity jako podstawa funkcjonowania europejskich rynków pracy Zagadnienia związane z dochodzeniem do równowagi na rynku pracy są silnie akcentowane w politykach gospodarczych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Polityka makroekonomiczna na rynkach pracy poszczególnych krajów członkowskich UE w warunkach stworzonych przez proces integracji uległa wyraźnej marginalizacji. Wynika to z niezgodności niektórych rozwiązań (korzystnych w danym momencie dla krajowego rynku pracy) z potrzebą koordynacji czy wręcz ujednolicania działań w ramach wspólnego rynku. Państwa członkowskie UGW nie mogą i nie traktują swojej polityki makroekonomicznej jako domeny wyłącznie krajowej, lecz ją koordynują ze względu na współzależność 37. Ograniczenia wykorzystywania w krajach członkowskich UE polityki makroekonomicznej na rynku pracy stały się jedną z przesłanek opracowania nowego modelu rozwiązywania podstawowych jego problemów, związanych głównie ze skalą i trwałością bezrobocia oraz sprawnością i efektywnością funkcjonowania. Dla jego nazwania użyto pojęcia flexicurity, które powstało z połączenia dwóch konkurencyjnych w istocie względem siebie kategorii: flexibilty (elastyczność) i security (bezpieczeństwo). W wolnej interpretacji można pojęcie to traktować jako dochodzenie do równowagi między elastycznością a bezpieczeństwem rynku pracy 38. Flexicurity oznacza politykę, która podejmuje próbę- z jednej strony- uelastycznienia rynków pracy oraz organizacji i stosunków pracy, a z drugiej- poprawy bezpieczeństwa 35 Kabaj M., Ekonomia tworzenia i likwidacji miejsc pracy, IPiSS, Warszawa 2006, s. 20. 36 Kryńska E., Kwiatkowski E., Polityka państwa wobec rynku pracy, Polityka Społeczna nr 5-6/2010, s. 5. 37 Pelle D., Integracja monetarna a droga do europejskiego rynku pracy, Bank i Kredyt, Warszawa 2008, s. 19. 38 Pyrek R., Flexicuruty- nowa koncepcja rynku pracy, Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie, nr 1/2002, s. 127. 14
zatrudnienia i bezpieczeństwa socjalnego, zwłaszcza grup słabych (znajdujących się w trudnym położeniu) na rynku pracy i poza nim. Polityka flexicurity zakłada, że rynek pracy powinien być jednocześnie elastyczny i bezpieczny. Elastyczność oznacza przebiegające zmiany ( przejścia ) w życiu zawodowym człowieka: zakończenie okresu nauki i rozpoczęcie życia zawodowego, zmiana miejsca pracy, podjęcie pracy po okresie bezrobocia lub braku zatrudnienia, przejście na emeryturę. Bezpieczeństwo zaś rozumiane jest nieco inaczej niż dotychczas- pewność miejsca pracy zostaje zastąpiona przez pewność zatrudnienia (job security- employment security). Tak zdefiniowane bezpieczeństwo na rynku pracy nie jest osiągane poprzez utrzymywanie aktualnie zajmowanego stanowiska, lecz poprzez wyposażenie ludzi w umiejętności, które umożliwiają rozwój zawodowy i ułatwiają znalezienie nowego miejsca pracy 39. Dla osiągnięcia równowagi między elastycznością i bezpieczeństwem na rynku pracy konieczne jest spełnienie czterech warunków, będących komponentami flexicurity: - wysokiej elastyczności umów o pracę, - rozwiniętej aktywnej polityki rynku pracy, - znacznego uczestnictwa zasobów pracy w kształceniu ustawicznym, - właściwych, nowoczesnych systemów zabezpieczenia społecznego. Komponenty te mają wyraźnie charakter mikroekonomiczny, odwołując się do postaw i zachowań podmiotów gospodarczych 40. Flexicurity jako rozwiązanie systemowe dominujące w zaawansowanych gospodarkach państw UGW niewątpliwie determinuje sprawność mechanizmów dostosowawczych. Zapewniając zarówno wysoką elastyczność jak i zabezpieczenie społeczne wydaje się zapewniać realizację celów spójności społeczno- ekonomicznej w strefie euro. 2.3 Wskaźniki sprawności funkcjonowania rynku pracy Międzynarodowe Biuro Pracy (MOP) opracowało i udostępniło w 1999 roku uniwersalne narzędzie do opisu i pomiaru wskaźników charakteryzujących rynki pracy. To narzędzie to KILM- Kluczowe Wskaźniki Rynku Pracy. Zawiera ono 18 wskaźników pozwalających corocznie analizować zmieniającą się sytuację na rynkach pracy w poszczególnych krajach świata 41. KILM podzielone są według grup zagadnień. I tak: KILM 1 to uczestnictwo w rynku pracy, 2-8- to wskaźniki zatrudnienia, 9-13- wskaźniki bezrobocia, niepełnego zatrudnienia i bierności, 14- wskaźnik uczestnictwa w edukacji i poziomu analfabetyzmu, 15-16- wskaźniki wynagrodzeń i ich kosztów, 17- wskaźnik wydajności pracy, 18- wskaźnik ubóstwa, dystrybucji dochodów i biednych pracujących 42. 39 Pyrek R., Flexicuruty- nowa koncepcja rynku pracy, Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie, nr 1/2002, s. 129. 40 Pelle D., Integracja monetarna a droga do europejskiego rynku pracy, Bank i Kredyt, Warszawa 2008, s. 19. 41 Szaban J., Rynek pracy w Polsce i w Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2013, s.19. 42 Szaban J., Rynek pracy w Polsce i w Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2013, s.19. 15
Poszczególne wskaźniki kształtują się następująco: 1. Aktywność ekonomiczna ludności w obrębie danej gospodarki pokazuje łączny udział pracujących i bezrobotnych w stosunku do całej populacji. Wskaźnik ten zazwyczaj prezentowany jest dla osób w wieku powyżej piętnastego roku życia. W zestawieniu z wielkością populacji stopa aktywności ekonomicznej jest świadectwem podaży siły roboczej, a więc informuje, jak duże są jej zasoby, czyli potencjalna wielkość rynku pracy. Wskaźnik aktywności zawodowej, analizowany z uwzględnieniem podziału na kobiety i mężczyzn oraz na grupy wiekowe mówi, ile potencjalnie osób w poszczególnych grupach wieku i płci może pracować, pomimo, że tylko część z nich znajduje taką możliwość. 2. Stopa zatrudnienia informuje o udziale zatrudnionych w populacji w wybranej kategorii wiekowej, najczęściej 15 lat lub więcej. Osoba pracująca wykonuje pracę przynoszącą dochód w wymiarze nie mniejszym niż jedna godzina tygodniowo. Stopa zatrudnienia informuje o popycie na rynku pracy, lecz jednocześnie wiele mówi o zdolności danej gospodarki do tworzenia i utrzymywania miejsc pracy. Wysoka stopa zatrudnienia jest pożądana i stanowi często cel strategiczny różnych programów i polityki zatrudnienia w wielu krajach. Co prawda sam w sobie ten wskaźnik nie informuje dobrze o stanie rynku pracy bez uwzględnienia takich kwestii jak niskie wynagrodzenie, złe warunki pracy czy istnienie czarnego rynku, jednak powinno się go ujmować jako podstawę oceny stanu danego rynku pracy 43. 3. Status zatrudnienia jest wskaźnikiem informującym o pozycji zatrudnionych na rynku pracy pod względem kryterium zależności w stosunku pracy. W klasyfikacji tej wyróżnia się: pracowników najemnych, pracujących na własny rachunek (samozatrudnionych), pracujących pomagających członków rodzin (często też określanych jako nieopłaceni członkowie rodzin pomagający w prowadzeniu firmy) oraz pracodawców zatrudniających pracowników najemnych. 4. Zatrudnienie w poszczególnych sekcjach i sektorach- strukturę zatrudnienia przedstawia się w kategoriach sektorów (publiczny i prywatny), sekcji (rolnictwo, przemysł, usługi) i działów (podczęści- sekcje). 5. Zatrudnienie według rodzaju wykonywanej pracy. Wskaźnik ten służy głównie analizom dotyczącym dystrybucji dochodów i zarobków- w ujęciu dynamicznym i w poszczególnych grupach społecznych (np. mężczyźni- kobiety), a także badaniu nierównowagi między popytem i podażą pracy na poszczególnych rynkach pracy 44. 6. Zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin. Wskaźnik ten opisuje zatrudnionych, których wymiar czasu pracy jest mniejszy niż pełny czas pracy definiowany jako taki w obrębie danego społeczeństwa. To ostatnie zastrzeżenie jest ważne, ponieważ pełny wymiar pracy znacznie różni się nawet w Europie i wynosi od 35 do 46 godzin w tygodniu. Stopa niepełnego czasu pracy jest definiowana jako stosunek liczby pracujących w niepełnym wymiarze do ogólnej liczby zatrudnionych 7. Czas pracy- MOP proponuje, by używać trzech miar, które łącznie dobrze charakteryzują rynek pracy pod względem czasu przeznaczonego na pracę. Są to: przeciętna liczba godzin przepracowanych w ciągu tygodnia, udział pracowników 43 Szaban J., Rynek pracy w Polsce i w Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2013, s.19. 44 Kozek W., Rynek pracy. Perspektywa instytucjonalna, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 33. 16
pracujących mniej niż 20 godzin w tygodniu i udział pracowników pracujących więcej niż 40 godzin w tygodniu 45. 8. Zatrudnienie w nieformalnej gospodarce, czyli praca w szarej strefie. Wskaźnik ten obejmuje zarówno zatrudnienie w gospodarce nieformalnej, jak i liczbę osób nieformalnie pracujących, zarówno w sferze nieformalnej jak i poza nią. 9. Bezrobocie- to jeden z najbardziej znanych i używanych wskaźników opisujących sytuację na rynku pracy. Pokazuje on, ile osób w wieku produkcyjnym nie ma pracy i jej poszukuje. Wraz z pierwszym i drugim wskaźnikiem daje możliwie pełny obraz aktywności ekonomicznej ludności danego kraju. 10. Bezrobocie wśród młodych- dla potrzeb tego wskaźnika przyjmuje się, że młodymi na rynku pracy są osoby w wieku 15-24 lata. Pomiar obejmuje cztery aspekty bezrobocia wśród młodzieży: odsetek bezrobotnych wśród grupy młodych, odsetek bezrobotnej młodzieży w stosunku do bezrobotnych grupy dorosłych, odsetek bezrobotnej młodzieży wśród wszystkich bezrobotnych, odsetek bezrobotnych młodych w stosunku do całej populacji młodych. 11. Osoby długotrwale bezrobotne- w pomiarach dokonywanych przy pomocy tego wskaźnika przyjmuje się, że bezrobocie trwające ponad rok jest długotrwałe i zbyt długie. Analizuje się najczęściej odsetek długotrwale bezrobotnych w relacji do całej siły roboczej oraz odsetek długotrwale bezrobotnych jako odsetek wszystkich bezrobotnych 12. Niepełny poziom zatrudnienia- niepełny poziom zatrudnienia ma miejsce wówczas, gdy zatrudnione osoby pracują mniej niż by mogły, nie z własnej woli, lub gdy pracują poniżej swoich kwalifikacji. Wskaźnik ten obrazuje niewykorzystanie lub niedostateczne wykorzystanie możliwości produkcyjnych w danym kraju. Zawiera dwa pomiary: dotyczący niepełnego poziomu zatrudnienia w stosunku do całej siły roboczej i w stosunku do wszystkich zatrudnionych 46. 13. Bierność zawodowa, mierzona odsetkiem osób niepracujących i nieposzukujących zatrudnienia. Analizuje się ją w podziale na kilka grup wiekowych, z których najważniejsza jest grupa w wieku 25-54 lata. 14. Udział w procesie edukacji i poziom analfabetyzmu. Informacje dotyczące poziomu wykształcenia społeczeństwa są uznawane za istotny wskaźnik poziomu kompetencji pracowników. Efekty na polu edukacyjnym w istotny sposób determinują możliwości poszczególnych państw w konkurowaniu na światowych rynkach i korzystania z osiągnięć nauki i technologii. 15. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie to jeden z ważniejszych aspektów informacji dotyczącej rynku pracy. Pozwala on ocenić standard życia, warunki pracy i życia zatrudnionych. Prezentując dane odnoszące się do wynagrodzeń, trzeba uwzględniać siłę nabywczą pieniądza, a także różnice w metodologii obliczania płac w różnych państwach. 16. Przeciętne stawki godzinowe płacy wskazują na koszty pracy. Jest to spojrzenie na płace i inne pozapłacowe wydatki związane z zatrudnianiem pracowników, od strony pracodawców 47. 45 Kozek W., Rynek pracy. Perspektywa instytucjonalna, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 34. 46 Kozek W., Rynek pracy. Perspektywa instytucjonalna, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 34. 47 Szaban J., Rynek pracy w Polsce i w Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2013, s.19 17
17. Wydajność (produktywność) pracy. Definiowana jest ona jako ilość dóbr lub usług wytworzonych przez pracownika w jednostce czasu. W połączeniu z godzinowymi kosztami pracy może być używana do oceny międzynarodowej konkurencyjności rynku pracy. 18. Ubóstwo (bieda), dystrybucja dochodów, biedni pracujący. To wskaźnik opisujący sytuację ekonomiczną ludności. Szacowanie liczby biednych pracujących to uwzględnienie osób pracujących, żyjących w gospodarstwach domowych, których członkowie egzystują poniżej progu ubóstwa, mimo że są zatrudnieni. Jak widać z przedstawionych wyżej osiemnastu kluczowych wskaźników, wykorzystywanych w światowych analizach statystycznych, obejmują one szerokie spektrum zagadnień związanych z rynkiem pracy 48. Rynek pracy jest barometrem sytuacji w całej gospodarce. Dzięki wskaźnikom opisującym go, kraje mogą w odpowiednim czasie użyć właściwych dla nich instrumentów, które są w stanie poprawić sytuację wśród zatrudnionych i bezrobotnych. 48 Szaban J., Rynek pracy w Polsce i w Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2013, s.19 18
3. RYNEK PRACY W KRAJACH UNII GOSPODARCZO- WALUTOWEJ NA TLE POZOSTAŁYCH PAŃSTW UNII EUROPEJSKIEJ Powodzenie procesów integracji walutowej w ramach Unii Gospodarczo-Walutowej jest warunkowane osiągnięciem realnej konwergencji gospodarczej między państwami członkowskimi. Dążenie do spójności dotyczy między innymi rynków pracy, które warunkują zarówno procesy dostosowań ekonomicznych jak i integrację społeczną. Zróżnicowania w sferze rynku pracy między państwami UE nabierają szczególnego znaczenia w sytuacji kryzysu, którego negatywne efekty obecne są w wymiarze zatrudnienia, bezrobocia czy aktywności zawodowej. 3.1 Zróżnicowanie wskaźników zatrudnienia w Unii Europejskiej Ważnym barometrem kondycji rynku pracy są tendencje w zakresie zatrudnienia. W tabeli 1 zaprezentowano kształtowanie się stopy zatrudnienia w poszczególnych krajach Unii Europejskiej w okresie 2003-2013, zaś na wykresie 1 przedstawiono kształtowanie się tego wskaźnika dla grup 28 państw UE oraz 18 państw strefy euro. Tabela 1. Wskaźnik zatrudnienia (%) osób w wieku 15-64 lata w państwach członkowskich Unii Europejskiej w latach 2003-2013 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Belgia 59,6 60,3 61,1 61,0 62,0 62,4 61,6 62,0 61,9 61,8 61,8 Bułgaria 52,5 54,2 55,8 58,6 61,7 64,0 62,6 59,7 58,4 58,8 59,5 Czechy 64,7 64,2 64,8 65,3 66,1 66,6 65,4 65,0 65,7 66,5 67,7 Dania 75,1 75,7 75,9 77,4 77,0 77,9 75,3 73,3 73,1 72,6 72,5 Niemcy 65,0 65,0 65,5 67,2 69,0 70,1 70,3 71,1 72,5 72,8 73,3 Estonia 63,0 63,1 64,8 68,4 69,8 70,1 63,8 61,2 65,3 67,1 68,5 Irlandia 65,5 66,3 67,6 68,7 69,2 67,6 61,9 59,6 58,9 58,8 60,5 Grecja 58,7 59,4 60,1 61,0 61,4 61,9 61,2 59,6 55,6 51,3 49,3 Hiszpania 59,8 61,1 63,3 65,0 65,8 64,5 60,0 58,8 58,0 55,8 54,8 Francja 63,9 63,7 63,7 63,6 64,3 64,8 64,0 63,9 63,8 63,9 64,1 Chorwacja 53,4 54,7 55,0 55,6 57,1 57,8 56,6 54,0 52,4 50,7 49,2 Włochy 56,1 57,6 57,6 58,4 58,7 58,7 57,5 56,9 56,9 56,8 55,6 Cypr 69,2 68,9 68,5 69,6 71,0 70,9 69,0 68,9 67,6 64,6 61,7 Łotwa 61,8 62,3 63,3 66,3 68,1 68,2 60,3 58,5 60,8 63,0 65,0 Litwa 61,1 61,6 62,9 63,6 65,0 64,4 59,9 57,6 60,2 62,0 63,7 Luksemburg 62,2 62,5 63,6 63,6 64,2 63,4 65,2 65,2 64,6 65,8 65,7 Węgry 57,0 56,8 56,9 57,3 57,3 56,7 55,4 55,4 55,8 57,2 58,4 Malta 54,2 54,0 53,6 53,9 55,0 55,5 55,3 56,2 57,9 59,1 60,8 Holandia 73,6 73,1 73,2 74,3 76,0 77,2 77,0 74,7 74,9 75,1 74,3 Austria 68,9 67,8 68,6 70,2 71,4 72,1 71,6 71,7 72,1 72,5 72,3 Polska 51,2 51,7 52,8 54,5 57,0 59,2 59,3 58,9 59,3 59,7 60,0 Portugalia 68,1 67,8 67,5 67,9 67,8 68,2 66,3 65,6 64,2 61,8 61,1 Rumunia 57,6 57,7 57,6 58,8 58,8 59,0 58,6 58,8 58,5 59,5 59,7 Słowenia 62,6 65,3 66,0 66,6 67,8 68,6 67,5 66,2 64,4 64,1 63,3 Słowacja 57,7 57,0 57,7 59,4 60,7 62,3 60,2 58,8 59,3 59,7 59,9 Finlandia 67,7 67,6 68,4 69,3 70,3 71,1 68,7 68,1 69,0 69,4 68,9 Szwecja 72,9 72,1 72,5 73,1 74,2 74,3 72,2 72,1 73,6 73,8 74,4 Wielka Brytania 71,5 71,7 71,7 71,6 71,5 71,5 69,9 69,5 69,5 70,1 70,8 Źródło:phttp://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/File:Employment_rate,_ge_group_15%E2%8 0%9364,_2003%E2%80%9313_(%25)_YB15.png (dostęp: 29.04.2015). 19
Analiza danych wskazuje, że stopa zatrudnienia w krajach unijnych systematycznie wzrastała, aż do 2008 roku, kiedy po raz pierwszy zaobserwowano zmianę tendencji. W 2013 roku w państwach Unii Europejskiej wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-64 lat, mierzony w ramach badania aktywności ekonomicznej ludności UE wynosił 64,1%. Wskaźnik zatrudnienia najwyższy był w 2008 roku (65,7%), zaś w kolejnych latach obniżał się aż do poziomu 64% w 2010, co spowodowane było kryzysem finansowym i gospodarczym. Wśród państw członkowskich UE wysokie wskaźniki zatrudnienia w granicach od 72% do 74% odnotowano w Austrii, Danii, Niemczech i Holandii. Na drugim końcu tej skali uplasowały się Grecja i Chorwacja. Analizując poziom zatrudnienia w państwach Unii Gospodarczo-Walutowej należy zauważyć, iż poziom zatrudnienia w tej strefie jest wyższy niż średnia całej Unii Europejskiej, z wyjątkiem dwóch ostatnich lat. Skutkiem zmniejszenia zatrudnienia w tym okresie był spadek produkcji w całej strefie euro. W okresie między początkiem kryzysu gospodarczego a rokiem 2013 (najnowsze dostępne dane) zaobserwowano znaczne różnice w wynikach poszczególnych rynków pracy. Choć ogólny wskaźnik zatrudnienia dla UE-28 był o 1,6 pp niższy od poziomu z 2008 roku, w dziewięciu państwach członkowskich UE wskaźnik zatrudnienia w tym okresie zwiększył się. Najbardziej znaczący wzrost odnotowano na Malcie (5,3 pp) i w Niemczech (3,2 pp). Najwyższy zaś spadek wskaźnika zatrudnienia - z 61,9% w 2008 r. do poniżej 50% w 2013 r. zanotowała Grecja. Wykres 1. Wskaźnik zatrudnienia (%) w osób w wieku 15-64 lata w grupie państw Unii Europejskiej oraz strefy euro w latach 2003-2013 67,0 66,0 65,0 64,0 63,0 62,0 61,0 60,0 65,6 65,9 64,6 65,7 64,5 65,3 64,1 64,1 64,1 64,3 63,6 64,3 64,5 64,0 64,2 63,0 63,8 62,6 63,4 63,5 62,5 62,9 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 EU- 28 Strefa Euro (EA- 18) Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/file:employment_rate,_age_group_15%e2%80%9364,_2003%e2%80%9313_(%25)_yb1 5.png (dostęp: 29.04.2015). Z całą pewnością można stwierdzić, że wskaźniki zatrudnienia dla państw Unii Gospodarczo-Walutowej nie przewyższają średniej unijnej. Pogorszyły się one znacznie po kryzysie z 2008 roku, kiedy to państwa strefy euro zostały szczególnie dotknięte problemami finansowymi. Niewątpliwie charakterystyka dynamiki zatrudnienia obrazuje również skalę kryzysu gospodarczego. Można jednak przypuszczać, że bez pomocy pieniężnej, do której 20
zobligowane są kraje UGW, sytuacja osób zatrudnionych w państwach takich jak Grecja, Hiszpania czy Portugalia wyglądałaby znacznie gorzej. Przeprowadzona jednoczynnikowa analiza wariancji wskaźnika zatrudnienia państw Unii Gospodarczo-Walutowej i krajów spoza tego ugrupowania wykazała, że nie ma istotnie statystycznych różnic między wskaźnikami w obu grupach. Tabela 2. Wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla porównania wskaźnika zatrudnienia w 2013 roku w grupie państw UGW oraz w grupie pozostałych państw członkowskich UE Analiza wariancji: jednoczynnikowa PODSUMOWANIE Grupy Licznik Suma Średnia Wariancja kraje UGW 17 1075,9 63,28824 45,60235 kraje poza UGW 11 700,9 63,71818 54,56964 ANALIZA WARIANCJI Źródło wariancji SS df MS F Wartośćp Test F Pomiędzy grupami 1,234561 1 1,234561 0,025169 0,875173 4,225201 W obrębie grup 1275,334 26 49,05131 Razem 1276,569 27 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z tabeli 1. Jak wynika z analizy wariancji, nie istnieje związek między uczestniczeniem w UGW a wyższym wskaźnikiem zatrudnienia. Wskaźniki zatrudnienia są na ogół niższe wśród kobiet ze względu na dominujący model pełnienia ról rodzinnych. Na wykresie 2 przedstawiono zatrudnienie w krajach Unii Europejskiej według płci. Wykres 2. Wskaźnik zatrudnienia (%) osób w wieku 15-64 lata w państwach Unii Europejskiej w 2013 roku według płci 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 Mężczyźni Kobiety Źródło:phttp://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/File:Employment_rates_by_sex,_age_group_ 15%E2%80%9364,_2013_(1)_(%25)_YB15.png (dostęp: 29.04.2015). 21
W 2013 r. w UE-28 wskaźnik zatrudnienia mężczyzn wynosił 69,4%, natomiast kobiet 58,8%. Porównanie zmian w dłuższej perspektywie czasowej pokazuje, że wskaźnik zatrudnienia mężczyzn w 2013 r. był niższy od poziomu sprzed dziesięciu lat (70,3% w 2003 r.), natomiast znacząco wzrósł odsetek zatrudnionych kobiet o 4,0 punktu procentowego z 54,8% w 2003 r. W 2013 r. we wszystkich państwach członkowskich UE-28 wskaźniki zatrudnienia mężczyzn utrzymywały się na wyższym poziomie niż wskaźniki zatrudnienia kobiet. Niemniej jednak zaobserwowano istotne rozbieżności: różnica między wskaźnikami zatrudnienia kobiet i mężczyzn na Malcie wyniosła aż 27,1 punktu procentowego tam odnotowano też czwarty w kolejności od najniższego wskaźnik zatrudnienia kobiet (47,0%). W Grecji i we Włoszech różnica w zatrudnieniu kobiet i mężczyzn wyniosła nieco poniżej 20 punktów procentowych, przy czym w Grecji odnotowano najniższy wskaźnik zatrudnienia kobiet (40,1%). W odróżnieniu od tych państw na Litwie nie było prawie żadnej różnicy pod względem zatrudnienia kobiet i mężczyzn wskaźnik zatrudnienia kobiet wyniósł 62,8% i był tylko o 1,9 punktu procentowego niższy od wskaźnika zatrudnienia mężczyzn. Średnia zatrudnienia według płci w państwach Unii Gospodarczo-Walutowej nie odbiegała znacząco od średniej dla wszystkich krajów Unii Europejskiej. Wskaźniki zatrudnienia różnią się też znacząco w zależności od poziomu wykształcenia. W tabeli 3 przedstawiono poziom zatrudnienia według tego kryterium. Tabela 3. Wskaźnik zatrudnienia (%) osób w wieku 25-64 lata według wykształcenia zdefiniowanego na podstawie Międzynarodowych Standardów Klasyfikacji Edukacji (ISCED) w państwach Unii Europejskiej w 20013 roku ISCED 0 2 ISCED 3 4 ISCED 5 6 EU-28 52,1 72,7 83,4 Strefa euro (EA-18) 52,2 73,5 82,6 Belgia 47,8 73,6 84,1 Bułgaria 38,1 69,3 81,4 Czechy 41,8 76,6 84,9 Dania 60,9 79,3 86,5 Niemcy 58,0 78,8 87,8 Estonia 58,2 74,3 83,1 Irlandia 46,9 66,0 80,1 Grecja 46,5 54,2 69,1 Hiszpania 48,3 64,5 76,4 Francja 54,3 73,2 84,4 Chorwacja 36,1 58,1 76,3 Włochy 49,8 69,7 77,9 Cypr 55,5 69,7 79,0 Łotwa 50,9 69,7 85,2 Litwa 38,9 68,4 88,6 Luksemburg 61,8 70,8 84,9 Węgry 39,4 69,0 80,1 Malta 50,8 80,5 88,1 Holandia 60,7 78,2 88,0 Austria 55,3 78,5 86,6 Polska 38,5 65,2 84,8 Portugalia 61,8 76,0 80,2 22
Rumunia 53,4 68,0 84,9 Słowenia 45,5 69,5 83,8 Słowacja 31,3 69,9 79,5 Finlandia 54,1 73,6 83,8 Szwecja 63,8 84,4 89,2 Wielka Brytania 57,6 77,9 85,0 Poziom 0-2 obejmuje wykształcenie niepełne podstawowe, podstawowe i gimnazjalne, poziom 3-4 średnie i policealne, a poziom 5-6 wyższe. Źródło:phttp://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/File:Employment_rate_by_highest_level_of_ education,_age_group_2564,_2013_(%25)_yb15.png (dostęp: 29.04.2015). W 2013 r. wskaźnik zatrudnienia osób z wykształceniem wyższym w UE-28 wyniósł 83,4%. i był dużo wyższy niż wskaźnik zatrudnienia osób z wykształceniem co najwyżej podstawowym lub gimnazjalnym (52,1%). W UE-28 wskaźnik zatrudnienia wśród osób, które ukończyły najwyżej szkołę średnią lub policealną, wynosił 72,7%. Analizując te wskaźniki w krajach Unii Gospodarczo-Walutowej można zauważyć, że poziom zatrudnienia osób z wykształceniem wyższym stanowi 82,6% i jest o 0,8 pp niższy od średniej w całej Unii. Zatrudnienie osób z wykształceniem średnim jest o 0,8 pp wyższe od średniej unijnej. Wskaźnikiem lepszym dla krajów Unii Gospodarczo-Walutowej jest także poziom zatrudnienia osób z wykształceniem najniższego poziomu, ale tu różnica jest niewielka i wynosi zaledwie 0,1 pp. Podsumowując, można stwierdzić, że obecność w Unii Gospodarczo-Walutowej nie przyczynia się poprawy sytuacji wśród zatrudnionych, a kryzys gospodarczy wpłynął negatywnie zarówno na kraje strefy euro jak i spoza tej grupy. 3.2 Stopa bezrobocia jako wyznacznik odporności rynków pracy na wahania koniunkturalne Miernikiem odporności rynków pracy na załamanie koniunktury jest reakcja ogólnej stopy bezrobocia. Stopa bezrobocia wyraża relację liczy bezrobotnych do osób aktywnych zawodowo. Za osobę bezrobotną uznaje się taką, która jest w wieku produkcyjnym, jest zdolna i gotowa do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce, nie ma pracy i tej pracy poszukuje. W rozdziale tym pojęcie osoby bezrobotnej będzie zgodne z jego rozumieniem przyjętym przez Międzynarodową Organizację Pracy i będzie dotyczyć osób w wieku od 25 do 74 lat, które w badanym tygodniu nie pracowały, to znaczy nie były zatrudnione ani też nie wykonywały płatnej pracy w innym charakterze. Kształtowanie się stopy bezrobocia w państwach Unii Europejskiej w latach 2003-2013 przedstawiono w tabeli 4. 23
Tabela 4. Wskaźnik bezrobocia (%) osób w wieku 25-74 lata w państwach członkowskich Unii Europejskiej w latach 2003-2013 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Belgia 8,2 8,4 8,5 8,3 7,5 7,0 7,9 8,3 7,2 7,6 8,4 Bułgaria 13,7 12,1 10,1 9,0 6,9 5,6 6,8 10,3 11,3 12,3 13,0 Czechy 7,8 8,3 7,9 7,1 5,3 4,4 6,7 7,3 6,7 7,0 7,0 Dania 5,4 5,5 4,8 3,9 3,8 3,5 6,0 7,5 7,6 7,5 7,0 Niemcy 9,8 10,5 11,3 10,3 8,7 7,5 7,8 7,1 5,9 5,5 5,3 Estonia 10,3 10,1 8,0 5,9 4,6 5,5 13,5 16,7 12,3 10,0 8,6 Irlandia 4,6 4,5 4,4 4,5 4,7 6,4 12,0 13,9 14,7 14,7 13,1 Grecja 9,7 10,5 9,9 8,9 8,3 7,7 9,5 12,6 17,7 24,3 27,3 Hiszpania 11,5 11,0 9,2 8,5 8,2 11,3 17,9 19,9 21,4 24,8 26,1 Francja 8,6 8,9 8,9 8,9 8,0 7,5 9,1 9,3 9,2 9,8 10,3 Chorwacja 14,1 13,8 12,8 11,4 9,6 8,4 9,1 11,8 13,5 15,9 17,2 Włochy 8,4 8,0 7,7 6,8 6,1 6,7 7,8 8,4 8,4 10,7 12,2 Cypr 4,1 4,6 5,3 4,6 3,9 3,7 5,4 6,3 7,9 11,9 15,9 Łotwa 11,6 11,7 10,0 7,0 6,1 7,7 17,5 19,5 16,2 15,0 11,9 Litwa 12,6 11,6 8,5 5,8 4,3 5,8 13,8 17,8 15,4 13,4 11,8 Luksemburg 3,8 5,0 4,6 4,6 4,2 4,9 5,1 4,6 4,8 5,1 5,8 Węgry 5,8 6,1 7,2 7,5 7,4 7,8 10,0 11,2 10,9 10,9 10,2 Malta 7,7 7,2 6,9 6,9 6,5 6,0 6,9 6,9 6,5 6,4 6,5 Holandia 4,2 5,1 5,3 4,4 3,6 3,1 3,7 4,5 4,4 5,3 6,7 Austria 4,3 4,9 5,2 4,8 4,4 3,8 4,8 4,4 4,2 4,3 4,9 Polska 19,8 19,1 17,9 13,9 9,6 7,1 8,1 9,7 9,7 10,1 10,3 Portugalia 7,1 7,5 8,6 8,6 8,9 8,5 10,6 12,0 12,9 15,9 16,5 Rumunia 6,8 8,0 7,2 7,3 6,4 5,8 6,9 7,3 7,4 7,0 7,3 Słowenia 6,7 6,3 6,5 6,0 4,9 4,4 5,9 7,3 8,2 8,9 10,1 Słowacja 17,7 18,4 16,4 13,5 11,2 9,6 12,1 14,5 13,7 14,0 14,2 Finlandia 9,0 8,8 8,4 7,7 6,9 6,4 8,2 8,4 7,8 7,7 8,2 Szwecja 6,6 7,4 7,7 7,1 6,1 6,2 8,3 8,6 7,8 8,0 8,0 Wielka Brytania 5,0 4,7 4,8 5,4 5,3 5,6 7,6 7,8 8,0 7,9 7,5 Źródło:phttp://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=une_rt_a&lang=en (dostęp: 29.04.2015). Patrząc na wielkość stopy bezrobocia w okresie 2003-2013 można stwierdzić, że kryzys finansowy odwrócił korzystną tendencję, która powoli krystalizowała się od momentu powstania strefy euro. Szczególnie niepokojący jest wzrost bezrobocia w krajach Unii Gospodarczo-Walutowej z poziomu 7,5% w roku 2008 do 12% w 2013 r. Oznacza to, że w rezultacie zaburzeń na światowych rynkach finansowych strefa euro weszła w fazę dwucyfrowej stopy bezrobocia. Ta zmiana, choć różna w poszczególnych krajach członkowskich, staje się priorytetowym wyzwaniem dla polityki makroekonomicznej, gdyż utrzymywanie się takiego stanu jest oznaką słabości euro i pogłębia niepokój o przyszłość tej waluty. Począwszy od roku 2005 wskaźnik bezrobocia wyższy był w krajach Unii Gospodarczo-Walutowej niż w całej Unii Europejskiej. Pokazuje to wykres 3. 24
Wykres 3. Stopa bezrobocia (%) w wieku 25-74 lata w grupie państw Unii Europejskiej oraz strefy euro w latach 2003-2013 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 11,3 12,0 10,1 10,1 9,1 9,3 9,1 9,0 8,4 7,6 9,6 10,4 10,8 9,0 9,0 9,6 9,2 7,5 9,5 8,2 7,0 7,2 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 UE-28 Strefa euro (EA-18) Źródło:phttp://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=une_rt_a&lang=en (dostęp: 29.04.2015). W 2003 różnica między dwiema grupami była niewielka i wynosiła zaledwie 0,1 pp, przy czym wyższe bezrobocie obecne było w całej Unii Europejskiej niż w krajach UGW. Następnie tendencja ta zaczęła się odwracać i gorsze wskaźniki odnotowywano w krajach strefy euro. Różnica wysokości wskaźnika bezrobocia między obiema grupami krajów z roku na rok powiększała się i wyniosła aż 1,2 pp w 2013 roku. Przeprowadzona jednoczynnikowa analiza wariancji wskaźnika bezrobocia państw Unii Gospodarczo- Walutowej i krajów spoza tego ugrupowania wykazała, że nie ma istotnie statystycznych różnic między wskaźnikami w obu grupach. Tabela 5. Wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla porównania stopy bezrobocia w 2013 roku w grupie państw UGW oraz w grupie pozostałych państw członkowskich UE. Analiza wariancji: jednoczynnikowa PODSUMOWANIE Grupy Licznik Suma Średnia Wariancja kraje UGW 17 200,1 11,77059 44,44346 kraje poza UGW 11 111,2 10,10909 10,32291 ANALIZA WARIANCJI Źródło wariancji SS df MS F Wartośćp Test F Pomiędzy grupami 18,43669 1 18,43669 0,588652 0,449852 4,225201 W obrębie grup 814,3244 26 31,32017 Razem 832,7611 27 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z tabeli 4.. 25
EU-28 Strefa euro (EA-18) Grecja Hiszpania Chorwacja Portugalia Cypr Słowacja Irlandia Bułgaria Włochy Łotwa Litwa Francja Polska Węgry Słowenia Estonia Belgia Finlandia Szwecja Wielka Brytania Rumunia Czechy Dania Holandia Malta Luksemburg Niemcy Kolejnym problemem dotyczącym struktury bezrobocia jest bezrobocie długotrwałe, rozumiane w statystykach unijnych jako zjawisko trwania bezrobocia przez okres powyżej 12 miesięcy. Na wykresie 4 przedstawiono typ bezrobocia ze względu na długość jego trwania. Wykres 4. Wskaźnik bezrobocia według długości trwania (%) osób w wieku 25-74 lata w Unii Europejskiej w 2013 roku 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Bezrobocie długookresowe Bezrobocie krótsze niż 12 miesięcy Źródło:phttp://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/File:Unemployment_rates_by_duration_2013 _(%25).png (dostęp: 29.04.2015). Niższa wartość odsetka osób bezrobotnych długotrwale w państwach Unii Europejskiej w porównaniu z państwami UGW może być dowodem na to, że rynek pracy obszaru UE-28 jest nieco bardziej elastyczny niż rynek pracy strefy euro. Możliwe, że dynamiczny wzrost gospodarczy gospodarek nowych państw członkowskich Unii Europejskiej sprawił, że odsetek długotrwale bezrobotnych był tam niższy, bo łatwiej było bezrobotnym znaleźć pracę. Największy procent osób znajdujących się na długotrwałym bezrobociu odnotowano w Grecji (18,4%), natomiast najmniejszy w Niemczech (2,4%). Te różnice mogą wiązać się z odmiennymi skutkami kryzysu w strefie euro i poza nią. Trudności gospodarcze odzwierciedlone sytuacją na rynku pracy rozłożone są nierównomiernie między poszczególne grupy osób aktywnych zawodowo. Grupą, która często w największym stopniu narażona jest na problemy związane z podjęciem pracy są osoby młode. Na wykresie 5 przedstawiono kształtowanie się bezrobocia wśród osób młodych 26