Adwokat i strażnik Ryszarda Formuszewicz O intensywności kontaktów niemiecko-rosyjskich decydują wspólne interesy, przede wszystkim gospodarcze i bezpieczeństwa. Rozwinięta współpraca dwustronna jest jednak także wynikiem świadomego wyboru politycznego, skłaniającego strony do pielęgnowania relacji. Oba państwa nie mniej przecież dzieli, niż łączy, a historyczne uwarunkowania miast mogły prowadzić do ograniczania kontaktów. Perspektywę dobrych stosunków między Niemcami a Związkiem Radzieckim (i następnie Rosją) nakreśliła zgoda władz radzieckich na zjednoczenie Niemiec. Punktem wyjścia dla polityki niemieckiej było założenie, że Rosja jest nieodzownym elementem stabilności europejskiego porządku i utrzymywanie z nią jak najlepszych stosunków jest pożądane i korzystne. Niemiecka formuła, zgodnie z którą bezpieczeństwo na kontynencie można osiągnąć tylko wspólnie, a nie w konfrontacji z Rosją, odzwierciedla wagę, jaką Niemcy przywiązują do Rosji w kwestiach bezpieczeństwa ze względu na jej geopolityczne znaczenie, a zarazem świadomość rosyjskiego potencjału destabilizacyjnego. W konsekwencji polityka RFN była stale zorientowana na wiązanie Moskwy z Zachodem i sprzeciwiała się zasadniczo izolacji tego państwa nawet w sytuacjach kryzysowych. Niemcy mogli przy tym powoływać się na własny przykład udanego włączenia w proces powojennej integracji europejskiej. Nie bez znaczenia było także poczucie odpowiedzialności za straty poniesione podczas drugiej wojny światowej przez ZSRR i świadomość wspólnego doświadczenia totalitaryzmu. Obrońca wrażliwości Na niemiecką politykę wobec Rosji silnie oddziałuje przekonanie, że kraj ten może się zmienić, a zmiana ta wymaga zewnętrznego wsparcia. Znajdowało to wyraz zarówno w haśle Ostpolitik lat siedemdziesiątych XX wieku zmiana przez zbliżenie, jak i w jego zaktualizowanej w 2008 roku wersji: zmiana przez powiązanie. Szczególną rolę w procesie modernizacji odgrywać mają Niemcy, zgodnie zresztą z tradycją sięgającą reform Piotra Wielkiego. Unowocześnienie Rosji postrzegane jest przy tym jako warunek konieczny do zwiększenia korzyści z podejmowanych wspólnie działań na płaszczyźnie politycznej i gospodarczej.
176 Publicystyka i analizy Obecność i siła. Niemcy wobec Europy Wschodniej Znamienna jest komplementarność polityki prowadzonej bilateralnie i w ramach polityki europejskiej. Niemcy aktywnie kształtują politykę Unii, zabiegając o zabezpieczenie własnych interesów w dwojaki sposób. Z jednej strony gotowe są pełnić gdy uważają to za korzystne funkcję adwokata W niemieckiej Rosji, z drugiej wykorzystują potencjał Unii Europejskiej do polityce wobec Rosji równoważenia w miarę potrzeby przewagi Moskwy w określonych kwestiach. Berlin był świadom, że szczególne relacje charakterystyczne jest manifestowanie bilateralne stanowią najcenniejszy kapitał Rosji w stosunkach z Unią Europejską, zwłaszcza w polityce energetycznej. Jako zrozumienia dla rzecznik interesów rosyjskich Niemcy występowały również rosyjskiej wrażliwości. w NATO, czego spektakularnymi przykładami były zablokowanie zaoferowania Gruzji i Ukrainie planu działań na rzecz członkostwa podczas szczytu sojuszu w Bukareszcie w 2008 roku i krytyka projektu amerykańskiej tarczy antyrakietowej. Współpraca z Rosją sprzyjała realizacji ambicji niemieckiej polityki zagranicznej, Niemcy bowiem wykorzystały swoje wyjątkowe stosunki do poprawy własnej pozycji międzynarodowej. Niezmiennie zainteresowane są kooperacją w odniesieniu do centralnych kwestii polityki międzynarodowej (między innymi takimi jak Afganistan, Iran, rozbrojenie, bezpieczeństwo energetyczne, polityka klimatyczna, zwalczanie zorganizowanej przestępczości). Dotyczy to w szczególności forum Rady Bezpieczeństwa ONZ, w której Niemcy zasiadają obecnie jako członek niestały. Dla niemieckiej polityki wobec Rosji charakterystyczne jest ponadto manifestowanie zrozumienia dla rosyjskiej wrażliwości. Symptomatycznym tego przejawem było uwzględnianie bólów fantomowych po rozpadzie ZSRR. Podkreśleniu szczególnej pozycji Rosji w stosunkach międzynarodowych służyło także akcentowanie priorytetowego charakteru wzajemnych relacji i opatrzenie ich szyldem strategicznego partnerstwa. Realizm gospodarczy Kształt polityki wobec Rosji determinują zasadniczo względy gospodarcze. Prawidłowość tę uwidoczniły w większym niż dotychczas stopniu kryzys w strefie euro i zagrożenie recesją w Unii Europejskiej. Realizacji niemieckich interesów sprzyja komplementarność gospodarek obu państw. Zorientowane na eksport Niemcy niewiele mają bogactw naturalnych i zasobów energetycznych, przez co postrzegają Rosję jako niezbędne i atrakcyjne zaplecze energetyczno-surowcowe. Od dziesięcioleci Rosja jest największym dostawcą energii do Niemiec, zaspokajając mniej więcej trzecią część zapotrzebowania tego państwa. Niemcy z kolei eksportują do Rosji przede wszystkim maszyny i urządzenia, pojazdy i części, produkty chemiczne
Obecność i siła. Niemcy wobec Europy Wschodniej Publicystyka i analizy 177 i elektrotechniczne, odpowiadając na ogromne potrzeby Rosji w zakresie dóbr inwestycyjnych. W perspektywie wyhamowania wymiany z państwami strefy euro, dziś kluczowymi dla niemieckich producentów, rośnie znaczenie rosyjskiego rynku z jego niewykorzystanym w pełni potencjałem. Eksport do Rosji bowiem po zapaści w wyniku kryzysu gospodarczo-finansowego dynamicznie się odbudowuje. Pozycję Rosji w polityce gospodarczej Niemiec określa zatem nie tyle obecny wolumen handlu ustępujący wciąż jeszcze znacznie rozmiarom wymiany z tradycyjnymi partnerami zachodnimi, a także Chinom, ile potencjał wzrostu, który lokuje ogromny rynek rosyjski w kategorii najbardziej obiecujących na przyszłość. Rozwojowi współpracy i wzrostowi inwestycji sprzyjają uwarunkowania geograficzne, ożywianie szlaków transportowych zarówno przez większe wykorzystanie Bałtyku, jak i perspektywę połączeń do rynków azjatyckich. Atrakcyjne okazje biznesowe rodzi organizacja imprez sportowych, głównie olimpiady w Soczi w 2014 roku i mundialu cztery lata później, z planowanymi inwestycjami w stadiony, połączenia kolejowe i drogowe, a także możliwościami zaangażowania w branżach transportu, logistyki i turystyki. Niemieccy przedsiębiorcy zainteresowani są tradycyjnie partycypacją w rozbudowie i modernizacji sektora energetycznego. Stabilne dostawy energii przez Bałtyk i zabezpieczenie potrzeb surowcowych przemysłu niemieckiego, także w odniesieniu do metali ziem rzadkich, tworzą trwały fundament strategicznego partnerstwa. Dla niemieckich polityków borykających się z wyzwaniem utrzymania poziomu dobrobytu w warunkach globalnej konkurencji kierunek rosyjski wydaje się nieodzowny. Kartą przetargową Niemiec we współpracy z Rosją są technologie, których niezdywersyfikowana i pod wieloma aspektami wręcz zacofana gospodarka pilnie potrzebuje. Technologie stanowiły zatem kluczowy element bilateralnej oferty Partnerstwa dla Modernizacji z 2008 roku, przeniesionej następnie na poziom Unii Europejskiej. Z oporami za to Niemcy podchodziły do liberalizacji reżimu wizowego z Rosją mimo silnego lobbingu w tym zakresie także ze strony niemieckiego biznesu. Rosnący stopień powiązań obu gospodarek i wynikających z tego wzajemnych zależności miał umożliwić wywieranie wpływu na partnera, a jednocześnie zabezpieczać przed jednostronnymi posunięciami. Z czasem jednak niemieccy politycy uświadomili sobie, że możliwości oddziaływania na Rosję są ograniczone. Nie mają też w zasadzie wątpliwości, że bez silnego wsparcia politycznego ekspansja gospodarcza w Rosji będzie utrudniona. Przekonali się jednak, że partnerstwo strategiczne służy w szczególności dużym inwestycjom i kontraktom, nie należy za to żywić nadmiernych oczekiwań co do poprawy sytuacji zwłaszcza mniejszych firm. To interesy gospodarcze w znacznej mierze powodują, że niemiecka Russlandpolitik pozbawiona jest w zasadzie alternatywy, zwłaszcza że stanowiska partii niemieckich są w zasadniczych punktach zbieżne. Ponadto o pragmatyczne kształtowanie
178 Publicystyka i analizy Obecność i siła. Niemcy wobec Europy Wschodniej współpracy usilnie zabiega lobby gospodarcze, z wpływową Komisją Niemieckiej Gospodarki do spraw Wschodu (Ost-Ausschuss der Deutschen Wirtschaft) na czele. Liczbę miejsc pracy związanych z handlem z Rosją Komisja szacuje na około 300 tysięcy. Podstawowe znaczenie mają stabilizacja i dobry klimat do prowadzenia interesów. To w tym środowisku najliczniej reprezentowani są zwolennicy podejścia Russia first bądź w bardziej radykalnym wariancie Russia only. Prestiż i interesy Drugi gabinet pod kierownictwem chadeckiej kanclerz Angeli Merkel z udziałem liberałów, utworzony jesienią 2009 roku, boryka się z poważnymi wyzwaniami, które rzutują również na politykę wobec Rosji. Turbulencje w strefie euro przyczyniły się między innymi do zahamowania wzrostu gospodarczego w Unii Europejskiej i osłabiły jej spójność. Szerokiej krytyce poddany został model niemieckiej polityki gospodarczej. W tym kontekście Rosja zyskała na znaczeniu jako perspektywiczny rynek zbytu, a także jako potencjalny kontrybutor środków na ratowanie strefy euro. Natomiast arabska wiosna przeniosła ciężar zainteresowania Unii Europejskiej na południowe sąsiedztwo. Niemcy ściągnęły na siebie falę krytyki za wstrzymanie się tak jak Rosja podczas głosowania w Radzie Bezpieczeństwa rezolucji o ustanowieniu Niemcy postrzegają Rosję jako niezbędne strefy zakazu lotów nad Libią. Eskalująca sytuacja w Syrii zaplecze energetyczno- przyniosła za to istotny rozdźwięk między stanowiskiem -surowcowe. Moskwa Niemiec i Rosji. zaspokaja mniej Pod wpływem katastrofy nuklearnej w Japonii w 2011 roku więcej trzecią część Niemcy postanowiły zrezygnować z energii atomowej do 2022 roku. Ta budząca kontrowersje decyzja ożywiła także dyskusję o skali uzależnienia energetycznego od Rosji, zapotrzebowania tego państwa na energię. związanych z tym konsekwencjach cenowych i ryzyku politycznym. Skala wyzwania stojącego przed gospodarką i polityką niemiecką uprawnia pytanie o potencjalne osłabienie pozycji Niemiec w sytuacji znacznego deficytu energetycznego i niemożności realizacji kluczowych inwestycji energetycznych ze względu na skalę protestów społecznych. Silne kapitałowo rosyjskie firmy energetyczne zwiększyły zainteresowanie rynkiem niemieckim, licząc na realizację swoich strategicznych celów. Ekspansja na europejskim rynku energii elektrycznej ma bowiem wyprowadzić Rosję z roli ograniczonej wyłącznie do eksportu energii. Rosyjskie firmy chcą produkować energię i sprzedawać ją bez pośredników odbiorcom indywidualnym. W Niemczech zdobyty został już przyczółek w postaci małej heskiej firmy Envacom, dostarczającej prąd i usługi telekomunikacyjne.
Obecność i siła. Niemcy wobec Europy Wschodniej Publicystyka i analizy 179 Niemcy wprawdzie nie blokują oficjalnie tych planów inwestycyjnych, trudno jednak mówić o entuzjazmie. Zdecydowanie wstrzemięźliwa była także reakcja na rosyjską ofertę pogłębionego partnerstwa energetycznego na bazie dwustronnej umowy. Miałoby ono objąć szeroko zakrojoną współpracę przy finansowaniu, budowie i użytkowaniu elektrowni. Ponadto, choć Gazociąg Północny może służyć za symbol strategicznego partnerstwa niemiecko-rosyjskiego, kanclerz Merkel nie widzi na razie uzasadnienia dla budowy To interesy gospodarcze trzeciej nitki. Podobne reakcje wywołuje propozycja dostaw powodują, że niemiecka energii elektrycznej z elektrowni atomowej w Kaliningradzie. Russlandpolitik Zaskakująco szybko wyrażony został sceptycyzm wobec pozbawiona jest zgłoszonej w listopadzie 2010 roku przez ówczesnego rosyjskiego premiera Władimira Putina zgodnie z tradycją, alternatywy. w Berlinie propozycji powołania strefy wolnego handlu między Rosją a Unią Europejską. Mylna okazała się zatem rosyjska kalkulacja, że Niemcy poprą tę inicjatywę zbliżenia Moskwy z Brukselą. Choć później politycy i środowisko biznesowe starali się wyrazić pozytywne nastawienie do idei zbliżania Rosji i Unii Europejskiej, to komunikat z Niemiec w stronę Moskwy sygnalizował nieusatysfakcjonowanie stopniem wywiązywania się Rosji z wcześniejszych zobowiązań i deklaracji. Wcześniej natomiast, w czerwcu 2010 roku, Niemcy wystąpiły z inicjatywą zacieśnienia współpracy unijno-rosyjskiej w dziedzinie bezpieczeństwa. Ogłoszone wspólnie przez Angelę Merkel i prezydenta Dmitrija Miedwiediewa memorandum proponowało utworzenie Unijno-Rosyjskiego Komitetu Politycznego i Bezpieczeństwa, składającego się z ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich Unii i Rosji oraz wysokiego przedstawiciela Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa. Efektywność ustaleń tego gremium miała zostać sprawdzona przy rozwiązywaniu konfliktu w Naddniestrzu. W ten sposób Niemcy starały się nakłonić rosyjskie władze do zademonstrowania rzeczywistej woli współpracy, deklarowanej wcześniej w zgłaszanych inicjatywach utworzenia nowej architektury bezpieczeństwa europejskiego. Mimo że Moskwa jest wrażliwa na prestiżowe kwestie, to w 2010 roku kanclerz Merkel połączyła wizytę w Rosji z programem szerszej podróży, obejmującej jeszcze Chiny i Kazachstan, zamiast akcentować wyjątkowy charakter współpracy z Moskwą. Jesienią 2011 roku, powołując się na spory w polityce wewnętrznej związane z działaniami podejmowanymi wobec kryzysu w strefie euro, odwołała wizytę w Rosji. Novum w polityce wobec Rosji są trójstronne spotkania ministrów spraw zagranicznych z udziałem Polski (trójkąt królewiecki). Reaktywowany także został jesienią 2010 roku szczyt przywódców Niemiec, Francji i Rosji format znany z okresu konfliktu o wojnę w Iraku za rządów kanclerza Gerharda Schrödera. Rozszerzona reprezentacja uczestniczyła w listopadzie 2011 roku w uroczystym otwarciu
180 Publicystyka i analizy Obecność i siła. Niemcy wobec Europy Wschodniej Gazociągu Północnego: obecni byli Angela Merkel i Dmitrij Miedwiediew, a także premierzy Francji François Fillon i Holandii Mark Rutte oraz komisarz do spraw energii Günter Oettinger. W ten sposób starano się zamanifestować strategiczny charakter projektu zainicjowanego w 2005 roku przez rząd koalicji SPD i Zielonych. Rysy na krysztale Największe rozczarowanie z perspektywy Niemiec przyniósł rozwój sytuacji wewnętrznej w Rosji. Społeczno-polityczne zderzenie pragmatycznego i bardziej pryncypialnego podejścia do Rosji nastąpiło przy próbie wyróżnienia Putina nazwanego ongiś przez kanclerza Gerharda Schrödera kryształowym demokratą prestiżową nagrodą Kwadrygi, zablokowaną w wyniku licznych protestów. Następnie okoliczności i sposób przeprowadzenia wyborów parlamentarnych i prezydenckich spotkały się z krytyką przedstawicieli niemieckiej klasy politycznej, co nie wywołało z kolei entuzjazmu lobby gospodarczego. Jednak także środowisko działających na rosyjskim rynku przedsiębiorców wyrażało liczne zastrzeżenia co do sytuacji w Rosji, skarżąc się przede wszystkim na korupcję, biurokrację i brak bezpieczeństwa prawnego. Oczywiste stało się zatem, że Partnerstwo dla Modernizacji nie spełniło pokładanych w nim nadziei, a i system polityczny nie jest tak stabilny, jak się zdawało. Mimo to Niemcy nadal mają strategiczny interes w rozwijaniu współpracy z Rosją, a polityka zostanie dostosowana do nowej sytuacji. Powtarzane będą apele o przeprowadzenie reform gospodarczych. W warstwie deklaratywnej można się wprawdzie spodziewać akcentowania polityczno-społecznego aspektu procesu modernizacji oraz inicjatyw skierowanych do społeczeństwa obywatelskiego. Działania takie, zapewne za pośrednictwem funkcjonujących w Rosji niemieckich fundacji politycznych, ułatwią wszak także zbudowanie sieci kontaktów z opozycją pozaparlamentarną i środowiskami, które w przyszłości mogą odgrywać istotną rolę w polityce Rosji. Ryszarda Formuszewicz jest analityczką Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych. Specjalizuje się między innymi w stosunkach niemiecko-rosyjskich.