HAŁAS SŁYSZALNY I NISKOCZĘSTOTLIWOŚCIOWY

HAŁAS SŁYSZALNY I NISKOCZĘSTOTLIWOŚCIOWY BROSZURA INFORMACYJNA Z ZAKRESU OCHRONY ZDROWIA DLA PRACOWNIKÓW I PRACODAWCÓW Marta Boroń, Krystyna Pawlas, Natalia Pawlas Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu 2013

Praca przygotowana w ramach upowszechnienia wyników badań uzyskanych przy realizacji projektu II.B.09 pt.: Opracowanie propozycji kryteriów oceny szkodliwości i uciążliwości hałasu z dominującym udziałem infradźwięków i hałasu niskoczęstotliwościowego w ekspozycji zawodowej wykonanej w ramach PROGRAMU WIELOLETNIEGO pn. Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy II etap, okres realizacji: lata 2011-2013 finansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego/Narodowego Centrum Badań i Rozwoju. Koordynator programu: Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy. 2

Spis treści 1. Wstęp... 4 2. Dźwięk i hałas co to jest?... 4 3. Ucho człowieka... 7 4. Zakres słyszenia ucha ludzkiego... 10 4.1. Hałas infradźwiękowy i niskoczęstotliwościowy... 11 5. Energia fali dźwiękowej - kiedy jest za głośno?... 12 6. Wpływ hałasu na organizm człowieka... 13 6.1. Uszkodzenie słuchu... 13 6.2. Pozasłuchowe skutki hałasu... 15 6.3. Wpływ infradźwięków na organizm człowieka... 15 7. Hałas w środowisku pracy... 17 7.1. Hałas infradźwiękowy i niskoczęstotliwościowy na stanowiskach pracy... 17 8. Przepisy dotyczące ochrony pracownika przez hałasem w miejscu pracy... 18 8.1. Ochrona słuchu... 18 8.2. Jak prawidłowo stosować ochronniki słuchu?... 19 8.3 Profilaktyka w przypadku hałasu infradźwiękowego... 22 8.4 Obowiązki pracowników i pracodawców... 23 9. Wykaz obowiązujących rozporządzeń... 25 3

1. Wstęp Wielu pracowników styka się w życiu zawodowym z różnorodnymi czynnikami środowiskowymi, które wpływają na sprawność psychofizyczną, obniżają satysfakcję z pracy i oddziaływują szkodliwie na ich stan zdrowia. Wśród takich czynników środowiskowych, najczęstszą szkodliwością jest hałas. Hałas jest wszechobecny, w pracy, w domu, w drodze na wypoczynek. Hałas może utrudniać wykonywanie pracy i szkodzić zdrowiu w miejscu pracy, ale także stwarza zagrożenie w środowisku pozazawodowym. 2. Dźwięk i hałas co to jest? Każdy dźwięk to drgania cząsteczek ośrodka (np. powietrza), które rozchodzą się w polu akustycznym od źródła w postaci fal, czyli naprzemiennych zagęszczeń i rozrzedzeń cząsteczek, a więc jest wytwarzany przez wszelki ruch. Zaburzenia w postaci zagęszczeń i rozrzedzeń (rys. 1) rozchodzą się w środowisku sprężystym takim jak powietrze, ciecze, ciała stałe. W zależności od ośrodka, fale akustyczne rozchodzą się z różną prędkością dla powietrza prędkość dźwięku wynosi 340 m/s. Rys. 1. Propagacja fali akustycznej: naprzemienne zagęszczenia i rozrzedzenia cząsteczek powietrza. Im dalej od źródła dźwięku tym natężenie dźwięku spada (niebieska krzywa). Dźwięk rozprzestrzenia się od źródła do otoczenia. Rozchodzeniu się dźwięku towarzyszą lokalne zmiany ciśnienia atmosferycznego. Wielkość tych zmian można mierzyć w jednostkach ciśnienia - paskalach (Pa). Przestrzeń wokół źródła w której rozchodzi się dźwięk nazywamy polem akustycznym. Wywołanie drgań cząstek ośrodka wymaga przekazania im energii, która wraz z rozchodzeniem się fali akustycznej jest przekazywana dalej obejmując coraz większą przestrzeń. W miarę oddalania się od źródła dźwięku (hałasu) zmniejsza się jego natężenie, gdyż wyemitowana energia rozkłada się na większą powierzchnię oraz jest pochłaniana przez to środowisko. 4

Dźwięk wygenerowany przez źródło dźwięku oddalając się od źródła zanika (cichnie). Prędkość z jaką zanika zależy między innymi od częstotliwości oraz środowiska w którym się rozchodzi. Zanikanie dźwięku wraz z odległością od źródła jest pokazane na rysunku nr 1. Im częstotliwość dźwięku jest wyższa, tym dźwięk szybciej zanika. Dźwięki o niskich częstotliwościach mogą rozchodzić się na znaczne odległości. Ilość energii przekazywana przez źródło dźwięku w jednostce czasu nazywa się mocą akustyczną źródła. Jednostką mocy akustycznej jest wat (W). Ilość energii przepływającej w jednostce czasu przez jednostkę powierzchni określa się natężeniem dźwięku. Dźwięki dzielą się na dźwięki proste (drgania sinusoidalne o jednej częstotliwości - tony) i dźwięki złożone z tonów: wielotony i szumy. Dźwięki mogą się różnić wysokością, natężeniem i barwą. Wysokość dźwięku jest związana z częstotliwością drgań źródła: częstotliwościom małym odpowiadają dźwięki niskie, a wysokim częstotliwościom wysokie dźwięki. Natężenie dźwięku mierzy się ilością energii przenoszonej w jednostce czasu przez jednostkę powierzchni ustawionej prostopadle do promienia fali: I = E/S [W/m 2 ] (rys. 2). Rys. 2. Natężenie dźwięku jako ilość energii w jednostce czasu przypadająca na jednostkę powierzchni. Im wyższa amplituda tym dźwięk jest głośniejszy. Barwa dźwięku zależy od liczby składowych tonów harmonicznych i stosunków ich natężeń. W życiu codziennym tony w środowisku otaczającym człowieka (dźwięki proste - tony) zdarzają się tylko w specyficznych i wyjątkowych sytuacjach. W przypadku kilku tonów trwających w tym samym czasie, dochodzi do ich sumowania się, przez co ich wartości 5

mogą ulegać wzmacnianiu, bądź wyciszaniu. Zatem suma jest wypadkową tonów składowych. Widmo dźwięku jest to zbiór częstotliwości składowych tworzących dźwięk. Szumy są to dźwięki składające się z nieskończonej liczby tonów mają widmo ciągłe. Zwykle jednak na hałas składa się wiele częstotliwości, z szerokiego zakresu szumu słyszalnego (rys. 3). Rys. 3. Jednotonowy czysty dźwięk (prosta niebieska) i wieloczęstotliwościowy hałas np. wytwarzany przez maszyny (słupki czerwone). Każdy dźwięk złożony można rozłożyć na sumę dźwięków prostych, a rozkład taki nazywa się analizą częstotliwościową i jest ona wykorzystywana do badania właściwości hałasu, mowy, instrumentów muzycznych itd. Działanie odwrotne - synteza dźwięków czyli sumowanie dźwięków prostych może służyć do wytwarzania określonych sygnałów akustycznych np. alarmowych, ostrzegawczych, muzyki czy też sztucznej mowy. Dźwięk, który istnieje w naszym umyśle może być wrażeniem przyjemnym lub nieprzyjemnym (a to nie jest mierzalne), może być głośny lub cichy. W przemyśle źródłami dźwięku (hałasu) są stosowane narzędzia i urządzenia oraz technologie. Źródło dźwięku charakteryzuje jego moc akustyczna. Im źródło ma większą moc tym więcej hałasu emituje do środowiska. Hałas to wszelkie niepożądane, nieprzyjemne, uciążliwe lub szkodliwe dźwięki oddziałujące na zmysł i narząd słuchu, na inne zmysły oraz inne części organizmu człowieka. Uznanie dźwięku za hałas jest każdorazowo sprawą subiektywną zależną często od nastawienia psychicznego, ale nawet muzyka jeśli jest bardzo głośna może być szkodliwa dla narządu słuchu. 6

3. Ucho człowieka Mobilki mobilki, jak mnie słychać? Aby móc odpowiedzieć na to pytanie, dźwięk musi pokonać dość skomplikowaną drogę. Najpierw dźwięk musi pokonać drogę powietrzną od źródła, jako fala dźwiękowa. Małżowina uszna zbiera fale dźwiękowe i naprowadza je do zewnętrznego przewodu słuchowego. Fale dźwiękowe padające na błonę bębenkową wprawiają ją w drgania, które są zależne od poziomu głośności dźwięku im głośniej, tym mocniej drga błona bębenkowa. Za błoną znajdują się trzy kosteczki słuchowe, połączone w łańcuszek: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Kosteczki przenoszą drgania do ucha wewnętrznego, gdzie w ślimaku dochodzi do pobudzenia właściwych komórek słuchowych. Tutaj, pojedyncze komórki zwane rzęsatymi, zamieniają drgania na impuls bioelektryczny, który nerwem słuchowym dociera do mózgu. W słuchowych ośrodkach korowych sygnały te są analizowane pod względem natężenia, czasu trwania i elementów składowych, a w ośrodku pamięciowym słuchu - także informacji w nich zawartych. I dopiero teraz, po pokonaniu całej drogi słuchowej, można powiedzieć, że człowiek słyszy. Poniżej ilustracja (rys. 4) obrazująca drogę słuchową, jaką musi przebyć impuls dźwiękowy od źródła aż do mózgu człowieka. 7

Rys. 4. Droga słuchowa człowieka (na podstawie materiałów Starkey). 8

Zadaniem zmysłu słuchu jest odbiór i rozróżnianie wszystkich sygnałów dźwiękowych. Docelowymi komórkami zmysłowymi narządu słuchu są komórki rzęsate, znajdujące się w ślimaku, w uchu wewnętrznym. Wyposażone we rzęski reagujące na drgania, odbierają bodźce zewnętrzne, przekształcają na impuls nerwowy i wysyłają tę informację do mózgu (rys. 5). a) b) Rys. 5. Ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne, (kółkach pokazany jest widok komórek rzęsatych: a) zdrowych, b) zniszczonych pozbawionych części rzęsek)zniszczone komórki rzęsate rzęski i przestają być zdolne do odbierania bodźców. Gdy komórki rzęsate zbyt często są narażone na hałas, tracą rzęski i zmniejsza się ich wrażliwość. Przy długotrwałym narażeniu komórki ulegają nieodwracalnemu uszkodzeniu, co skutkuje stopniowo pojawiającymi się ubytkami słuchu, ponieważ zniszczone komórki rzęsate przestają być zdolne do prawidłowego odbierania bodźców. 9

4. Zakres słyszenia ucha ludzkiego Czułość słuchu dla każdej częstotliwości jest inna: mała jest dla fal o niskiej i wysokiej częstotliwości. Ucho człowieka przystosowane jest do odbierania dźwięków o określonej częstotliwości: jako słyszalne określa się dźwięki o częstotliwości od 20 do 20 000 Hz (rys. 6). Dźwięki spoza tego zakresu częstotliwości są w tzw. normalnych warunkach niesłyszalne. Ze względu na zakres częstotliwości, dźwięki dzieli się na: - infradźwięki od 1 Hz do 20 Hz, niesłyszalny dla człowieka, lecz dźwięki z tego zakresu częstotliwości mogą być słyszalne przy wysokich poziomach: dla częstotliwości 6-8 Hz próg słyszenia to około 100 db, a dla częstotliwości 12-16 Hz około 90 db. Najczęściej infradźwięki o wysokim poziomie głośności mogą być odczuwalne nie tylko w uchu jako specyficzne dudnienia (pulsujący ucisk w uchu), ale i całym ciałem jako drgania. - dźwięki słyszalne od 20 do 20 000 Hz. Dla zakresu częstotliwości średniowysokich (2000-5000 Hz) czułość jest duża, ponieważ jest to zakres niezbędny do prawidłowego zrozumienia ludzkiej mowy. - ultradźwięki powyżej 20 000 Hz, niesłyszalny przez ucho ludzkie. Osoby starsze nie słyszą dźwięków o częstotliwości 10 000 Hz. Przyjmując zakres częstotliwości jaki tworzą hałas, dzielimy go na hałas infradźwiękowy, słyszalny i ultradźwiękowy. Często wyróżnia się hałas niskoczęstotliwościowy, który obejmuje zwykle zakres od 10 do 250 Hz. Rys. 6. Podział dźwięków w zależności od częstotliwości. Wykres poniżej (rys. 7) przedstawia zakres słyszenia człowieka, w tym zakres dźwięków muzyki oraz zakres dźwięków mowy. Próg słyszenia to krzywa wyników pomiaru najmniejszego natężenia dźwięku wywołujące wrażenia słuchowe dla kolejnych częstotliwości w pełnym zakresie słyszalnym. Natężenie dźwięku, które jest zbyt wysokie i wywołuje ból, w zależności od częstotliwości tworzy krzywą progu bólu. 10

Rys. 7. Próg słuchu, próg bólu oraz zakresy słyszenia człowieka, dźwięków muzyki i mowy ludzkiej. 4.1. Hałas infradźwiękowy i niskoczęstotliwościowy Infradźwięki i hałas niskoczęstotliwościowy są wszechobecne w środowisku życia i pracy człowieka. Infradźwiękami najczęściej określa się dźwięki o częstotliwości poniżej 20 Hz, a określanie ich dźwiękami niesłyszalnymi jest fałszywe, gdyż wyznaczono próg słuchu człowieka aż do częstotliwości 1,5 Hz. Hałasem infradźwiękowym, według polskiej normy, jest, jako hałas, którego widmo jest zawarte w paśmie częstotliwości od 1 do 20 Hz (wg wersji polskiej normy z 1986 hałas infradźwiękowy obejmował zakres do 50 Hz), podobnie jak w normach International Standard Organization ISO 7196:1995, ISO 9612:1997. Nie ma jednoznacznej definicji hałasu niskoczęstotliwościowego. W Polsce za hałas niskoczęstotliwościowy uznaje się hałas, którego widmo jest zawarte w paśmie częstotliwości od 10 do 250 Hz. Infradźwięki i hałas niskoczęstotliwościowy w realnych warunkach zawsze występują z hałasem słyszalnym z tego względu problemem jest kwalifikacja hałasu do określonego przedziału częstotliwości ( niskoczęstotliwościowy czy słyszalny). Najlepiej dokonać tego w oparciu o przedział częstotliwości z dominująca energią w widmie zatem by hałas zaliczyć jako hałas niskoczęstotliwościowy dodatkowym kryterium, które musi być spełnione jest różnica między poziomem dźwięku wyznaczonym przy pomocy charakterystyki ważenia C a poziomem dźwięku wyznaczonym przy pomocy charakterystyki ważenia A (L c L A ) wynosząca co najmniej 15 db. 11

5. Energia fali dźwiękowej - kiedy jest za głośno? Energia fali dźwiękowej ma dużą rozpiętość. Najcichszy dźwięk jaki jest w stanie usłyszeć człowiek o prawidłowym słuchu wynosi ma ciśnienie 20 μpa (0,00002 Pa), a dźwięki o ciśnienie powyżej 200 Pa wywołują już ból uszu. Zatem ciśnienie dźwięku powodującego ból jest 10 000 000 większe od ciśnienia najcichszego dźwięku jaki normalnie (bez ubytków słuchu) słyszący człowiek może usłyszeć. Gdy wielkości zmieniają się w bardzo szerokim zakresie wygodnie jest używać skali logarytmicznej i wówczas używa się decybela. Zatem choć ciśnienie fali dźwiękowej może być mierzone tak jak ciśnienie atmosferyczne w paskalach, to powszechnie stosuje się skalę logarytmiczną. Wówczas poziom ciśnienia akustycznego (poziom hałasu) jest wyrażony w decybelach (rys. 8). Poziom dźwięku od którego dźwięki zaczynają być słyszane (u osoby z normalnym słuchem) wynosi 0 db, a ból powodują dźwięki o poziomie 120-140 db. Rys. 8. Charakter źródła hałasu wraz z ich poziomami dźwięku wyrażone w decybelach oraz jednostkach ciśnienia dźwięku w paskalach. 12

6. Wpływ hałasu na organizm człowieka Hałas to jeden z czynników otaczającego środowiska, który wpływa na cały organizm człowieka. Stanowi zagrożenie dla zdrowia na nawet życia, utrudnia lub uniemożliwia wykonywanie pracy. Hałas również wpływa na sprawność umysłową człowieka, w tym także na efektywność i jakość jego pracy oraz możliwość snu i wypoczynku w miejscu zamieszkania. Hałas w środowisku pracy jest przyczyną zawodowego uszkodzenia słuchu, wpływa szkodliwie na cały organizm człowieka, zwiększa prawdopodobieństwo wypadków oraz pomniejsza efektywność pracy. Zawodowe uszkodzenie słuchu zajmuje od lat czołowe miejsce na liście chorób zawodowych. 6.1. Uszkodzenie słuchu Przedłużające się narażenie na hałas powyżej 85 db skutkuje uszkodzeniem narządu słuchu. Ubytki słuchu powstałe w skutek hałasu pojawiają się powoli, w konkretnych punktach skali częstotliwości. Człowiek nie staje się głuchy z dnia na dzień, lecz z powodu pohałasowego uszkodzenia narządu słuchu przesuwa się próg słyszenia, możliwości odbierania dźwięków słabną, zwłaszcza na częstotliwości 4000 Hz. Wraz z pogłębianiem się urazu akustycznego, czyli niszczeniem komórek rzęsatych, możliwości odbiorcze ślimaka zostają upośledzone również na innych częstotliwościach. Osoba z ubytkiem słuchu ma trudności ze zrozumieniem mowy, ma wrażenie, że rozmówca bełkocze, mówi niewyraźnie. Pojawiają się problemy w prawidłowej ocenie głośności dźwięków, rozróżnianiu ich wysokości oraz pogarsza się możliwość określania kierunku, z którego dźwięk dochodzi. Narażenie na hałas, zwłaszcza impulsowy, szczególnie o wysokim poziomie szczytowym, powyżej 140 db, może powodować natychmiastowe uszkodzenie anatomicznych struktur składowych ucha, co skutkuje nagłą głuchotą. Również wieloletnie narażenie na hałas, związany np. z wykonywaną pracą czy hobby (np. strzelectwo, gra na głośnych instrumentach muzycznych), może prowadzić do upośledzenia narządu słuchu. Pierwsze ubytki słuchu pojawiają się na częstotliwości 4000 Hz, a później właśnie na tej częstotliwości pogłębiają się najsilniej. Im dłużej trwa narażenie na hałas, tym ubytki słuchu są poważniejsze, oraz zaczynają obejmować swym zasięgiem coraz szersze pasmo częstotliwości. 13

Poniżej audiogram (rys. 9), czyli wynik audiometrii tonalnej, badania progu słyszenia człowieka, z zaznaczonymi przesuniętymi progami, zależnie od głębokości uszkodzenia narządu słuchu. Infradźwięki i hałas niskoczęstotliwościowy nie stanowi tak wysokiego ryzyka uszkodzenia słuchu jak hałas słyszalny, niemniej przy bardzo wysokich poziomach bliskich granicy bólu może też dochodzić do uszkodzenia słuchu. Rys. 9. Audiogram obrazujący trwałe ubytki słuchu. 1 ubytek powierzchniowy, 2 ubytek poważny, 3 ubytek wskazujący na rozległą głuchotę. Poważny ubytek słuchu oraz rozległa głuchota wiąże się z utratą lub poważniejszym ograniczeniem możliwości prowadzenia rozmów w normalnym życiu codziennym. Ponadto, utrata lub ograniczenie możliwości utrzymywania słownego kontaktu z własnym środowiskiem jest z punktu widzenia pracownika najbardziej przykrą konsekwencją pojawienia się trwałego uszkodzenia słuchu. Pohałasowym ubytkom słuchu często towarzyszy dzwonienie lub szum w uszach, co stanowi dodatkową uciążliwą dolegliwość. Pamiętaj: Uszkodzenie słuchu początkowo przebiega niezauważalnie, ani nie boli ani nie wykazuje zewnętrznie widocznych oznak. Ubytki słuchu zauważa się, gdy utrudniają odbiór sygnałów dźwiękowych dnia codziennego. Wtedy jest już za późno!!! Ubytkom słuchu często towarzyszy dzwonienie i szum w uszach. Ubytków słuchu wywołanych hałasem nie można wyleczyć, ale można im całkowicie zapobiec!!! 14

6.2. Pozasłuchowe skutki hałasu Hałas, poza oddziaływaniem bezpośrednio na zmysł słuchu, wpływa także na inne narządy człowieka. Pod wpływem krótkich sygnałów dźwiękowych o poziomach przekraczających 75 db zmienia się oporność elektryczna skóry, zmienia się rytm oddechowy (oddechy stają się głębsze i wolniejsze), pojawia się reakcja układu krążenia (skurcz obwodowych naczyń krwionośnych, wzrost oporów krążenia, w mniejszym stopniu zmiana ciśnienia krwi i częstości skurczów serca). Równocześnie zmienia się także intensywność perystaltyki jelit i żołądka. Narażeni na silny hałas słyszalny zapadają częściej na schorzenia układu krążenia i górnych dróg oddechowych i częściej mają problemy z narządem równowagi, chorobą nadciśnieniową, chorobą wrzodową żołądka, i wiele innych. 6.3. Wpływ infradźwięków na organizm człowieka Skutki działania infradźwięków zależą od ich poziomu. Poza drogą słuchową infradźwięki są odbierane przez receptory czucia wibracji, a progi tej percepcji znajdują się o 20-30 db wyżej niż progi słyszenia. Infradźwięki i hałas niskoczęstotliwościowy może stanowić zagrożenie dla narządu słuchu dopiero przy wysokich natężeniach. Pod wpływem ekspozycji na infradźwięki mogą pojawić się zburzenia ze strony narządu równowagi objawiające się odczuciem zawrotów głowy (vertigo), oczopląsu (nystagmus), czy zburzeniem stabilności położenia ciała. Dominującym efektem wpływu infradźwięków na organizm w ekspozycji zawodowej i poza zawodowej jest ich działanie uciążliwe, występujące już przy niewielkich przekroczeniach progu słyszenia. Pracownicy skarżą się na zmęczenie, odczucie dyskomfortu, czy zestresowanie, mogą popełniać więcej błędów. Badania pokazują obniżenie sprawności psychomotorycznej, zgłaszane są zaburzenia snu. Przy częstotliwościach powyżej 10 Hz mogą pojawić się trudności w oddychaniu nawet przy głośności poniżej 100 db. Gdy hałas przekroczy wartość 140 db, infradźwięki mogą powodować szkodliwe i trwałe zmiany w organizmie. Możliwe jest wystąpienie zjawiska rezonansu narządów wewnętrznych organizmu, które poza wrażeniem ucisku w uszach jest odczuwane jako nieprzyjemne wewnętrzne wibrowanie. Jednak dominującym efektem wpływu na organizm 15

człowieka w środowisku pracy jest ich działanie uciążliwe, które objawia się stanami nadmiernego zmęczenia, dyskomfortu, zwiększonej senności, zaburzeniami równowagi, zmniejszeniem sprawności psychomotorycznej oraz zaburzeniami funkcji fizjologicznych. Taki wpływ jest szczególnie niebezpieczny np. dla operatorów maszyn, suwnic i kierowców pojazdów. Biorąc pod uwagę, że ekspozycji na infradźwięki i hałas niskoczęstotliwościowy zawsze towarzyszy hałas słyszalny tacy pracownicy są obciążeni w większym stopniu, w szczególności odczuwają taki hałas jako bardziej męczący i uciążliwy. 16

7. Hałas w środowisku pracy W opracowaniu o warunkach pracy Główny Urząd Statystyczny stwierdza, że w 2012 roku spośród czynników związanych ze środowiskiem pracy największe zagrożenie stanowił hałas, którym zagrożonych było 195,5 tys. osób (53,2 % osobozagrożeń związanych ze środowiskiem pracy). Pracownicy zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi i uciążliwymi są narażeni na pracę w hałasie ponadnormatywnym, czyli o poziomie ekspozycji powyżej 85 db. Najsilniej narażeni są zatrudnieni przy produkcji metali i ich wyrobów, produkcji drewna, w górnictwie, budownictwie i transporcie. Za główne źródła hałasu w przemyśle uznaje się maszyny, urządzenia i procesy technologiczne, takie jak: silniki spalinowe i sprężarki, silniki pneumatyczne (w tym ręczne narzędzia pneumatyczne: np. młotki, przecinaki, szlifierki), maszyny do rozdrabniania, kruszenia, przesiewania, przecinania, oczyszczania, (np. młyny kulowe, sita wibracyjne, kruszarki, kraty wstrząsowe, piły tarczowe do metalu), obrabiarki, wiertarki, frezarki, dłutownice, młoty pneumatyczne, maszyny włókiennicze. Również znaczącym źródłem hałasu w zakładzie są urządzenia przepływowe (zawory, wentylatory, wyciągi) oraz urządzenia transportowe (przenośniki, podajniki, suwnice). 7.1. Hałas infradźwiękowy i niskoczęstotliwościowy na stanowiskach pracy Ekspozycja na hałas infradźwiękowy i niskoczęstotliwościowy w miejscu pracy dotyczy kierowców środków transportu, operatorów sprężarek tłokowych, pomp próżniowych, pieców hutniczych (zwłaszcza pieców elektrycznych łukowych), młotów kuźniczych, maszyn drogowych niskoobrotowych maszyn przepływowych (sprężarki, wentylatory, silniki), urządzeń energetycznych (młyny, kotły, kominy), piece hutnicze oraz urządzenia odlewnicze (formierki, kraty wstrząsowe) i innych. Najliczniejszą grupą zawodową narażoną na infradźwięki i hałas niskoczęstotliwościowy są kierowcy. Badania CIOP-PIB pokazały, że w tej grupie zawodowej poziom ekspozycji na infradźwięki w zależności od prędkości i typu pojazdu (autobusy i samochody ciężarowe) mieści się w przedziale 92 114 db G (G filtr korekcyjny dla pasma infradźwięków), dla pasma częstotliwości niskich (10 250 Hz) od 90 do 108 db przy relatywnie niskich poziomach hałasu słyszalnego od 60 do 75 db A. Inni badacze pokazywali, że przy otwartych oknach w kabinach kierowców istnieją poziomy przekraczające w tym paśmie 120 db. W przemyśle źródłami infradźwięków i hałasu niskoczęstotliwościowego są ciężkie maszyny obrotowe: sprężarki, dmuchawy, wentylatory, pompy i młyny (poziomy infradźwięków paśmie 4 31,5 Hz wahają się od 55 do 120 db). Najgłośniejsze są hamownie silników odrzutowych (75 122 db), sprężarki tłokowe, maszyny drogowe i lokomotywy spalinowe 65 115 db. Według badań CIOP-PIB urządzenia elektrowni i elektrociepłowni generują hałas infradźwiękowy rzędu 82 101 db G, urządzenia stosowane w przemyśle chemicznym 79 95 db G, wyposażenie petrochemii 89 106, maszyny przepływowe 73 113, urządzenia hutnicze i odlewnicze 76 110 db G, młyny zbożowe 90 106 db G. Innymi powszechnymi źródłami hałasu infradźwiękowego są: wentylatory przemysłowe, turbodmuchawy i ssawy. Poziom ciśnienia akustycznego notowany na stanowiskach pracy usytuowanych w pobliżu wentylatorów w halach może sięgać do 108 db. Należy dodać, że urządzenia te generują także hałas słyszalny o wysokich poziomach. 17

8. Przepisy dotyczące ochrony pracownika przez hałasem w miejscu pracy Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, gdy poziom głośności przekracza 85 db, dźwięki stają się niebezpieczne, wywierając niszczący wpływ na nasze zdrowie. Dopuszczalne wartości parametrów akustycznych hałasu wynoszą: - poziom ekspozycji na hałas w odniesieniu do 8-godzinnego dnia pracy: 85 db A, - maksymalny poziom dźwięku: 115 db A, - szczytowy poziom dźwięku: 135 db C. Warunki akustyczne miejsca pracy spełniają wymagania normy ze względu na ochronę słuchu, jeżeli żaden z wymienionych wyżej parametrów nie jest przekroczony. Dla hałasu infradźwiękowego nie ma Polsce ustalonych najwyższych dopuszczalnych natężeń, jednakże z uwagi na ich znaczną uciążliwość wyznaczono poziomy mające ograniczyć ten efekt ekspozycji i to powinni wziąć pod uwagę pracodawcy, którzy mają takie stanowiska pracy zwłaszcza, gdy wymagają one uwagi koncentracji czy wydajnej pracy umysłowej jak na przykład stanowiska kierowców 8.1. Ochrona słuchu Twój pracodawca ma obowiązek zadbać o zmniejszenie narażenia na hałas na stanowisku pracy, poprzez wymianę narzędzi pracy na cichsze, prawidłowe wyważenie maszyn, zastosowanie mniej hałaśliwej technologii, stosowanie elementów tłumiących (ekranów akustycznych, kabin i obudów) albo eliminację zbędnych źródeł hałasu. Gdy nie ma możliwości zmniejszyć poziomów hałasu do poziomów bezpiecznych (hałas przekracza dopuszczalne normy) pracodawca musi dostarczyć pracownikowi ochronniki słuchu i wymagać ich zdyscyplinowanego stosowania. Pracownik ma obowiązek stosowania ochronników słuchu w warunkach, gdy poziom dźwięku przekracza 85 db A. Ochronniki słuchu winny być już dostępne dla pracowników przy poziomach dźwięku przekraczających 80 db A. Stosowanie ochronników przy takich poziomach zabezpiecza słuch nawet osób bardzo wrażliwych na hałas. Ponadto w przypadku pracy w hałasie pracownik musi poddawać się okresowej kontroli słuchu przez służby medycyny pracy. Badania takie opłaca pracodawca. Zatem, jeśli warunki pracy tego wymagają, pracodawca jest zobligowany zapewnić Ci środki ochrony osobistej (nauszniki, okulary, kask, obuwie i ubiór roboczy itp.) Ale do Ciebie należy obowiązek używać ich prawidłowo. Rodzaj stosowanej ochrony słuchu warto dopasować do wykonywanej pracy tak, aby korzystanie z ochronników było komfortowe i nie przeszkadzało w poruszaniu się, wypełnianiu obowiązków na stanowisku pracy. Najczęściej stosowane są dwa typy ochronników słuchu: - wkładki przeciwhałasowe dokanałowe miękkie i elastyczne korki umieszczane w zewnętrznym kanale słuchowym. Zwykle jednorazowe, które zgniatając w palcach, 18

umieszcza się następnie w uchu. Zatyczki odlewane na zamówienie są indywidualnie dopasowane i zawsze gwarantują prawidłowe tłumienie, w granicach 20-30 db. Zatyczki dokanałowe bardzo dobrze sprawdzają się w miejscach, gdzie narażenie na hałas nie występuje na całym stanowisku pracy. Są wygodne i nie przeszkadzają w noszeniu innych elementów ubioru, np. okularów, spawalniczej maski ochronnej itp. Ważne: muszą być dobrze dopasowane do przewodu słuchowego. - nauszniki przeciwhałasowe dobrze tłumiące nauszniki bywają przyłączone do kasku ochronnego, zatem lepiej sprawdzają się w pracy, gdzie wymagana jest ciągła ochrona zarówno słuchu jak i głowy. Ważne: muszą szczelnie przylegać do głowy włosy, kolczyki, okulary należy tak ustawić, aby nie uwierały i nie tworzyły nieszczelności wokół nauszników. By ochrona była skuteczna ochronniki musza być odpowiednio stosowane, gdyż tylko prawidłowo noszone ochronniki chronią twoje zdrowie. 8.2. Jak prawidłowo stosować ochronniki słuchu? Tylko prawidłowo noszone ochronniki słuchu chronią narząd słuchu przed nadmiernym hałasem. Dlatego niezmiernie ważne jest ich odpowiednie stosowanie. Aby prawidłowo założyć wkładki dokanałowe najpierw piankową zatyczkę o odpowiedniej wielkości należy zgnieść w palcach, aby zmniejszyć jej objętość. Następnie umieścić w zewnętrznym kanale słuchowym tak, aby nie wystawała na zewnątrz. Można pomóc sobie drugą ręką, pociągając za małżowinę uszną. Zatyczka po chwili zacznie się rozprężać, dostosowując się do indywidualnego kształtu ucha (rys. 10). Rys. 10. Prawidłowe zakładanie wkładek przeciwhałasowych dokanałowych. 19

Dostosowanie nauszników przeciwhałasowych jest łatwiejsze, gdyż otaczają one całą małżowinę uszną, bez względu na kształt ucha. Kabłąk musi być odpowiednio sprężysty a nauszniki muszą ściśle przylegać do skóry głowy tak, aby nie tworzyły się nieszczelności (rys. 11). Rys. 11. Prawidłowe zakładanie nauszników przeciwhałasowych. Dla uzyskania maksymalnej ochrony można stosować jednocześnie zarówno wkładki dokanałowe jak i nauszniki. Jednakże należy zwrócić uwagę na fakt, wtedy przestają być słyszalne niektóre maszyny w ruchu i utrudniona jest komunikacja z innymi pracownikami. 20

Ochronniki słuchu należy utrzymywać w czystości: - jeśli używasz jednorazowych zatyczek zakładaj je czystymi rękami, a po wyjęciu z ucha nie używaj ich ponownie. - jeśli używasz nauszników albo wkładek przeciwhałasowych wielokrotnego użytku umyj je mydłem lub przetrzyj wilgotną ściereczką. - ochronniki wymieniaj na nowe jeśli zauważysz, że są zużyte, pęknięte lub przestały dobrze pasować. Stosuj ochronniki słuchu, aby uchronić swój organizm przed ujemnym wpływem hałasu. Tylko prawidłowo noszone ochronniki słuchu chronią narząd słuchu przed uszkodzeniem hałasem. Wkładki dokanałowe lub nauszniki zakładaj w higienicznych warunkach, używaj prawidłowo i noś podczas całego czasu trwania narażenia na hałas. 21

8.3 Profilaktyka w przypadku hałasu infradźwiękowego Ochrona przed infradźwiękami jest skomplikowana, bowiem dla większości długości fal infradźwiękowych zwyczajne przegrody, ekrany i pochłaniacze akustyczne nie są skuteczne. Infradźwięki rozprzestrzeniają się na znaczne odległości praktycznie bez straty energii. Najlepszą ochronę przed szkodliwym działaniem infradźwięków stanowi zatem ich zwalczanie u źródła powstawania, np. w przypadku maszyn przepływowych stosowanie tłumików na wlotach i wylotach powietrza (lub gazu), usztywnianie posadowienia maszyn i urządzeń oraz systematyczny monitoring stanu technicznego maszyn i urządzeń, celem zabieganiu luzów mogących być wtórnym źródłem hałasu. Z uwagi na znaczna długość fal infradźwiękowych i o niskiej częstotliwości, porównywalnych z wymiarami pomieszczeń i hal, w wielu pomieszczeniach mogą pojawiać się zjawiska rezonansowe. Należy je likwidować np. poprzez wprowadzanie zmian w geometrii pomieszczeń. Typowe kabiny ciszy tłumią dobrze dźwięki o częstotliwościach powyżej 500 Hz, konstrukcja kabin ciszy dla niskich częstotliwości wymaga użycia materiałów dźwiękochłonnych i dźwiękoizolacyjnych, a elementy konstrukcyjne winny być odizolowane od możliwości przenoszenia drgań. Ściany kabin winny być usztywnione, by drgające elementy konstrukcyjne kabin nie stawały się wtórnym źródłem hałasu niskoczęstotliwościowego. Gdy nie można uzyskać oczekiwanych rezultatów metodami technicznymi, należy wprowadzić zmiany organizacyjne skracające czas ekspozycji, przerwy w pracy lub rotację na stanowiskach z hałasem niskoczęstotliwościowym lub bez tej komponenty. Indywidualne ochronniki słuchu są także nieskuteczne w tym zakresie częstotliwości. Skuteczność akustyczna ochronników słuchu w paśmie poniżej 100 Hz nie przekracza 22

najczęściej nawet 5 db. Na ogół najskuteczniejsze są wkładki douszne, a mniej skuteczne ochronniki typu nausznikowego. Najlepszym i najskuteczniejszym jak do tej pory rozwiązaniem walki z hałasem infradźwiękowym są metody aktywnego tłumienia dźwięku i aktywne ochronniki słuchu. Emisja hałasu niskoczęstotliwościowego przez źródła może być ograniczana także przez stosowanie odpowiednich izolacji źródeł hałasu i utrzymywanie urządzeń w dobrym stanie technicznym. 8.4 Obowiązki pracowników i pracodawców W ochronie zdrowia przed szkodliwymi czynnikami środowiska pracy przepisy nakładają obowiązki zarówno na pracowników jak i pracodawców. Obowiązkiem pracowników jest: współdziałanie przy ocenie zagrożenia hałasem, stosowanie środków ochrony zbiorowej przed hałasem (takich jak tłumiki, obudowy na maszyny), stosowanie indywidualnych ochronników słuchu, gdy poziom ekspozycji przekroczy 85 db A, informowanie pracodawcy o uszkodzeniach środków ochrony przed hałasem lub o trudnościach w ich stosowaniu, poddawanie się badaniom profilaktycznym i innym działaniom zgodnie zaleceniami, odbywanie okresowych szkoleń z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Do obowiązków pracodawcy należy: Ograniczanie ryzyka wynikającego z narażenia (ekspozycji) na hałas do możliwie najniższego poziomu z uwzględnieniem postępu technicznego i dostępności środków ograniczenia hałasu, szczególnie u źródła jego powstawania. Uwzględnianie tego przy projektowaniu, budowie i (lub) tworzeniu nowych zakładów pracy, instalacji lub maszyn, przy rozbudowie i modernizacji instalacji oraz wymianie maszyn i linii produkcyjnych. Zapewnienie by ocena narażenia na hałas była przeprowadzana przez osoby kompetentne. Wyniki oceny powinny być rejestrowane i przechowywane, a dostęp do nich winni mieć: lekarz, osoby odpowiedzialne, pracownicy i/lub ich przedstawiciele. Opracowanie i realizowanie programu ograniczającego ekspozycję na hałas przy pomocy środków innych niż ochronniki słuchu, a więc poprzez: o środki techniczne: odpowiednie projektowanie urządzeń i instalacji, dobór materiałów, technologii i metod pracy mniej hałaśliwych, czyli środki z priorytetem redukcji hałasu u źródła, o środki organizacyjne: ograniczenie czasu ekspozycji na hałas przez ograniczenie czasu przebywania w strefach zagrożonych hałasem i stosowanie przerw w pracy. Zapewnienie pracownikom dostatecznej informacji i w miarę potrzeby szkolenie pracowników i/lub ich przedstawicieli na temat: 23

o potencjalnego zagrożenia w wyniku narażenia (ekspozycji) na hałas, środków podjętych oraz wymogów zgodności środków ochrony i środków zapobiegawczych zgodnie z prawodawstwem, o stosowania ochronników słuchu i ich konserwacji oraz roli badań słuchu w profilaktyce, o innych obowiązków pracowników w celu minimalizacji skutków narażenia (ekspozycji) na hałas. Oznakowanie i odgrodzenie stref pracy zagrożonych hałasem, a dostęp do nich winien być ograniczony. Udostępnienie pracownikom ochronników słuchu, gdy poziom ekspozycji osiągnie poziom działania (80 db A), a wymagane stosowanie, gdy poziom hałasu przekroczy 85 db A. Stosowanie ochronników słuchu jest koniecznym, uzupełniającym środkiem, tam gdzie narażenia na hałas nie można wyeliminować innymi środkami. Pracodawca ma zapewnić, by ochronniki słuchu były stosowane przez wszystkich pracowników narażonych na hałas, a ich typ winien być wybrany przy współudziale pracowników, których to dotyczy. Ochronniki słuchu muszą być udostępnione przez pracodawcę w wystarczającej ilości. Badania profilaktyczne: wstępne i okresowe o odpowiednim minimalnym zakresie i częstości 24

9. Wykaz obowiązujących rozporządzeń Wykaz obowiązujących rozporządzeń wykonawczych, gdzie można znaleźć więcej informacji na temat ochrony zdrowia w środowisku pracy: Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 11 czerwca 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Dz. U. 2002 nr 91 poz. 811. Objęte tekstem jednolitym: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U. 2011 nr 33 poz. 166. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U. 2002 nr 217 poz. 1833. Ze zmianami: Dz. U. 2005 nr 212 poz. 1769, Dz. U. 2007 nr 161 poz. 1142, Dz. U. 2009 nr 105 poz. 873, Dz. U. 2010 nr 141 poz. 950, Dz. U. 2011 nr 274 poz. 1621. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla środków ochrony indywidualnej. Dz. U. 2005 nr 259 poz. 2173. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne. Dz. U. 2005 nr 157 poz. 1318. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku. Dz. U. 2007 nr 120 poz. 826. Ze zmianami: Dz. U. 2012 nr 191 poz. 1109. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet. Dz. U. 1996 nr 114 poz. 545. Ze zmianami: Dz. U. 2002 nr 127 poz. 1092. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac. Dz. U. 2004 nr 200 poz. 2047. Ze zmianami: Dz. U. 2005 nr 136 poz. 1145, Dz. U. 2006 nr 107 poz. 724. Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem). Dz. U. L 42 z 15.2.2003, str. 38 44. Polskie wydanie specjalne: Rozdział 05, Tom 04, str. 300 306. 25