300 W. STOWARZYSZENIE Ziêtara EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 1 Wojciech Ziêtara Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie KIERUNKI I MO LIWOŒCI ROZWOJU GOSPODARSTW MLECZNYCH I TRZODOWYCH W POLSCE MAIN DIRECTIONS AND POSSIBILITIES OF DEVELOPMENT IN POLISH DAIRY AND PORK FARMS S³owa kluczowe: rolnictwo, gospodarstwo, produkcja mleka, produkcja ywca wieprzowego, dochód rolniczy, rozwój gospodarstw Key words: agriculture, agricultural farm, milk production, pork production, farm net profit, farm development. Synopsis. W pracy przedstawiono kierunki zmian i mo liwoœci rozwojowe gospodarstw mlecznych i trzodowych. W tych gospodarstwach zachodz¹ silne procesy koncentracji produkcji. Wzrasta nie tylko pog³owie, lecz przede wszystkim skala produkcji, która jest podstawowym czynnikiem decyduj¹cym o efektach ekonomicznych tych gospodarstw. Wystêpuje równie proces specjalizacji regionalnej produkcji mleka i ywca. Ponad 50% produkcji tych produktów pochodzi z 5 województw. Wstêp Gospodarka ka dego kraju funkcjonuje jako system ze wszystkimi wynikaj¹cymi z tego stanu konsekwencjami. Rolnictwo, stanowi¹c element tego systemu znajduje siê pod wp³ywem zmian w pozosta³ych elementach systemu, których tempo jest zdecydowanie silniejsze ani eli w rolnictwie. Rola i znaczenie rolnictwa ulegaj¹ zmianom w czasie. We wczesnych stadiach rozwoju spo³eczeñstw, a do pocz¹tku XIX wieku rolnictwo by³o Ÿród³em bogactwa wielu spo³eczeñstw, w tym tak e polskiego. Znaczenie rolnictwa jako Ÿród³a bogactwa zdecydowanie zmala³o. Rolnictwo pozostaje w dalszym ci¹gu podstawowym Ÿród³em produktów ywnoœciowych i surowców dla przemys³u rolno-spo ywczego, którego jest absolutn¹ podstaw¹. Doceniaj¹c rolê rolnictwa w gospodarce w artykule zostan¹ przedstawione kierunki zmian w dwóch najwa niejszych ga³êziach produkcji zwierzêcej, jakimi s¹ trzoda chlewna i byd³o mleczne, stanowi¹ce g³ówne elementy produkcji towarowej rolnictwa. Kierunki rozwoju gospodarstw mlecznych Dzia³ produkcji zwierzêcej jest decyduj¹cym o poziomie dochodów rolników. Jego udzia³ w produkcji towarowej w latach 2001-2003 przekracza 60% (tab. 1). W dziale produkcji zwierzêcej dominuj¹cymi ga³êziami s¹: ywiec trzodowy, którego udzia³ w towarowej produkcji zwierzêcej w latach 2001-2003 zawarty by³ w przedziale 36-40%, natomiast udzia³ mleka wynosi³ oko³o 30%.
Kierunki i mo liwoœci rozwoju gospodarstw mlecznych i trzodowych w Polsce 301 Tabela 1. Struktura towarowej produkcji zwierzêcej w latach 2001-2003 (w cenach bie ¹cych) 2001 2002 2003 Udzia³ produkcji zwierzêcej w produkcji towarowej Produkcja zwierzêca, w tym: ywiec wo³owy mleko Razem byd³o ywiec trzodowy ywiec drobiowy Jaja kurze ród³o: [Produkcja i handel 2004]. 63,2 8,1 29,7 37,8 39,7 13,8 6,7 61,2 7,7 29,7 37,4 38,0 14,9 7,7 60,0 7,7 29,9 37,6 35,9 16,1 8,3 Tabela 2. Struktura gospodarstw mlecznych w Polsce w 2002 roku Gospodarstwa produkuj¹ce mleko wy³¹cznie na w³asne potrzeby Gospodarstwa produkuj¹ce mleko g³ównie na w³asne potrzeby Gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie na rynek Razem ród³o: Cele produkcji, 2004. Liczba [tys.] 87,8 221,7 625,7 935,2 [%] Udzia³ gosp. maj¹cych 1-2 krowy 9,4 23,7 66,9 91,1 82,9 30,1 X ¹czny udzia³ tych dwóch ga³êzi wynosi³ oko³o 66% w produkcji towarowej. Z tego wzglêdu ga³êzie te decyduj¹ o poziomie dochodów gospodarstw nastawionych na produkcjê mleka. W tabeli 2 przedstawiono strukturê gospodarstw mlecznych w Polsce w 2002 roku. Z przedstawionych w tabeli 2 informacji wynika, e decyduj¹c¹ grup¹ gospodarstw mlecznych s¹ gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie na rynek, których liczba w 2002 roku wynosi³a 625,7 tys. (ok. 67% ogólnej liczby gospodarstw). Pozosta³e 33% gospodarstw produkowa³y wy³¹cznie lub g³ównie mleko na w³asne potrzeby. Utrzymywa³y przeciêtnie 1 lub 2 krowy. Ta grupa gospodarstw nie ma szans rozwojowych. W grupie towarowych gospodarstw mlecznych 30,1% to gospodarstwa utrzymuj¹ce 1 lub 2 krowy. Szanse rozwojowe maj¹ gospodarstwa utrzymuj¹ce powy ej 5 krów. Ich udzia³ w 2002 roku wynosi³ 47,7%. Liczba rozwojowych gospodarstw mlecznych wynosi oko³o 298 tys. i stanowiæ bêdzie w przysoœci podstawê produkcji mleka. Produkcja mleka skoncentrowana jest w czterech nastêpuj¹cych województwach: mazowieckim, podlaskim, wielkopolskim i ³ódzkim. Udzia³ tych województw w globalnej produkcji mleka wynosi 50,6%. Nale y przypuszczaæ, e w tych regionach oraz w województwach warmiñsko-mazurskim i lubelskim skoncentrowana bêdzie produkcja mleka. W tabeli 3 przedstawiono koszty produkcji mleka w 2003 roku w zale noœci od skali produkcji. Z przedstawionych liczb wynika nastêpuj¹cy wniosek: skala produkcji mleka jest podstawowym czynnikiem decyduj¹cym o op³acalnoœci produkcji mleka, gdy gospodarstwa o wiêkszej skali uzyskuj¹ wy sz¹ wydajnoœæ mleczn¹ krów, wy sz¹ wartoœæ produkcji i wy szy zysk. W 2003 roku w gospodarstwie utrzymuj¹cym 8-12 krów dochód rolniczy na 1 rbh wynosi³ 7,93 i by³ zbli ony do dochodu parytetowego. Tego rodzaju skala produkcji mleka nie gwarantuje pe³nego wykorzystania zasobów pracy rodziny rolnika. Przy obecnych relacjach cenowych minimalna skala produkcji mleka w gospodarstwie wynosi oko³o 100 tys. l (20 krów o wydajnoœci minimum 5000 l mleka). Bior¹c pod uwagê tempo zmian dochodów ludnoœci w dzia³ach pozarolniczych minimalna skala produkcji mleka bêdzie musia³a siê zwiêkszaæ. Obecnie w krajach Europy Zachodniej, takich jak: Niemcy, Francja, Holandia, Dania minimalna skala produkcji mleka w gospodarstwie zapewniaj¹ca porównywalny dochód rodziny rolniczej wynosi oko- ³o 500 tys. l (70 krów o wydajnoœci 7000 l).
302 W. Ziêtara Tabela 3. Produkcja, nak³ady, koszty i dochody z produkcji mleka w 2003 roku* Liczba krów w gospodarstwie Wydajnoœæ mleka od krowy Wartoœæ produkcji Kosztyca³kowite Kosztyprodukcji 1 l mleka Cena zbytu1 l mleka WskaŸnik op³acalnoœci Zysk Dochód rolniczyna 1 rbh Koszt 1 rbh * Dane szacunkowe ród³o: Skar yñska i in. 2004. Jednostki sztuk litry Œrednio 6,1 4464 3891 3887,1 0,83 0,83 3,9 7,99 Liczba krów w gospodarstwie 2-3 8-12 20-40 2,4 3521 2549 5027,4 1,34 0,68 50,7 2478,4 1,97 9,8 4351 3625 3634,4 0,79 0,79 9,4 7,93 27,1 5074 4766 3251,3 0,61 0,9 147,5 1514,7 19,54 Powstaje pytanie jakie szanse maj¹ polskie gospodarstwa mleczne w konkurencji z gospodarstwami mlecznymi w Unii Europejskiej. OdpowiedŸ na tak postawione pytanie daj¹ liczby przedstawione w tabeli 4, a dotycz¹ce przychodów i kosztów produkcji mleka w gospodarstwach polskich w porównaniu do gospodarstw unijnych. Analiza przedstawionych w tabeli 4 liczb wskazuje, e przychody ze sprzeda y mleka w gospodarstwach unijnych w 2003 roku by³y oko³o 46% wy sze ni w badanych gospodarstwach polskich. W polskich gospodarstwach koszty bezpoœrednie by³y ni sze o 40%, a koszty ca³kowite o 46%. ród³em tych ró nic by³y przede wszystkim, oprócz kosztów bezpoœrednich, zdecydowanie ni sze koszty ziemi, pracy i kapita³u. Dochód z zarz¹dzania w przeliczeniu na 100 kg mleka w polskich gospodarstwach by³ zdecydowanie wy szy. Wy szy by³ tak e dochód rolniczy, jednak w przeliczeniu na gospodarstwo (rodzinne) by³ on ni szy ze wzglêdu na ni sz¹ skalê produkcji. W gospodarstwach polskich zdecydowanie ni szy by³ poziom wydajnoœci pracy mierzony liczb¹ wyprodukowanego mleka w przeliczeniu na 1 rbh. Przedstawione liczby wskazuj¹, e polskie gospodarstwa mleczne o wiêkszej skali produkcji mleka powy ej Tabela 4. Koszty w 2003 roku produkcji mleka w gospodarstwach mlecznych polskich i z Unii Europejskiej Liczba gospodarstw Liczba krów w gospodarstwie Produkcja mleka (tys. l. na gospodarstwo) Wydajnoœæ mleczna (kg/ krowê) Przychodyogó³em (/100 kg) Kosztybezpoœrednie (/100 kg) Kosztyziemi (/100 kg) Kosztypracy(/100 kg) Kosztykapita³u(/100 kg) Razem kosztyczynników produkcji Kosztyogó³em Dochód ztyt. zarz¹dzania (/100 kg) Produkcja mleka zpaszobjêtoœciowych(kg/krowê) Wydajnoœæ pracy(kg mleka/godz.) Wydajnoœæ ziemi (tonmleka/ha GPP) ród³o: Ziêtara 2004. Gospodarstwa mleczne w Polsce 20-70 100-200 >200 7 40,9 245,6 6005 106,1 50,9 5,84 23,96 9,74 39,54 90,44 15,66 2682 55,6 4,7 6 132,5 786,0 5932 126,4 65,5 1,65 22,0 11,4 35,05 100,55 25,85 3689 61,5 4,0 8 665,2 4933,4 7416 104,7 54,2 1,42 13,65 7,37 22,44 76,7 28,1 4380 116,6 6,9 razem 20 305 2186 6416 114,4 56,3 3,0 19,5 9,3 31,8 88,1 26,3 3357 81,0 5,3 UE 196 142 1107 7796 166,68 95,0 11,43 43,54 14,95 69,92 164,92 1,76 3241 154,0 14,0
Kierunki i mo liwoœci rozwoju gospodarstw mlecznych i trzodowych w Polsce 303 200 tys. l z gospodarstwa, maj¹ szansê konkurowania z gospodarstwami z Unii Europejskiej. Nale y siê spodziewaæ nasilonych procesów koncentracji produkcji mleka, czego wyrazem bêdzie wzrost skali produkcji przy jednoczesnym spadku liczby gospodarstw mlecznych. Stan i kierunki rozwoju gospodarstw trzodowych Strukturê gospodarstw trzodowych wed³ug powi¹zañ z rynkiem przedstawiono w tabeli 5. Z ca³kowitej liczby gospodarstw trzodowych, która wynosi³a ponad 760 tys., 5,7% to gospodarstwa produkuj¹ce ywiec trzodowy wy³¹cznie na w³asne potrzeby i nie maj¹ce adnego kontaktu z rynkiem. Druga grupa gospodarstw, to gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie na w³asne potrzeby, przy minimalnym kontakcie z rynkiem. Ich udzia³ by³ wy szy i wynosi³ 18,6%. Uogólniaj¹c mo na stwierdziæ, e oko³o 24% gospodarstw trzodowych nie mia³o kontaktów z rynkiem lub by³ on minimalny. Pozosta³a grupa gospodarstw licz¹ca oko³o 575,6 tys. (76%), to gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie na rynek. W tej grupie, udzia³ gospodarstw utrzymuj¹cych do 9 sztuk trzody wynosi³ 40,1%. Gospodarstwa te mo na okreœliæ jako niskotowarowe. Udzia³ gospodarstw utrzymuj¹cych 10-19 sztuk wynosi³ 23,6%, a udzia³ gospodarstw utrzymuj¹cych 20 i wiêcej wynosi³ zaledwie 36,3%. Strukturê gospodarstw trzodowych produkuj¹cych g³ównie na rynek okreœliæ mo na jako bardzo niekorzystn¹. Tabela 5. Struktura gospodarstw trzodowych wed³ug zwi¹zku z rynkiem w 2002 roku Gospodarstwa produkuj¹ce ywiec wy³¹cznie na w³asne potrzeby Gospodarstwa produkuj¹ce ywiec g³ównie na w³asne potrzeby Gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie na rynek Razem ród³o: Cele produkcji 2004. Liczba [tys.] 43 509 141 478 575 582 760 569 [%] Udzia³ gospodarstw utrzymuj¹cych 1-2 sztuki [%] 5,7 18,6 75,7 79,0 55,2 9,2 X Stwierdza siê bardzo wysokie zró nicowanie terytorialne chowu trzody chlewnej. Najwiêksze pog³owie wystêpuje w trzech województwach: wielkopolskim, kujawsko-pomorskim i mazowieckim. W tych województwach skoncentrowane jest 48% krajowego pog³owia trzody chlewnej, a ³¹cznie z województwem ³ódzkim 56%. Procesy koncentracji trzody, zarówno w uk³adzie regionalnym jak i gospodarstw, przebiegaj¹ w sposób ci¹g³y i nasilaj¹ siê pod wp³ywem wymagañ odbiorców przemys³u miêsnego, który oczekuje du ych i jednolitych partii tuczników. Mo na przypuszczaæ, e na przestrzeni kilku lat nast¹pi dalsza koncentracja chowu trzody w gospodarstwach i przy œredniej wielkoœci stada wynosz¹cej 100 sztuk liczba towarowych gospodarstw trzodowych spadnie z obecnych 760 tys. do nieca³ych 200 tys. Podstawowym czynnikiem decyduj¹cym o ekonomicznych efektach chowu trzody chlewnej jest skala produkcji ywca wieprzowego. W kolejnych tabelach 6 i 7 przedstawiono efekty produkcyjne i ekonomiczne produkcji ywca wieprzowego wed³ug skali produkcji. Z przedstawionych w tabeli 6 liczb wynika, e poziom dochodu rolniczego zale y od skali produkcji ywca i od poziomu cen zbytu, które ulegaj¹ znacznym wahaniom. W 2001 roku œrednia cena sprzedawanego ywca wynosi³a 4,55 /kg, a w 2003 zaledwie 3,31 /kg. W 2003 roku gospodarstwo sprzedaj¹ce w ci¹gu roku oko³o 75 tuczników uzyskiwa³o dochód rolniczy w przeliczeniu na 1 godzinê pracy zbli ony do parytetowego, natomiast w 2003 roku nawet gospodarstwo sprzedaj¹ce ponad 760 tuczników nie osi¹ga³o dochodu parytetowego, nie tylko w przeliczeniu na godzinê pracy, lecz równie w przeliczeniu na ca³e gospodarstwo. Z badañ przeprowadzonych przez Rogalskiego w 2002 roku wynika, e dopiero skala produkcji wyra aj¹ca siê œrednim
304 W. Ziêtara Tabela 6. Produkcja, koszty i dochody w gospodarstwach trzodowych w latach 2001 i 2003 1 2001 003 Liczba gospodarstw Powierzchnia UR Produkcja ywca brutto (dt/gosp.) Wartoœæ produkcji (tys./gosp.) Kosztybezpoœrednie (tys. ) Nadwy ka bezpoœrednia (tys. ) Kosztypoœrednie (tys. ) Dochód rolniczynetto (tys. ) Dochód rolniczynetto (/rbh) 1 dane rzeczywiste, 2 dane szacunkow e ród³o: Skar yñska i inni 2004. w gosp. 825 26,78 85,89 39,08 17,26 21,82 8,85 12,97 9,44 produkcja ywca [dt/gosp.] pog³owiem trzody chlewnej wynosz¹cym 245 sztuk zapewnia³a uzyskanie dochodu na poziomie parytetowym [Rogalski 2005]. Mo na z du ym prawdopodobieñstwem przypuszczaæ, e w ci¹gu najbli szych kilku lat minimalna wielkoœæ stada zapewniaj¹ca uzyskanie dochodu parytetowego wynosiæ powinna oko³o 500 sztuk. Wnioski 1. Czynnikiem decyduj¹cym o efektach ekonomicznych gospodarstw mlecznych i trzodowych jest skala produkcji. 2. W tych ga³êziach produkcji wystêpuj¹ i w dalszym ci¹gu wystêpowaæ bêd¹ silne procesy koncentracji produkcji towarowej i wzrost skali produkcji. 3. W wyniku procesów koncentracji spadnie liczba gospodarstw towarowych i dojdzie do dalszej koncentracji produkcji w czêœci województw Polski Œrodkowej. Literatura netto w gosp. 2 2 produkcja ywca [dt/gosp.] netto 5-10 50-100 400-1400 5-10 50-100 400-1400 95 15,33 7,83 3,49 1,63 1,86 1,78 0,08 0,17 122 26,18 73,67 32,64 11,64 21,0 9,72 11,28 6,03 36 90,1 764,39 357,73 19 159,76 55,04 104,72 28,54 825 26,78 85,89 28,43 17,09 11,34 8,76 2,58 1,85 95 15,33 7,83 2,54 1,59 0,95 1,73-0,78-0,16 122 26,18 73,67 23,79 11,86 11,93 9,87 2,06 1,08 Tabela 7. Dochód rolniczy w gospodarstwach trzodowych w zale noœci od skali produkcji Powierzchnia UR [ha] Pog³owie trzodychlewnej [szt.] Przychodyze sprzeda yzwierz¹t [] Dochód rolniczyna gospodarstwo [z.] Dochód rolniczyna 1 pe³nozatrudnionego [] ród³o: Rogalski 2005. Gospodarstwa wed³ug skali (sztuk/gospodarstwo) 36 90,1 764,39 260,66 189,57 71,09 52,74 18,35 4,90 50-199 200-499 > 500 16,4 105,2 50 702,0 14 914,5 4 975 23,0 245,2 132 460,2 53 424,3 17 545 32,8 744,8 541 361,8 171 216,1 53 493 24,1 366,5 242 029,7 79 978,1 25 956 Cele produkcji w gospodarstwach rolnych. 2004: PSR. 2002. GUS. Warszawa. Produkcja i handel zagraniczny produkcjami rolnymi w 2003 r. 2004: GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2003. 2004: GUS. Warszawa. Rogalski W. 2005: Efektywnoœæ ró nych systemów chowu trzody chlewnej na przyk³adzie powiatu piotrkowskiego. Praca doktorska. Maszynopis w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych, SGGW.
Kierunki i mo liwoœci rozwoju gospodarstw mlecznych i trzodowych w Polsce 305 Skar yñska A., Augustyñska-Grzymek I., Ziêtek I. 2004: Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2001-2003. IERiG, Warszawa. Ziêtara W. 2002: Stan i kierunki wspó³pracy gospodarczej Polski i Niemiec w aspekcie integracji z Uni¹ Europejsk¹. [W:] Niemcy jako strategiczny partner Polski. Kolegium Gospodarki Œwiatowej. Szko³a G³ówna Handlowa. Warszawa. Zietara W. 2005: Ekonomiczne aspekty produkcji mleka w Polsce. Maszynopis w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych, SGGW. Summary In the article there was presented the main directions of changes and development possibilities of the dairy and pork farms. In those farms there are observed very strong production concentration processes. Increases not only the herd size but first of all the production scale, which is the basic factor influencing the economical effects of those farms. Moreover there is observed significant process of regional specialisation of milk and pork production. Over 50% of those products is produced in 5 voivodeships. Adres do korespondencji prof. dr hab. Wojciech Ziêtara Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW ul. Nowoursynowska 166 02-776 Warszawa tel. (0 22) 593 42 11 e-mail: zietara@alpha.sggw.waw.pl