Międzynarodowy system walutowy obejmuje zespół układów, instytucji, zasad i zwyczajów, które określają warunki i sposoby funkcjonowania pieniądza w systemie stosunków międzynarodowych. W przekroju historycznym międzynarodowy system walutowy występował najpierw pod postacią systemu pełnej waluty złotej, a następnie ograniczonej waluty złotej, waluty sztabowo-złotej i dewizowo-złotej. Po II wojnie światowej w wyniku umów międzynarodowych ukształtował się system dewizowo-złoty, przekształcony następnie w system wielodewizowy. W lipcu 1944 r. na Konferencji Walutowej i Finansowej Narodów narodowy Zjednoczonych w Bretton Woods utworzono Międzynarodowy Fundusz walutowy - MFW (ang. International Monetary Fund - IMF), który zaczął funkcjonować od i marca 1947 r. Podstawowym celem działalności MFW jest tworzenie warunków niezbędnych do współpracy i stabilizacji finansowej i gospodarczej krajów członkowskich, utrzymywanie względnej stabilności walut, tworzenie ram ułatwiających wymianę dóbr, usług i kapitału między krajami członkowskimi, wspieranie wzrostu gospodarczego oraz łagodzenie zakłóceń równowagi bilansów płatniczych krajów członkowskich. Realizując te cele kraje członkowskie muszą współpracować z MFW oraz między sobą. Zobowiązane są również do przestrzegania następujących zasad: - kierowania swoją polityką gospodarczą i finansową w taki sposób, aby utrzymany został zrównoważony wzrost gospodarczy, - popierania stabilizacji gospodarczej przez zapewnienie uporządkowanych warunków gospodarczych i finansowych, - unikania manipulowania kursem walutowym lub wykorzystywania międzynarodowego systemu walutowego do osiągania nieuzasadnionych korzyści konkurencyjnych w stosunku do innych krajów, - stosowania polityki kursu walutowego zgodnie z zasadami określonymi w statucie MFW. Środki, jakimi dysponuje Fundusz, składają się z walut wpłaconych przez kraje członkowskie, walut pożyczonych od tych krajów, zapasów złota, procentów od posiadanych obligacji i z SDR-ów kreowanych przez Fundusz. Każdy kraj wstępując do Funduszu jest zobowiązany do wpłaty określonej kwoty. 25% tej kwoty powinno być wpłacone w tzw. aktywach rezerwowych, tzn. w walutach wymienialnych innych krajów członkowskich lub w SDR-ach. Pozostała część kwoty wpłacana jest przez kraj członkowski w walucie krajowej, w formie postawienia jej do dyspozycji Funduszu na rachunku w krajowym banku centralnym. Kwoty wpłat są okresowo podwyższane, z reguły co pięć lat. Przed zmianą statutu w 1978 r. każdy kraj miał obowiązek wpłacenia 25% kwoty w złocie, co 1 / 7
stało się źródłem zapasów złota posiadanych przez Fundusz, które w miarę potrzeb może być upłynniane. W przypadku wzmożonego zapotrzebowania na środki finansowe Fundusz może także pożyczyć waluty od krajów członkowskich. W posiadaniu Funduszu znajdują się również lokaty kapitałowe w obli-gacjach krajów członkowskich i w obligacjach międzynarodowych instytucji finansowych, z których uzyskuje on dochody w formie odsetek od obligacji. Powołując Międzynarodowy Fundusz Walutowy, określono jednocześnie zasady, które powinny być przestrzegane przez kraje członkowskie w prowadzonej przez nie polityce walutowej, w celu stabilizacji kursów walut i wprowadzania powszechnej ich wymienialności. Miało to stworzyć warunki do swobodnych obrotów handlowych i kapitałowych. Zgodnie z przyjętymi zasadami kraje członkowskie określiły kursy parytetowe swoich walut w stosunku do złota lub dolara amerykańskiego wymienialnego na złoto. Zmiany kursów parytetowych mogły być dokonywane tylko w razie trwałego zaburzenia równowagi bilansu płatniczego, a więc bardzo rzadko, i powinny być uzgodnione z MFW. Bieżące kursy rynkowe, po których waluty są kupowane i sprzedawane na rynku walutowym, mogły się początkowo odchylać o 1% w górę lub w dół od kursu parytetowego. Jeśli odchylenia były większe, władze pieniężne zobowiązane były do interwencji na rynku pieniężnym. W obrotach płatniczych z zagranicą waluta krajowa nie była wymienialna na złoto, lecz tylko na waluty obce, przy czym wiele krajów nie wprowadziło takiej wymienialności lub wprowadziło ją tylko częściowo. Jedynie dolar amerykański był wymienialny na złoto według oficjalnego parytetu, ale tylko przez zagraniczne banki centralne. Parytet dolara ustalono na 0,888671 grama złota, co odpowiadało cenie urzędowej 35 dolarów za uncję. Rezerwy walutowe banków centralnych składały się ze złota, a oprócz niego w coraz większym stopniu z dolarów. Praktycznie deficyty bilansów płatniczych regulowano w dolarach. W obiegu pieniężnym poszczególnych krajów krążył pieniądz papierowy niewymienialny na złoto, a wielkość jego emisji była określana przez władze pieniężne kraju, niezależnie od stanu rezerw złota i dewiz w banku centralnym. Był to pierwszy w historii, międzynarodowy system walutowy wprowadzony na podstawie międzynarodowego porozumienia. Określany jest mianem systemu dewizowo-złotego lub systemu z Bretton Woods. 2 / 7
Przyjęcie dolara amerykańskiego za walutę podstawową wynikało z nagromadzonych rezerw złota i dominującej pozycji Stanów Zjednoczonych w gospodarce światowej. Potencjał gospodarki amerykańskiej po II wojnie światowej był bardzo duży. Dostarczały one innym krajom, zwłaszcza zniszczonym krajom Europy Zachodniej, dóbr inwestycyjnych, surowców i żywności, osiągając w rezultacie znaczną nadwyżkę eksportu nad importem. Odbudowujące się kraje zachodnioeuropejskie miały trudności płatnicze, w związku z czym wymiana handlowa początkowo odbywała się na zasadzie clearingu dwustronnego, a od 1950 r. - clearingu wielostronnego. Deficyt dolarowy, zwany głodem dolarowym, został złagodzony przez program pomocy gospodarczej w ramach tzw. planu Marshalla, który dostarczył krajom Europy Zachodniej m.in. środki finansowe na zakupy amerykańskich towarów. W latach pięćdziesiątych deficyt dolarowy został zmniejszony przez napływ do Europy Zachodniej amerykańskich kapitałów w postaci inwestycji bezpośrednich oraz lokat w papierach wartościowych. Napływ kapitału i relatywnie wysoki kurs dolara sprzyjały rozwojowi gospodarczemu krajów zachodnioeuropejskich i stopniowemu zwiększaniu eksportu, co umożliwiło im poprawę bilansów płatniczych i stworzenie rezerw dewizowych. W końcu lat pięćdziesiątych pozycja konkurencyjna tych krajów była już na tyle silna i rezerwy na tyle wysokie, że można było wprowadzić wzajemną wymienialność walut, najpierw zewnętrzną dla cudzoziemców, a potem wewnętrzną dla krajowców. Rozwijająca się nowoczesna gospodarka zachodnioeuropejska stawała się coraz bardziej konkurencyjna dla gospodarki amerykańskiej, w wyniku czego stopniowo zmniejszał się eksport amerykański i wzrastał import z Europy Zachodniej, przez co szybko zmniejszała się nadwyżka w bilansie handlowym Stanów Zjednoczonych. Jednocześnie następował duży odpływ dolarów za granicę, spowodowany rozbudową baz wojskowych, utrzymaniem dużej armii poza granicami kraju, inwestycjami amerykańskich kapitałów za granicą i udzielaniem znacznej pomocy finansowej innym krajom. W rezultacie narastał deficyt bilansu płatniczego, finansowany coraz większą emisją dolarów. Każdy kraj, który ma deficyt bilansu płatniczego, narażony jest na utratę rezerw dewizowych, w związku z czym musi podejmować działania zmierzające do zwiększenia eksportu i ograniczenia importu oraz odpływu kapitałów. Natomiast kraj, którego pieniądz traktowany jest jako waluta międzynarodowa i służy do tworzenia rezerw dewizowych, jak to miało miejsce w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych, jest w korzystniejszej sytuacji, gdyż może uniknąć negatywnych skutków deficytu płatniczego, dopuszczając do gromadzenia w zagranicznych bankach coraz większych zasobów swojej waluty, poprzez zwiększanie jej emisji. Rozwijająca się gospodarka światowa wymaga ciągłego przyrostu międzynarodowej płynności, tzn. zwiększania rezerw międzynarodowych środków płatniczych. Gdy produkcja złota nie nadążała 3 / 7
za rosnącym zapotrzebowaniem, jedynym źródłem przyrostu płynności był zwiększony strumień dolarów, do czego niezbędny był deficyt płatniczy Stanów Zjednoczonych. Jednakże wzrost deficytu płatniczego i rezerw dolarowych za granicą doprowadził do dysproporcji między amerykańskimi zasobami złota a sumą dolarów za granicą, która miała być wymienialna na złoto na żądanie obcych rządów i banków centralnych. W 1960 r. suma dolarów znajdujących się za granicą przewyższała amerykańskie zasoby złota. Pogłoski o możliwości dewaluacji dolara, która mogłaby zwiększyć eksport i ograniczyć import i w ten sposób poprawić bilans płatniczy, spowodowały osłabienie zaufania do dolara. W celu uniknięcia strat w przypadku dewaluacji dolara, masowo wymieniano dolary na złoto po kursie 35 dolarów za uncję, co znacznie zmniejszyło zapasy amerykańskiego złota. W 1960 r. wolnorynkowa cena złota w Londynie wzrosła do 40 dolarów za uncję, co spowodowało, że bankom centralnym opłacało się wymieniać dolary na złoto po cenie urzędowej i sprzedawać je po cenie wolnorynkowej. W celu przeciwdziałania spekulacji 8 najbardziej rozwiniętych krajów utworzyło w 1961 r. tzw. pulę złota, która stabilizowała wolny rynek tego kruszcu. Poprzez kupno i sprzedaż złota nie dopuszczono do większych odchyleń ceny wolnorynkowej złota od ceny urzędowej. Zwiększanie rezerw dolarowych, przy coraz mniejszym pokryciu dolara w złocie, groziło poszczególnym krajom utratą kontroli nad wewnętrznym obiegiem pieniężnym, gdyż kupno dolarów na rynku dewizowym wymagało zwiększonej emisji pieniądza krajowego. Zależność sytuacji pieniężnej od bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych i wynikające z niej konsekwencje gospodarcze i polityczne stawały się coraz bardziej niewygodne dla szybko rozwijających się krajów zachodnioeuropejskich. Spowodowało to krytykę istniejącego systemu walutowego, szczególnie gwałtowną w wystąpieniu de Gaulle'a w 1965 r. Skutkiem tego była wymiana części dolarów posiadanych przez francuski bank centralny na złoto i wywołanie fali spekulacji w przewidywaniu dewaluacji dolara. Zwiększone zakupy złota zmusiły Amerykanów do podjęcia w 1968 r. decyzji o nie podtrzymywaniu ceny złota na wolnym rynku na poziomie ceny urzędowej. Zakłócenia związane z dominacją dolara w międzynarodowym systemie walutowym i spadkiem do niego zaufania spowodowały, że w 1967 r. w ramach MFW wprowadzono nową międzynarodową jednostkę walutową, tzw. Specjalne Prawa Ciągnienia, w skrócie SDR (ang. Special Drawing Rights). Kreowanie SDR-ów rozpoczęto w 1970 r., po ratyfikacji przez kraje członkowskie porozumienia z 1969 r. Wprowadzenie SDR-ów spowodowało istotną modyfikację istniejącego systemu walutowego, bowiem obok złota i dewiz pojawił się nowy składnik rezerw walutowych kreowany przez MFW. 4 / 7
SDR-y miały na początku formalny parytet równy ówczesnemu parytetowi dolara, czyli 0,888671 grama złota, jednakże nie były wymienialne na złoto. Od lipca 1974 r. ich wartość opierała się na wartości 16 walut krajów wysoko rozwiniętych. Począwszy od 1 stycznia 1994 r. wartość SDR-ów ustalano na podstawie koszyka 5 najważniejszych walut (dolar amerykański - 39%, marka niemiecka - 21%, jen - 18%, frank francuski - 11% i funt sterling - 11%), a od wprowadzenia do obiegu euro (w 1999 r.) - na podstawie koszyka 3 walut (dolar, jen, euro). Są one kreowane w określonej sumie, gdy istnieje konieczność zwiększenia rezerw międzynarodowych środków płatniczych, i przydzielane bezpłatnie krajom uczestniczącym w systemie SDR, proporcjonalnie do wysokości ich udziałów w MFW. Uzyskanie przydziału SDR-ów przez dany kraj uwarunkowane jest występowaniem deficytu bilansu płatniczego. Służą one bowiem finansowaniu deficytu i przywracaniu równowagi bilansu płatniczego. Ponadto SDR-y można uzyskać na zwiększenie rezerw walutowych. Za posiadane SDR-y banki centralne mogą nabywać od innych uczestników systemu waluty wymienialne lub regulować wobec nich swoje zobowiązania. Dokonanie płatności w SDR-ach polega na przepisaniu w MFW odpowiedniej sumy z konta jednego kraju na konto drugiego. Obowiązek przyjmowania zapłaty w SDR-ach jest ograniczony do trzykrotnej wysokości otrzymanego przydziału. SDR-y są więc międzynarodowym środkiem płatniczym kreowanym w wyniku międzynarodowego porozumienia, istniejącym w postaci zapisów bankowych. Są one akceptowane przez uczestników systemu jako pieniądz w transakcjach zagranicznych i są przez nich przechowywane w rezerwach walutowych. Ich obieg opiera się na zaufaniu uczestników systemu SDR. Gdy w 1967 r. podejmowano decyzję o uruchomieniu SDR-ów uważano, że Stany Zjednoczone doprowadzą swój bilans płatniczy do równowagi, w wyniku czego przestaną wzrastać światowe rezerwy dolarowe, a wtedy kreacja SDR-ów zapewni przyrost międzynarodowej płynności, co umożliwi dalsze funkcjonowanie istniejącego międzynarodowego systemu walutowego. Jednakże na początku lat siedemdziesiątych nastąpiło dalsze pogłębienie deficytu płatniczego Stanów Zjednoczonych, w wyniku czego olbrzymie sumy dolarów napływały do zagranicznych banków centralnych i handlowych. Banki centralne skupowały je na rynku dewizowym, starając się utrzymać kursy swych walut w granicach dopuszczalnych odchyleń o 1% w górę lub w dół od kursów parytetowych. Wskutek tego rosły ich rezerwy, przy jednoczesnym spadku zapasów amerykańskiego złota. Wzmogła się również fala spekulacji. Posiadacze dolarów, przewidując, że utrzymanie ich parytetu będzie już niemożliwe i nastąpi dewaluacja, masowo wymieniali dolary na inne waluty, a przede wszystkim na marki RFN. W tej sytuacji w sierpniu 1971 r. 5 / 7
Stany Zjednoczone zawiesiły wymienialność dolarów na złoto, unieważniając tym podstawową zasadę systemu z Bretton Woods. Od tego momentu żadna waluta nie jest wymienialna na złoto. Po zawieszeniu wymienialności dolara większość krajów wprowadziła kursy płynne. Jednakże uważano, że kursy stałe bardziej sprzyjają zwiększaniu obrotów handlowych i kapitałowych. W grudniu 1971 r. zdewaluowano dolara, zwiększając oficjalną cenę złota z 35 do 38 dolarów za uncję, co i tak nie miało większego znaczenia w warunkach niewymienialności dolara na złoto. Jednocześnie zmieniono kursy niektórych innych znaczących walut (m.in. rewaluacja marki RFN, jena japońskiego, guldena holenderskiego i franka belgijskiego). Znaczna część krajów wprowadziła kursy centralne w stosunku do dolara, który pozostał nadal walutą podstawową. Utrzymywanie rynkowych kursów walut w granicach dopuszczalnych odchyleń o 1% w górę lub w dół od kursów parytetowych wywoływało, w okresach przewagi podaży nad popytem na rynku walutowym, konieczność skupu dewiz, co powodowało niekiedy nadmierną utratę rezerw walutowych. Z tego względu granicę dopuszczalnych odchyleń zwiększono do 2,25% w górę lub w dół, a więc kursy rynkowe walut mogły się poruszać w granicach pasma o szerokości 4,5%. Jedynie 6 krajów EWG, zmierzających do unii walutowej, a więc do określenia w przyszłości sztywnych kursów swoich walut, ustaliło, że wzajemne ich kursy będą mogły się odchylać tylko o 1,125% w górę i w dół od kursu centralnego, czyli poruszać się w granicach pasma o szerokości 2,25%. Natomiast w stosunku do dolara i innych walut stosowały 4,5% pasmo wahań kursowych. W wyniku tych ustaleń, w granicach 4,5% pasma, czyli tzw. tunelu, poruszało się węższe pasmo wahań kursów walut krajów EWG, raz bliżej górnej, a raz dolnej granicy, co określono nazwą "węża w tunelu". Przedstawione zmiany okazały się mało skuteczne, ze względu na nasilenie się spekulacji walutowych i zjawisk inflacyjnych oraz w dalszym ciągu utrzymujący się deficyt bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych. Spekulacja na dewaluację dolara spowodowała napływ kapitałów krótkoterminowych do RFN i Japonii, wobec czego banki centralne dla utrzymania kursów swych walut musiały zakupić dużą liczbę dolarów. W tej sytuacji w lutym 1973 r. dokonano drugiej dewaluacji dolara, podnosząc urzędową cenę złota do 42,20 dolara za uncję. Jednocześnie wprowadzono płynny kurs dolara. Niebawem kursy płynne wprowadziły wszystkie kraje wysoko rozwinięte. Oznaczało to załamanie się systemu pieniężnego z Bretton Woods i kształtowanie się systemu wielodewizowego, opartego na wielości walut międzynarodowych. Zasadniczych zmian w statucie MFW dokonano w 1976 r., a wprowadzono je w życie od 1 kwietnia 1978 r., po ratyfikacji przez większość krajów członkowskich. W wyniku tych zmian kraje członkowskie MFW uzyskały swobodę wyboru reguł kursowych. Od tej pory poszczególne 6 / 7
kraje same decydują, czy kursy ich walut są zmienne czy stałe, i określają, w odniesieniu do jakich walut utrzymują kurs stały. Złoto przestało pełnić funkcję pieniądza światowego. Nie reguluje się już nim pieniężnych zobowiązań zagranicznych, jak również nie ustala się w nim już parytetów walut. Zniesiona została także urzędowa cena złota. Część posiadanego zapasu złota MFW sprzedał po cenie rynkowej, przeznaczając uzyskane wpływy na pomoc dla krajów rozwijających się. Jednakże złoto utrzymywane jest nadal w rezerwach banków centralnych i międzynarodowych instytucji finansowych, ale tylko jako kruszec o wysokiej wartości, który w każdej chwili może być sprzedany za dewizy po cenie ukształtowanej pod wpływem relacji podaży i popytu. Ponadto przyjęto, że SDR-y mają stać się z czasem podstawowym składnikiem rezerw walutowych i rozszerzony zostanie zakres ich stosowania w transakcjach MFW. W nowym systemie rola dolara nieco się zmniejszyła, jednakże jest on w dalszym ciągu walutą podstawową, w której gromadzi się większość rezerw walutowych i dokonuje płatności międzynarodowych. Wynika to z dominacji gospodarki amerykańskiej w świecie oraz akceptacji dolara przez najbardziej rozwinięte kraje. Wprowadzenie kursów płynnych oznacza, że teoretycznie kształtują się one samorzutnie pod wpływem gry sił rynkowych. W rzeczywistości banki centralne w dalszym ciągu oddziałują na kształtowanie się kursów, jednakże ich działania nie są już ograniczone sztywnymi regułami. Mimo wprowadzenia kursów płynnych wiele krajów utrzymuje nadal stałe kursy swoich walut w stosunku do wybranej miary odniesienia, np. do jednostki SDR, waluty wybranego kraju czy koszyka walut. Źródło: S. Marciniak (red.), Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, Warszawa 2006. 7 / 7