Stan uzębienia u kobiet z chorobami przyzębia i obniżoną gęstością mineralną kośćca*

Czas. Stomat., 2005, LVIII, 12 Stan uzębienia u kobiet z chorobami przyzębia i obniżoną gęstością mineralną kośćca* Assessment of dentition in women presenting with periodontal diseases and lowered bone mineral density Ewa Bałczewska Z Zakładu Periodontologii i Chorób Błony Śluzowej Jamy Ustnej, Katedry Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. A. Kurnatowska Streszczenie Cel pracy: porównano stan uzębienia dorosłych kobiet zgłaszających się do leczenia chorób przyzębia u których stwierdzono osteoporozę lub osteopenię, w stosunku do kobiet u których nie stwierdzono obniżenia gęstości mineralnej kośćca. Materiał i metody: badaniem objęto 117 pacjentek w wieku 25-60 lat, zgłaszających się po raz pierwszy do leczenia chorób przyzębia, mających co najmniej 8 zębów w żuchwie, w tym zęby sieczne, kły i przedtrzonowe. Do badań zakwalifikowano te pacjentki, które nie podawały występowania chorób ogólnych i nie stosowały także hormonalnej terapii zastępczej oraz nie używały permanentnie żadnych leków. Ocenę gęstości mineralnej kośćca BMD przeprowadzono na podstawie badania densytometrycznego kręgosłupa lędźwiowego odcinka L2-L4 metodą DEXA. Na podstawie oceny klinicznej przyzębia za pomocą wskaźników CPITN, SBI, CDP i CLA oraz radiologicznej (zdjęcia pantomograficznego) rozpoznano zapalenie przyzębia dorosłych AP (Adult Periodontitis). Grupa o prawidłowej gęstości mineralnej kośćca (T-score -1,0) liczyła 56 osób, zaś grupa o zmniejszonej masie kostnej (T- -score < -1,0) liczyła 61 osób. Wyniki: wykazano, że liczba PUW w grupie kobiet z prawidłową gęstością mineralną kośćca wynosiła 19,7±5,6, a w grupie z obniżoną gęstością 21,6±5,1. Różnica ta nie była jednak istotna statystycznie. Wniosek: wartość PUW nie powinna stanowić wyróżnika w ocenie ogólnego stanu mineralnego kośćca. Summary Aim of the study: The dentition of adult females with diagnosed osteoporosis or osteopenia who were seen for the treatment of periodontal problems was compared with the dentition of patients not diagnosed with lowered bone mineral density. Material and methods: The study comprised 117 female patients aged 25 60 years presenting for the first time with periodontal diseases, having at least eight mandibular teeth present including incisors, canines and premolars. Females with no systemic disease, not undergoing hormonal replacement therapy or any other permanent drug therapy were selected for the study. The evaluation of bone mineral density (BMD) was performed on the basis of the densitometric examination of the lumbar spine segments L2 L4 using DEXA method. The clinical assessment of periodontium using CPITN, SBI, CDP and CLA indices supported by panoramic tomography was employed to assess adult periodontitis. A group with normal BMD (T-score -1.0) comprised 56 females, while a group with a reduced bone mass (T-score < -1.0) comprised 61 females. Results: It was demonstrated that DMF score with normal BMD was 19.7±5.6, while in the group with decreased density it stood at 21.6±5.1. This difference, however, was not statistically significant. Conclusion: DMF value should not be regarded as an indicator while evaluating the general state of bone mineral density. HASŁA INDEKSOWE: PUW, gęstość mineralna kośćca, choroby przyzębia KEYWORDS: DMF, bone mineral density (BMD), periodontal diseases *Praca finansowana przez UM w Łodzi z funduszu prac własnych nr 502-12-687. 863

E. Bałczewska Czas. Stomat., Wstęp Próchnica zębów jest w dalszym ciągu najbardziej rozpowszechnioną chorobą narządu żucia. Intensywność jej występowania zależy od aktywności procesu próchnicowego, wieku, płci, świadomości zdrowotnej, zachowań zdrowotnych pacjentów, a także skuteczności opieki stomatologicznej szeroko rozumianej (1, 2, 7, 30). Etiologia zaburzeń mineralizacji tkanki kostnej o typie osteoporozy i osteopenii jest złożona i wieloczynnikowa. Jej patogeneza wiąże się z zaburzeniami równowagi pomiędzy resorpcją a kościotworzeniem, w których resorpcja zawsze jest procesem przeważającym (6, 21, 22, 29). Zarówno próchnica jak i osteoporoza uważane są za choroby o zasięgu społecznym i stanowią jeden z głównych problemów zdrowotnych współczesnej cywilizacji (26, 27, 28). Cel pracy Celem pracy było porównanie stanu uzębienia dorosłych kobiet zgłaszających się do leczenia chorób przyzębia, u których stwierdzono osteoporozę lub osteopenię, w stosunku do kobiet, u których nie stwierdzono obniżenia gęstości mineralnej kośćca. Materiał i metody Badaniem objęto 117 pacjentek w wieku 25-60 lat, zgłaszających się po raz pierwszy do leczenia chorób przyzębia, mających co najmniej 8 zębów w żuchwie, w tym zęby sieczne, kły i zęby przedtrzonowe. Na podstawie wypowiedzi pacjentek, z opracowanej specjalnie, anonimowej ankiety, do dalszych badań zakwalifikowano te pacjentki, które nie podawały występowania chorób: tarczycy, przytarczyc, nerek, wątroby, cukrzycy, alergii, reumatoidalnego zapalenia stawów, zakrzepowego zapalenia żył, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Nie stosowały także hormonalnej terapii zastępczej i nie używały permanentnie żadnych leków. Ankieta zawierała 43 skategoryzowane pytania dotyczące nie tylko wywiadu zdrowotnego, ale zachowań prozdrowotnych, informacji o sobie i wiedzy stomatologicznej. Aby uzyskać informacje na temat stosowanej diety proszono o odpowiedź na pytania: jakiego rodzaju potrawy najbardziej Pani lubi? i ile przeciętnie spożywa Pani w ciągu tygodnia sera żółtego, jogurtów / kefirów, mleka, sera białego i jajek? Ocenę gęstości mineralnej kośćca BMD (Bone Mineral Density) wykonano na podstawie badania densytometrycznego kręgosłupa lędźwiowego odcinka L2-L4 w projekcji przednio-tylnej metodą absorpcjometrii wiązek promieniowania rentgenowskiego o dwóch różnych energiach DEXA aparatem DPX-L firmy LUNAR (USA) w Regionalnym Ośrodku Menopauzy i Osteoporozy SP ZOZ Szpitala Klinicznego Nr 3 AM w Łodzi. Wynik badania odnoszony był do średnich statystycznych wartości gęstości mineralnej kości w populacji i przedstawiony był jako odsetek średniej szczytowej masy kostnej dla danej płci oraz jako wartość odchylenia standardowego (SD) od niej (T-score) lub też jako odsetek wartości średniej dla wieku osoby badanej i wartość odchylenia standardowego (Z-score). Zgodnie z ustaleniami ŚOZ z 1994r. dotyczącymi kryteriów densytometrycznych osteoporozy przyjęto podział w stosunku do T-score ±1,0 jako normy; i tak, gdy -2,5 T-score < -1,0 rozpoznawano osteopenię, gdy T-score < -2,5 rozpoznawano osteoporozę (11, 12, 18). Z uwagi na fakt, że założenia pracy nie wymagały tak szczegółowego podziału, badaną populację podzielono na dwie grupy. W przypadku, gdy T-score było <-1,0 pacjentki kwalifikowano do grupy z obniżoną gęstością mineralną kośćca i oznaczano ją jako T-score < -1,0, a u tych, u których wartość T-score była -1,0 kwalifikowano do grupy z prawidłową gęstością mineralną kośćca i oznaczano ją jako T-score -1,0. W klinicznym badaniu stomatologicznym uzębienia uwzględniono higienę jamy ustnej za pomocą wskaźnika OHI-S Greena i Vermiliona oraz 864

2005, LVIII, 12 Uzębienie u kobiet z chorobami przyzębia a osteoporoza wskaźnik próchnicy PUW, a w nim: liczbę zębów z czynnym procesem próchnicowym (P), zębów usuniętych (U) oraz liczbę zębów z wypełnionymi ubytkami (W). Na podstawie oceny klinicznej przyzębia i radiologicznej (zdjęcia pantomograficznego) rozpoznano zapalenie przyzębia dorosłych AP Adult Periodontitis (19). Uzyskane wyniki po wstępnym opracowaniu i zakodowaniu wprowadzono do pamięci komputera (MS EXCEL 2003) i opracowano statystycznie z wykorzystaniem programu Statgraphics Plus v. 5.0. Podczas opracowywania zebranych danych zastosowano następujące parametry w badanych grupach: średnią wartość arytmetyczną, medianę, błąd standardowy wartości średniej, wartość maksymalną i minimalną. W celu porównania wartości średnich w dwu grupach zastosowano test t-studenta. Dla określenia zależności pomiędzy dwoma badanymi parametrami wykonano analizę korelacji i wyliczono współczynnik korelacji liniowej r Pearsona. Jako istotne statystycznie przyjęto różnice na poziomie p < 0,05. Wyniki badań Grupa o prawidłowej gęstości mineralnej kośćca (T-score -1,0) liczyła 56 osób. Średnia wieku wynosiła 43,9±7,8 lat, średni wzrost 164,0±5,0 cm, średnia waga ciała 62,8±7,8 kg. Wskaźnik otyłości (BMI) w badanej grupie kobiet wynosił 23,4±2,76 i mieścił się według ŚOZ w granicach normy (tab. I). Grupa o nieprawidłowej, zmniejszonej masie kostnej (T-score< -1,0) liczyła 61 osób. Średnia wieku wynosiła 50,0±8,2 lat, średni wzrost 161,4±5,6 cm, średnia waga ciała 61,1±11,6 kg. Wskaźnik otyłości (BMI) w badanej grupie kobiet wynosił 23,5±4,21 i także mieścił się według ŚOZ w granicach normy (tab. I). Analiza statystyczna wykazała, że grupa o prawidłowej masie kostnej była nieco młodsza od grupy o nieprawidłowej masie kostnej i różnica ta była istotnie statystyczna (tab. I, p<0,01), jednak rozkład w poszczególnych grupach wiekowych nie wykazał znamiennych różnic (tab. II). Pozostałe parametry nie różniły się istotnie statystycznie. T a b e l a I. Ogólna charakterystyka grup badanej populacji Parametry Wiek (lata) Wzrost (cm) Waga (kg) BMI (kg/m 2 ) BMD (g/cm 2 ) T-score -1,0; n = 56 (47,9%) Średnia aryt. 43,9 164,0 62,8 23,4 0,9 SD 7,8 5,0 7,83 2,76 0,3 Maximum 60 178 82 31,2 1,5 Mediana 45 164 63 23,2 0,9 Minimum 25 152 50 18,3 0,5 T-score < -1,0; n = 61 (52,1%) Średnia aryt. 50,0 161,4 61,1 23,5 0,8 SD 8,2 5,6 11,6 4,21 0,2 Maximum 60 172 95 33,3 1,1 Mediana 51 162 60 22,3 0,9 Minimum 25 141 39 15,0 0,3 t = 0,9971 t = 0,4591 t = 0,5507 t = 0,3876 t = 0,3447 p<0,01 NS NS NS SN SD odchylenie statystyczne, NS nieistotne statystycznie. 865

E. Bałczewska Czas. Stomat., Stan uzębienia w poszczególnych grupach ilustruje tabela III. Liczba PUW w grupie kobiet z prawidłową gęstością mineralną kośćca była nieznacznie mniejsza 19,7±5,6 niż w grupie z obniżoną gęstością, w której wynosiła 21,6±5,1. Różnica ta nie była jednak istotna statystycznie. Średnia liczba zębów z czynną próchnicą w grupie z prawidłową gęstością mineralną kośćca była nieco mniejsza (P=2,6±2,6) niż w grupie z obniżoną gęstością kośćca (P=3,1±3,2), ale brak było istotnych różnic statystycznych między grupami. Choć średnia liczba zębów usuniętych (U) w grupie z obniżoną gęstością kośćca była większa i wynosiła 9,2±5,4 niż w grupie z prawidłową gęstością 7,3±5,7, nie stwierdzono znamienności statystycznych między nimi. Nie wykazano także istotności statystycznych w liczbie zębów z wypełnieniami (W), choć w grupie z prawidłową gęstością mineralną kośćca była ona nieznacznie większa (9,8±4,7), niż w drugiej grupie (9,3±5,0). Z uwagi na różne opinie dotyczące wpływu T a b e l a I I. Charakterystyka grup badanej populacji pod względem wieku Grupa 25 34 35 44 45 54 55 60 Wiek n % n % n % n % T-score -1,0 6 11 21 38 25 45 4 7 T-score < -1,0 3 5 10 16 29 48 19 31 χ 2 =10,741 NS T a b e l a I I I. Średnia liczba zębów z próchnicą (P), usuniętych (U) i z wypełnieniami (W) w badanych grupach 866 Parametry PUW Ogółem Szczęka Żuchwa T-score -1,0 P U W Średnia aryt. 19,7 11,3 8,3 2,6 7,3 9,8 SD 5,6 3,3 2,8 2,6 5,7 4,7 Maximum 28 16 15 10 22 22 Mediana 20 12 8 2 6 9 Minimum 10 5 3 0 0 0 T-score < -1,0 Średnia aryt. 21,6 12,4 9,3 3,1 9,2 9,3 SD 5,1 3,2 2,6 3,2 5,4 5,0 Maximum 28 18 14 13 22 19 Mediana 22 13 9 2 9 9 Minimum 6 3 3 0 0 0 t = 0,8646 t = 0,6936 t = 0,6412 t = 0,4676 t = 0,8359 t = 0,4525 s NS NS NS NS NS NS SD odchylenie statystyczne, NS nie istotne statystycznie.

2005, LVIII, 12 Uzębienie u kobiet z chorobami przyzębia a osteoporoza osteoporozy na liczbę obecnych zębów w jamie ustnej, postanowiono dokładniej przyjrzeć się tej kwestii. Dane umieszczone w tabeli IV uwzględniają analizę zmiennej (U), w kontekście wieku badanych. Wynika z nich, że liczba zębów brakujących rosła wraz z wiekiem badanych, niezależnie od gęstości mineralnej kośćca. Dodatkowo poddano analizie rozkład wartości parametru U w poszczególnych sekstantach uzębienia. Chociaż nie znaleziono różnic statystycznych, to średnia liczba zębów usuniętych we wszystkich sekstantach, oprócz sekstantu 34 43 była nieco większa dla grupy z T-score < -1,0 (tab. V). Poddano również analizie liczbę zębów usuniętych w zależności od zgłaszanej w ankiecie diety. Z uzyskanych wypowiedzi ankietowych wyliczono, uwzględniając wartość odżywczą wybranych produktów spożywczych (15, 16), przeciętną zawartość wapnia w stosowanej diecie i podzielono wszystkie badane kobiety na dwie grupy: na tzw. grupę z dietą ubogowapniową i bogatowapniową. Analiza wykazała, że badane kobiety spożywały średnio na tydzień zaledwie: 13,6 dag sera żółtego, 31,8 dag sera białego, 1,2 litra mleka i 3 jogurtów. Wśród badanych były także osoby nietolerujące produktów mlecznych. Cała badana populacja charakteryzowała się bardzo niskim spożyciem wapnia, które z przeprowadzonych wyliczeń wynosiło średnio około 2300 mg wapnia na tydzień. Wyniki badań wykazały, że dieta była czynnikiem różnicującym dla średniej liczby zębów usuniętych, ale jedynie w grupie ze zmniejszoną gęstością mineralną kośćca (p<0,05; tabela VI). Badane pacjentki, choć nie należały do bardzo zaniedbanych higienicznie, jednakże efekt szczotkowania zębów nie był najlepszy. Wartość wskaźnika OHI-S wynosiła dla grupy z prawidłową gęstością mineralną kośćca 2,4±1,8 i według przyjętych kryteriów (cyt. wg 20) oznaczała higienę dobrą, a dla grupy z obniżoną gęstością mineralną kośćca była nieco wyższa i wynosiła 2,9±2,2 (higiena dostateczna). Nie stwierdzono istotnych różnic statystycznych między grupami zarówno dla wskaźnika OHI-S, jak i wskaźnika obecności nalotu DI i wskaźnika kamienia nazębnego CI (tab. VII). T a b e l a I V. Średnia liczba zębów usuniętych (U) w badanych grupach w zależności od wieku Grupa Wiek (lata) 25 34 35 44 45 54 55 60 T-score -1,0 0,8 ± 1,6 6,6 ± 5,7 9,8 ± 6,0 13,0 ± 7,9 T-score < -1,0 1,7 ± 2,9 6,6 ± 5,1 10,1 ± 5,9 13,3 ± 7,7 t = 0,2423 t = 0,5122 t = 0,6189 t = 0,5625 NS NS NS NS T a b e l a V. Średnia liczba zębów usuniętych (U) w poszczególnych sekstantach w badanych grupach Grupa Sekstant 17-14 13-23 24-27 37-34 33-43 44-47 T-score -1,0 1,6 ± 1,4 0,5 ± 1,3 1,8 ± 1,4 1,6 ± 1,4 0,1 ± 0,5 1,7 ± 1,3 T-score < -1,0 2,1 ± 1,4 0,7 ± 1,7 2,2 ± 1,4 2,2 ± 1,3 0,1 ± 0,3 1,9 ± 1,2 t = 0,49233 t = 0,38668 t = 0,46079 t = 0,50988 t = 0,00001 t = 0,39848 NS NS NS NS NS NS 867

E. Bałczewska Czas. Stomat., T a b e l a V I. Wpływ diety na średnią liczbę zębów usuniętych (U) w badanych grupach Grupa T-score -1,0 porównanie między grupami z dietą: T-score < -1,0 Dieta Średnia liczba usuniętych zębów bogatowapniowa 0,5 ± 0,5 t = 0,9961 ubogowapniowa 0,7 ± 0,5 NS bogatowapniowa ubogowapniowa T-score -1,0 vs T-score <-1,0 T-score -1,0 vs T-score <-1,0 t = 0,3539 NS t = 0,6863 NS bogatowapniowa 0,4 ± 0,5 t = 2,103 ubogowapniowa 0,7 ± 0,5 p<0,05 T a b e l a V I I. Stan higieny jamy ustnej (średnia ± SD) Grupa OHI-S DI CI T-score -1,0 2,4 ± 1,8 1,3 ± 1,0 1,3 ± 1,0 T-score <-1,0 2,9 ± 2,2 1,6 ± 1,1 1,6 ± 1,2 t = 0,4986 t = 0,4103 t = 0,3993 NS NS NS Omówienie wyników i dyskusja Badana populacja charakteryzowała się dużą intensywnością próchnicy, wyrażoną liczbą PUW. Wynosiła ona 19,7±5,6 i zgodnie z przyjętymi kryteriami ŚOZ zaliczyć ją można było do bardzo silnie dotkniętej próchnicą. Przedstawione powyżej wyniki stanu uzębienia niewiele różniły się od wyników uzyskanych w badaniach własnych sprzed 10 lat, u pacjentek przychodni periodontologicznej w podobnym przedziale wieku (1). Średnia liczba PUW wynosiła wtedy 19,1 z czego 3,8 przypadało na zęby z czynnym procesem próchnicowym, 7,8 na zęby wypełnione, a 7,5 na zęby usunięte. Wyniki zbliżone były także do badań Wochny-Sobańskiej i wsp. (30), wykonanych u mieszkańców Łodzi w 1995r. i niewiele różniły się od wcześniejszych Bołtacz Rzepkowskiej (2). W pracy wykazano brak istotnych statystycznie różnic pomiędzy badanymi grupami, zarówno w zakresie ogólnej wartości, jak i poszczególnych składowych P, U, W. Wynik ten potwierdza spostrzeżenia Konstantynowicza i wsp. (9), którzy uważają, że próchnica i jej skutki nie powinny być traktowane jako zapowiedź ilościowych zmian mineralizacji szkieletu. Z ich badań wynikało, że stan uzębienia, wyrażony liczbą PUW nie miał związku z masą całego szkieletu (BMD total) i gęstością kręgosłupa lędźwiowego L 2 -L 4 (BMD). Choć badania autorów dotyczyły młodzieży, to ich wyniki nie odbiegały od wyników badań własnych, przedstawionych powyżej, obejmujących grupę dorosłych kobiet. Szczegółowa analiza składowej (U), dotyczącej liczby zębów usuniętych, nie potwierdziła wpływu osteoporozy i osteopenii na liczbę zębów brakujących, a tym samym pośrednio na liczbę obecnych w jamie ustnej. Własne wyniki są zgodne z wynikami Eldersa i wsp. (4), Mohammada i wsp. (18), Klemetti i wsp. (8) i Kribbs (12, 13, 14), którzy nie widzą bezpośredniego związku osteoporozy z liczbą obecnych zębów w jamie ustnej, w przeciwieństwie do opinii innych autorów, wykazujących korelację liczby zębów utraconych z gęstością mineralną kośćca (10, 11, 23, 24, 25, 26, 28). Przyczyna braków zębowych nie jest jednoznaczna. Powszechnie 868

2005, LVIII, 12 Uzębienie u kobiet z chorobami przyzębia a osteoporoza przyjmuje się, że czynnikiem prowadzącym do utraty zębów są oprócz braku należytej higieny jamy ustnej, wieku pacjenta, następstwa próchnicy zębów, choroby przyzębia, palenie papierosów, dieta (3, 4, 5, 17) nie zaś jedynie osteoporoza. Zastosowana w badaniach anonimowa ankieta, uwzględniająca pytania dotyczące preferencji żywieniowych, pozwoliła wykazać bardzo niskie spożycie produktów zawierających w swym składzie wapń. Jak podaje Lorenc (16), w stosowanych powszechnie badaniach epidemiologicznych zakłada się, że około 75% wapnia pochodzącego z diety znajduje się w produktach mlecznych i mleku. Pozostałe 25% pochodzi z owoców, warzyw, ryb i innych produktów. Zalecana przez FAO i ŚOZ (cyt. wg 16) podaż wapnia jest zróżnicowana w zależności od wieku; dla dorosłych od 18 do 30 roku życia zaleca się 1250 mg Ca/dzień, powyżej 30 roku życia 800 mg Ca/dzień, a dla kobiet w okresie około i pomenopauzalnym 1500 mg Ca/dzień. Według Instytutu Żywności i Żywienia wypijając 1 szklankę mleka dostarczamy organizmowi około 300 mg wapnia. Bardzo bogaty w wapń jest np. ser żółty, bo 10 dag zawiera ponad 800 mg wapnia, podczas, gdy odpowiednio twaróg niecałe 100 mg (15). Choć zawartość wapnia w diecie jest zasadniczym czynnikiem warunkującym prawidłową budowy kośćca, to należy pamiętać, że nie mniej istotnym jest stosunek wapnia do fosforu w spożywanych produktach. Powinien on wynosić 1:1. Współczesna technologia spożywcza niestety zaburza na niekorzyść wapnia te proporcje, co należałoby uwzględniać i zalecać stosowanie diety bardziej bogatej w wapń (15, 16). Wnioski 1. Stan uzębienia wyrażony liczbą PUW nie różni się w grupach kobiet o prawidłowej i obniżonej gęstości mineralnej kośćca. 2. Stan higieny jamy ustnej wyrażony wskaźnikiem OHI-S nie różnicuje obu badanych grup. 3. Na średnią liczbę zębów obecnych w jamie ustnej może mieć wpływ dieta ubogowapniowa. Piśmiennictwo 1. Bałczewska E.: Stan uzębienia i potrzeby lecznicze pacjentów przychodni periodontologicznej. Czas. Stomat., 1994, XLVII, 9, 608-614. 2. Bołtacz-Rzepkowska E.: Analiza stanu uzębienia i związanych z nim potrzeb leczniczych ludności regionu łódzkiego w wybranej grupie wiekowej. Praca doktorska, AM Łódź, 1986. 3. Daniell H. W.: Postmenopausal tooth loss. Contributions to edentulism by osteoporosis and cigarette smoking. Arch. Intern. Med., 1983, 143, 1678-1682. 4. Elders P. J., Habets L. L., Netelenbos J. C., Van der Linden L. W., Van der Stelt P. F.: The relation between periodontitis and systemic bone mass in women between 46 and 55 years of age. J. Clin. Periodontol., 1992, 19, 492-496. 5. Genco R. J.: Current view of risk factors for periodontal diseases. J. Periodontol., 1996, 67, 1041-1049. 6. Gołębiewska M., Kulikowska- Bielaczyc E., Kaczyńska H.: Zmiany w obrębie narządu żucia w przebiegu osteoporozy pomenopauzalnej u kobiet na podstawie przeglądu piśmiennictwa. Prot. Stom., 1998, XLVIII, 48, 70-73. 7. Jańczuk Z., Banach J., Lisiecka K.: Epidemiologia chorób narządu żucia w populacji polskiej. Czas. Stomat., 1991, XLIV, 44, 389-395. 8. Klemetti E., Collin H. L., Forss H., Markkanen H., Lassila V.: Mineral status of skeleton and advanced periodontal disease. J. Clin. Periodontol., 1994, 24, 184-188. 9. Konstantynowicz J., Sierpińska T., Kaczmarski M., Piotrowska-Jastrzębska J., Gołębiewska M., Kaczyńska H.: Próchnica, wada zgryzu i gęstość kości u młodzieży. Pediat. Pol., 2003, 78, 493-498. 10. Krall E. A., Dawson-Hughes B., Papas A., Garcia R. I.: Tooth loss and skeletal bone density in healthy postmenopausal women. Osteoporos. Int., 1994, 4, 104-109. 11. Krall E. A., Garcia R. I., Dawson-Hughes B.: Increased risk of tooth loss is related to bone loss at the whole body, hips and spine. Calcif. Tissue Int., 1996, 59, 433-437. 12. Kribbs P. J., Chesnut C. H. 3 rd. Ott S. M., Kilcoyne R. F.: Relationships between mandibular and skeletal bone in an osteoporotic population. J. Prosthet. Dent., 1989, 62, 703-707. 13. Kribbs P. J., Chesnut C. H. 3 rd., Ott S. M., Kilcoyne R. F.: Relationships between mandibular 869

E. Bałczewska Czas. Stomat., and skeletal bone in a population of normal women. J. Prosthet. Dent., 1990, 63, 86-89. 14. Kribbs P. J.: Comparison of mandibular bone in normal and osteoporotic women. J. Prosthet. Dent., 1990, 63, 218-222. 15. Kunachowicz H., Nadolna J., Iwanow K., Przygoda B.: Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. Warszawa, Państ. Zakł. Wydaw. Lek. 1997. 16. Lorenc R.: Pediatryczne aspekty osteoporozy. Pediatr. Pol., 1996, LXXI, 2, 83-92. 17. May H., Reader R., Murphy S., Khaw K. T.: Self-reported tooth loss and bone mineral density in older men and women. Age Ageing. 1995, 24, 217-221. 18. Mohammad A. R., Bauer R. L., Yeh C. K.: Spinal bone density and tooth loss in a cohort of postmenopausal women. Int. J. Prosthodont., 1997, 10, 381-385. 19. Oral Health Surveys. Basic metods, third edition Oral Heath Unit ŚOZ, Geneve 1986. 20. Rahnama M.: Zmiany stężenia interleukiny -6 w surowicy i ślinie kobiet w okresie pomenopauzalnym. Doniesienie wstępne. Czas. Stomat., 2001, LIV, 11, 723 728. 21. Rump Z.: Osteoporoza zagrożenie zdrowia narządu żucia. Medycyna 2000., 1991, 17/18, 50-53. 22. Rusiniak-Kubik K., Markiewicz H., Spiechowicz E., Mierzwińska E., Kubani M., Szczyrek P., Sawicki A.: Badania kliniczne i radiologiczne manifestacji objawów osteoporozy w obrębie układu stomatognatycznego. Prot. Stom., 1998, XLVIII, 48, 63-69. 23. Taguchi A., Tanimoto K., Suei Y., Wada T.: Tooth loss and mandibular osteopenia. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 1995, 79, 127-132. 24. Taguchi A., Tanimoto K., Suei Y., Otani K., Wada T.: Oral signs or indicators of possible osteoporosis in elderly women. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 1995, 80, 612-616. 25. Taguchi A., Suei Y., Ohtsuka M. Otani K., Tanimoto K., Hollender L. G.: Relationship between bone mineral density and tooth loss in elderly Japanese women. Dentomaxillofac. Radiol., 1999, 28, 219-223. 26. Von Wowern N.: General and oral aspects of osteoporosis: a rewiew. Clin. Oral. Investig., 2001, 5, 71-82. 27. Von Wowern N., Klausen B., Kollerup G.: Osteoporosis: a risk factor in periodontal disease. J. Periodontol., 1994, 65, 1134-1138. 28. Wacławski-Wende J., Grossi S. G., Trevisan M., Genco R. J., Tezal M., Dunford R. G., Ho A. W., Hausmann E., Hreshchyshyn M. M.: The role of osteopenia in oral bone loss and periodontal disease. J. Periodontol. (Suppl. 10), 1996, 67, 1076- -1084. 29. Weyna E., Wiechowska-Dobosz M.: Osteoporoza, a narząd żucia w świetle współczesnych badań. Czas. Stomat., 1998, LI, 51, 3-8. 30. Wochna-Sobańska M., Szczepańska J., Pawłowska E.: Stan uzębienia i potrzeby lecznicze u osób w wieku 35-44 lata, zamieszkałych w Łodzi oraz małym mieście i wsiach województwa łódzkiego. Nowa Stom., 1997, 3, 35-38. Otrzymano: dnia 13.VI.2005 r. Adres autorki: 92-213 Łódź, ul. Pomorska 251. 870