Naukoznawstwo Filozofia nauki Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ 2012/13 1
Naukoznawstwo Filozofia nauki treści merytoryczne przedmiotu 2012/13 Sylabus Czym zajmuje się filozofia nauki? Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki: dziedzina życia społecznego, zbiór czynności uczonych, osiągnięta wiedza (wytwór) Cechy poznania naukowego i wiedzy naukowej. Jak i po co odróżnić naukę od innych typów poznania, paranauki, pseudonauki? Typologia nauk Przegląd historyczno-problemowy filozoficznych koncepcji nauki: neopozytywizm, Popper, Kuhn, Feyerabend Wartości w nauce prawda Wiedza naukowa. Elementy pojęcia, zdania (prawa, uogólnienia), kategoryzacje (klasyfikacje, typologie), modele, teorie. Funkcje poznawcze, zwłaszcza wyjaśnianie. Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią. Tylko sygnalnie, problematyka ta jest szczegółowo omawiana w ramach przedmiotu do wyboru Metodologia nauk na 3. roku s1st 2
Czym zajmuje się filozofia nauki? 3
Filozofia nauki Jedna z wielu nauk o nauce, ma charakter metanaukowy Bada naukę z filozoficznego punktu widzenia Ale Co to jest nauka? Co to znaczy z filozoficznego punktu widzenia? Gdy odpowiemy na pytanie Czym jest nauka? może dowiemy się, co jest obiektem badań filozofii nauki. Ale odpowiedź na pytanie Czym jest nauka? zależy także od akceptowanej koncepcji nauki a ta z kolei jest uwarunkowana zajmowanym stanowiskiem filozoficznym. 4
Filozofia nauki [cd.] Dla filozofa nauki najczęściej nauka = poznanie naukowe Poznanie naukowe = albo 1) proces, tj. czynności i sposoby poznawania, albo 2) wytwór, tj. wiedza naukowa 5
Filozofia nauki [cd.] Filozofia nauki bada granice, metody, status, uwarunkowania, założenia poznania naukowego, w tym: czym wiedza naukowa różni się od innych typów wiedzy jakie formy i sposoby uzasadniania są akceptowane w nauce jakie są źródła poznania naukowego kryteria wartościowego poznania naukowego metodę nauki problem dyskryminacji teorii i hipotez, czyli na jakiej podstawie jedne teorie przyjmujemy a inne odrzucamy skąd pochodzi i jak funkcjonuje język nauki i inne. Nie zajmuje się natomiast zagadnieniami etycznymi w nauce. Zobacz też http://portalwiedzy.onet.pl/93091,,,,filozofia_nauki,haslo.html oraz (Bronk 1992, s. 354-355) 6
Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki: dziedzina życia społecznego, zbiór czynności uczonych, osiągnięta wiedza (wytwór) 7
Trzy główne sposoby rozumienia nauki 1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury 2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) 3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) (Kamiński 1992, s. 11-19), (Szaniawski 1994a, s. 48) 8
1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury 9
Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury Obejmuje w kolejności alfabetycznej : badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub zbiorowych czynności (Nowak 1985, s. 21) budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie, finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie hierarchie, struktury, ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci), organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia), zgromadzone zasoby informacji i wiedzy 10
Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury cd. Nauka jako dziedzina kultury powstała i narasta wokół poznania Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o pewien jego rodzaj, zwany naukowym 11
Poznanie Co to jest poznanie? czynność = poznawanie wytwór = wiedza Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o czymś (Kamiński 1992, s. 13) POZNANIE ( ) nazwa czynności, dzięki której podmiot dowiaduje się czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w jakimś aspekcie poznawany przedmiot; na ogół są to te czynności, które prowadzą do uzasadnionego wydawania sądów. http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229 12
2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) 13
Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami (różnie zresztą formułowanymi w zależności od poglądów epistemologicznych) sposób poznawania świata, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje Uwaga nauka NIE równa się wyłącznie metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość (Szaniawski 1994b) 14
3) Nauka = wytwór = = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) 15
Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) Wiedza naukowa w sensie subiektywnym stan umysłu badacza w sensie obiektywnym (tj. tutaj niezależnie od wiedzy poszczególnych uczonych) obejmuje pojęcia, terminy hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania koncepcje, modele, teorie milczącą wiedzę (Blackburn 1997, s.237), wiedzę towarzyszącą i zastaną = background knowledge (Grobler 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie) 16
Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy Wiedza = układ wiadomości, które jakoś uznajemy i potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić (Kamiński 1992, s. 24) Wiedzieć coś, wiedzieć że, wiedzieć jak Typy wiedzy: ze względu na dopuszczalne źródła poznania racjonalna i pozaracjonalna ze względu na sposób uzyskiwania systematyczna i niesystematyczna, dedukcyjna i indukcyjna ze względu na przedmiot poznania specjalistyczna i ogólna, teoretyczna i praktyczna Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna, przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa (Kamiński 1992, s. 24, 25), (Hajduk 2001, s. 180, 181) 17
Cechy poznania naukowego i wiedzy naukowej. Jak i po co odróżnić naukę od innych typów poznania, paranauki, pseudonauki? 18
Co to znaczy być naukowym? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania, nauki jako wiedzy) Są co najmniej dwa warianty tego pytania Wielkie pytanie = filozoficzne i naukoznawcze na czym w ogóle polega naukowość poznania/wiedzy? Małe pytanie = praktyczne jak rozpoznać/stwierdzić, że publikacja (artykuł, referat, książka) jest naukowa? 19
Co na ten temat sądzą filozofowie nauki? Przykłady: naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn. falsyfikowalne; z góry jest określone, w jakiej sytuacji będzie trzeba odrzucić hipotezę, koncepcję czy teorię (Popper) naukowe jest to, co wynika z doświadczenia (eksperyment, obserwacja, źródła), logicznego rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej (folklor wszyscy ) naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn) 20
Po co rozpoznawać naukowość badania, dyskusji, publikacji, referatu, wypowiedzi? Dla celów poznawczych organizacyjnych, na przykład oceny czasopism, instytucji, dorobku poszczególnych naukowców 21
Jak rozpoznać naukowość? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania, nauki jako wiedzy) Stosując kryteria wewnętrzne, dotyczące metody i wiedzy naukowej, czyli odpowiadając sobie na pytanie na czym polega metoda naukowa i czym cechuje się wiedza naukowa zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do publikacji recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja autora, zamieszczenie w ważnych czasopismach uznanych za naukowe itp. 22
Jak rozpoznać naukowość kryteria WEWNĘTRZNE cechy WIEDZY naukowej Wiedza naukowa jest intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31) obiektywna (Szaniawski, 1994c) poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień samodoskonaląca się systematyczna twórcza (nowa wiedza) uporządkowana uzasadniona (empirycznie i racjonalnie) wyspecjalizowana 23
Co to znaczy intersubiektywnie sprawdzalna? Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31) Rozróżniamy intersubiektywne komunikowanie wiedza naukowa powinna być zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje intersubiektywną sprawdzalność wiedza naukowa poddaje się kontroli (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis) Powinno być jasno powiedziane w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy, słowem zostawiamy ścieżkę sprawdzenia, jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski określona, wykonalna, potencjalnie przez każdego chętnego, procedura 24
Co to znaczy obiektywna? Trzy znaczenia terminu obiektywność nauki : bezstronność jako przeciwstawienie tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność jako niezbędny warunek społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna jako zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną ( ) (Szaniawski 1994c, s. 17) O pojęciach neutralności i bezstronności zob. również (Kołakowski 2000) Obiektywny może też znaczyć niezależny od podmiotu poznającego 25
Jak rozpoznać naukowość kryteria WEWNĘTRZNE cechy METODY naukowej Zobacz w niniejszej prezentacji rozdział Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią 26
Jak rozpoznać naukowość kryteria ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest jakoś zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez recenzowanie (peer review), cytowania, przyjęcie artykułu do druku w czasopiśmie naukowym albo referatu na konferencję Zob. m.in. Journal Citation Reports, Komunikat Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie wykazu czasopism naukowych Czy to jest nadal sprawnie działający system? Kontrprzykład afera Sokala, the Sokal Hoax http://pl.wikipedia.org/wiki/sprawa_sokala, http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/ Najnowszy kontrprzykład zob. http://nauka.newsweek.pl/diederikstapel--kanciarze-z-tytulami-naukowymi,84437,1,1.html 27
Jak rozpoznać naukowość kryteria zewnętrzne, organizacyjne, społeczne [cd.] Są tu co najmniej dwa ważne pytania: Na ile w ogóle stosowanie kryteriów zewnętrznych jest usprawiedliwione? Jeżeli tak jaka społeczność ma akceptować i w jakiej formie? 28
Typologia nauk 29
Podział / typologia nauk Może być oparty/a na kryteriach wewnętrznych bądź zewnętrznych wobec poznania naukowego (wiedzy naukowej) A co to jest typologia? Zob. następny slajd. Kompendium wiedzy o klasyfikacji, typologii i podziałach nauk stanowi książka Barbary Sosińskiej-Kalaty pt. Klasyfikacja (Sosińka-Kalata 2002) 30
Typologia Typologia polega na grupowaniu elementów zbioru w zespoły elementów pod pewnym względem do siebie podobnych. Dla każdego takiego zespołu zdefiniowany jest tzw. element wzorcowy (idealny, typowy). Elementy zbioru zakwalifikowane do poszczególnych zespołów nie są jednorodne, ale łączy je pewien (zwykle różny) stopień podobieństwa do wybranego elementu wzorcowego. Wyodrębnione w ten sposób zespoły nazywa się typami, a całą strukturę porządkującą zbiór właśnie typologią. ( ) Zespoły elementów wyodrębnione w typologii, czyli typy, niekiedy nie są rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne elementy spełniają warunek podobieństwa wobec więcej niż jednego elementu wzorcowego. (Sosińska-Kalata 2002, s. 19) 31
Podział nauk wg kryteriów wewnętrznych Nauki aprioryczne (formalne, dedukcyjne) Nauki empiryczne (realne) Nauki humanistyczne Nauki przyrodnicze Nauki społeczne Nauki techniczne 32
Podział nauk (albo badań w ramach nauk) wg kryteriów wewnętrznych [cd.] Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne (nomologiczne) (Rickert) nauki idiograficzne poznanie i indywidualizujący opis jednostkowych przypadków, rzeczy, zdarzeń nauki nomologiczne formułowanie uogólnień, hipotez, praw dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim) nauki nomotetyczne formułowanie uogólnień, hipotez, praw dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości nauki typologiczne ustalają typy i konstruują typologie badanych rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata 2002, s. 121) 33
Podział nauk (albo badań w ramach nauk) wg kryteriów wewnętrznych [cd.] Badania/nauki podstawowe ( czyste ) i stosowane Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania, Grobler 2008, s. 251) 34
Podział / typologia nauk wg kryteriów wewnętrznych [cd.] Badania / nauki interdyscyplinarne Nauki interdyscyplinarne transdyscyplinarne multidyscyplinarne pluradyscyplinarne syndyscyplinarne (Sosińska-Kalata 2002, s. 145) 35
Podział / typologia nauk wg kryteriów zewnętrznych Strukturę nauki współczesnej, wręcz klasyfikację nauk określa Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. Dz.U. 2011 nr 179 poz. 1065. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 czerwca 2006 r. w sprawie nazw kierunków studiów. Dz.U. 2006 nr 121 poz. 838. 36
Przegląd historycznoproblemowy filozoficznych koncepcji nauki: neopozytywizm, Popper, Kuhn, Feyerabend 37
Warto zajrzeć Neopozytywizm http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk2emplog.htm Popper http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk3popper.htm Kuhn http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk4kuhn.htm Feyerabend http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk6feyerabend.htm 38
Wartości w nauce prawda 39
Prawda Terminy prawda, prawdziwość są wieloznaczne W kontekście nauki interesuje nas prawda poznawcza, czyli prawda jako właściwość naszej wiedzy/poznania a nie np. estetyczna lub psychologiczna Rola prawdy w nauce? 40
Prawda cd. Czego dotyczy cecha prawdziwości? Co może być prawdziwe? Pojęcia? Zdania, prawa, hipotezy? Koncepcje, modele, teorie? Wiedza naukowa w całości? 41
Koncepcje prawdy Klasyczna, korespondencyjna koncepcja prawdy Nieklasyczne, kryterialne koncepcje prawdy Koherencyjna Pragmatyczna Oczywistość Powszechna zgoda 42
Wiedza naukowa. Elementy pojęcia, zdania (prawa, uogólnienia), kategoryzacje (klasyfikacje, typologie), modele, teorie. Funkcje poznawcze, zwłaszcza wyjaśnianie 43
Wiedza naukowa SKŁADNIKI WIEDZY NAUKOWEJ Pojęcia, terminy Sądy, zdania jednostkowe, obserwacyjne, o faktach egzystencjalne uogólniające hipotezy, prawa, generalizacje DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ? Byty, rzeczy fakty, fenomeny, zdarzenia, zjawiska zbiory procesów, rzeczy, układów materialnych etc. prawidłowości, relacje, warunki, związki 44
Wiedza naukowa cd. SKŁADNIKI WIEDZY NAUKOWEJ DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ? Kategoryzacje, klasyfikacje, systematyki, taksonomie, typologie etc. Modele, teorie Wiedza towarzysząca, zastana (w tym także nieuświadomiona, przyjmowana paradygmatycznie) Porządkowanie rzeczywistości Usystematyzowana wiedza o fragmencie rzeczywistości, dziedzinie, obejmująca całość Przesądy, założenia, zasady 45
Pojęcia i terminy Definiowanie 46
Pojęcie termin Pojęcie i termin Termin = nazwa, słowo, wyrażenie językowe Pojęcie = content, treść, znaczenie nazwy, wyrażenia Treść pojęcia = intensja Desygnaty pojęcia = przedmioty, do których pojęcie się odnosi Zakres pojęcia = ekstensja = zbiór desygnatów danego pojęcia 47
Po co definiować pojęcia, terminy? Bo nieostrość i wieloznaczność pojęć często przeszkadza, m.in. nie sprzyja intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności, prowadzi do dziwacznych wniosków, prowokuje jałowe spory (Grobler 2008, s. 146-147) Przykład kłopotu wynikającego z braku refleksji nad definicją błąd ekwiwokacji = użycie w przesłankach rozumowania tego samego terminu w różnych znaczeniach (Grobler 2008, s. 146) Czasem nieostrość i wieloznaczność pojęć może być przydatna funkcja heurystyczna, wypowiedzi metaforyczne (Kamiński 1992, s. 12, przypis) 48
Rodzaje definicji Definicja sprawozdawcza ma na celu zdać sprawę ze znaczenia, w jakim faktycznie danego słowa się używa. Definicja projektująca wprowadza nowy termin i ustala jego znaczenie. Definicja regulująca modyfikuje potoczne znaczenie (lub jedno z kilku potocznych znaczeń) danego słowa, po to by jego znaczenie uściślić i dostosować do celów danej dyscypliny (Grobler 2008, s. 147). 49
Rodzaje definicji cd. Definicja werbalna za pomocą słów Składa się z definiendum (człon definiowany), definiens (człon definiujący) i spójnika definicyjnego. Definicja ostensywna przez wskazanie (Hajduk 2001, s. 57-60) Definicja przez rodziny znaczeniowe (tzw. podobieństwo rodzinne Wittgensteina) 50
Teoria 51
Co to jest teoria? Teorie występują we wszystkich dyscyplinach naukowych Teoria = usystematyzowana wiedza, obejmująca definicje, sądy egzystencjalne (o istnieniu gatunków, typów etc.), prawa Teoria system sądów (zdań), bardziej lub mniej sformalizowany teoria to coś więcej niż zbiór zdań (Krajewski 1998, s. 38-41) Suma praw naukowych, hipotez ogólnych, prawidłowości i wszystkich innych twierdzeń o jednolitej dziedzinie, obszarze rzeczywistości tworzy teorię naukową danej dziedziny. (Pilch, Bauman 2001, s. 27) 52
Teoria musi być intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna niesfalsyfikowana (jak dotąd) (?) niesprzeczna wewnętrznie (koherentna) uporządkowana A w naukach empirycznych, w tym społecznych musi dodatkowo mieć treść empiryczną, odnosić się do rzeczywistości 53
Teorie w naukach społecznych Teorie średniego zasięgu 4 poziomy teorii Systemy klasyfikacyjne ad hoc Taksonomie Struktury pojęciowe Systemy teoretyczne (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 51-59) 54
Wybrane funkcje wiedzy naukowej 55
Wybrane funkcje nauki* Nauka nie polega na gromadzeniu informacji, choćby ciekawych i pożytecznych, ale na rozwiązywaniu zagadnień (Kamiński 1992, s. 203) Podstawową funkcją nauki jest nie tyle ustalanie praw lub formułowanie (rozumiejących lub nie) opisów, ile wyjaśnianie. Prawa i uteoretyzowane opisy można traktować jako instrumenty wyjaśniania w nauce, a wtórnie, w zastosowaniach nauki, jako instrumenty instrukcji postępowania (Grobler 2008, s. 251) * Nauki jako poznania naukowego, wiedzy naukowej. Nauka jako dziedzina kultury ma zapewne jeszcze inne funkcje (zadania). 56
Funkcje poznawcze nauki (wiedzy naukowej) Eksploracja ( rozpoznanie terenu, identyfikacja zagadnień do zbadania etc.) Opis ( Jak jest? ) Wyjaśnianie Przewidywanie Interpretacja, rozumienie, zrozumienie (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 23-28), (Grobler 2008), (Hajduk 2001, s. 84-87, 148-152), (Krajewski 1998, s. 44-57), (Pilch, Bauman s. 22-23) 57
Wyjaśnianie Co można wyjaśnić? Fakty, zdarzenia jednostkowe Generalizacje, prawa, prawidłowości Co można wyjaśnić? Coś niezwykłego, nieoczekiwanego Coś wydawałoby się oczywistego, dobrze znanego Są różne rodzaje wyjaśniania Terminologia Explanandum = to, co jest wyjaśniane Explanans = to, co stanowi wyjaśnienie (okoliczności, przesłanki, przyczyny, racje) 58
Co to znaczy wyjaśnić? Wyjaśnienie przez odwołanie się do praw empirycznych oraz reguł logiki (rozumowanie dedukcyjne i czasami redukcyjne), wyjaśnienie przez podciąganie pod prawa W ten sposób można wyjaśnić pojedyncze zdarzenia (fakty) lub prawidłowości niższego rzędu. (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 23-25), (Grobler 2008, s. 103-105) Wyjaśnianie przez prawa (już znane albo nowe, właśnie odkryte lub skonstruowane w celu wyjaśnienia) Czyli wyjaśnienie polega na rozumowaniu, wyjaśnianie polega na podaniu generalizacji, hipotezy, prawa, z których dane zdarzenie albo prawidłowość wynika 59
Co to znaczy wyjaśnić? [cd.] Odpowiedzieć na pytanie Dlaczego? czyli podać przyczyny. Czyli wyjaśnienie polega na podaniu przyczyny. Zawsze można znaleźć wiele przyczyn, które z nich wyjaśniają? istotność przyczynowa i istotność statystyczna przyczyny główne i uboczne zależność wyjaśnienia przyczynowego od kontekstu (wyjaśnianie ma charakter pragmatyczny, odbywa się w jakimś kontekście) (Grobler 2008, s. 106-120) 60
Co to znaczy wyjaśnić? [cd.] Odpowiedzieć na pytanie typu Dlaczego P, a nie Q? (Grobler 2008, s. 115) Odpowiedzieć na pytanie Jak?, W jaki sposób? 61
Rodzaje wyjaśniania genetyczne Poszukiwanie przyczyny Przez podanie genezy, historii, procesu rozwoju Próba odpowiedzi na pytania Dlaczego zaszło zdarzenie A?, Jak doszło do zdarzenia A?, Jaka jest przyczyna stanu A? Dwa aspekty śledzenie przemian cech, jakości, kształtu samego obiektu badań wyłowienie z materii historycznej zdarzeń, faktów, warunków, które były przyczynami przemian oraz ukazanie ich sprawczej, przyczynowej roli w przemianach, w stawaniu się przedmiotu naszych badań (Pilch, Bauman 2001, s. 29) Uwaga To, że dwa zjawiska współwystępują (istnieje korelacja) nie musi zawsze oznaczać, że jedno z nich jest przyczyną drugiego To, że jedno zdarzenie jest wcześniejsze niż drugie także nie musi zawsze oznaczać, iż jest jego przyczyną 62
Rodzaje wyjaśniania funkcjonalne, intencjonalne, teleologiczne Funkcjonalne przez podanie funkcji, jakie coś pełni w przyrodzie, społeczeństwie, systemie Zależności funkcjonalne odpowiadają na pytanie jak, jak zjawisko A wpływa na zjawisko B Intencjonalne przez podanie intencji, zamiarów ludzi Teleologiczne przez cel, próba odpowiedzi na pytanie Po co? Polega na poszukiwaniu celu, do jakiego zmierza jakiś proces lub jakiemu służy określone zdarzenie 63
Wiedzotwórczy charakter wyjaśniania W dydaktyce, w życiu codziennym wyjaśniany z reguły nieznane przez znane W nauce wyjaśniamy znane przez nieznane, albo wręcz nieznane przez nieznane 64
Interpretacja i rozumienie W naukach humanistycznych i społecznych Współczynnik humanistyczny (Florian Znaniecki) 65
Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią. 66
Metoda naukowa 67
Co to jest metoda ogólnie Metoda = sposób postępowania określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne powtarzalny, systematyczny, stosowany celowo i świadomie, zawierający element normatywny, wartościujący (jak należy postępować) (Hajduk 2001, s. 104-107) Metoda = określony, powtarzalny i wyuczalny sposób schemat lub wzór postępowania, świadomie skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego celu (Nowak 1985, s. 19) 68
Co to jest metoda naukowa? Metoda naukowa = sam tok operacji przy stawianiu zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania ( ), bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania (Kamiński 1992, s. 202) Metody danej nauki = ogólnie pojmowane schematy poszczególnych czynności badawczych bądź faktycznie stosowane w jakiejś nauce, bądź w niej zalecane (Nowak 1985, s. 21) 69
Hierarchia metod w nauce Metoda nauki w ogóle Metody charakterystyczne dla głównych dziedzin lub typów nauk Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin (Kamiński 1992, s. 200-214) (Grobler 2008, s. 209-256) 70
Wybrane problemy związane z metodą naukową, metodami naukowymi Czy istnieje jedna metoda, wspólna dla wszystkich nauk, wyróżniająca naukę jako taką? Czym ewentualnie taka metoda się charakteryzuje, na czym polega? Czy w nauce są lepsze i gorsze metody? Problem indukcji Różne hierarchie metod w nauce? 71
Metoda naukowa, metoda nauki jako takiej Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość czynności badawczych (Hajduk 2001, s. 105-106, 198-201) Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda (Hajduk 2001, s. 106) Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z różnych przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej składnikiem jest twórczość (Szaniawski 1994b), a także z powodu problemu indukcji. Metoda naukowa technika uprawiania nauki 72
Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in. 1 Akceptowane źródła poznania przede wszystkim w sensie metodologicznym, tzn. skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44-75). Obecnie są to: doświadczenie, empiria rozumowanie logiczne, wnioskowania niestety także czasem uświadomione i przemyślane, czasem nie przesądy i założenia różnego rodzaju Określone postawy akceptacja dwu filarów nauki współczesnej powtarzalnych i wyuczalnych metod badawczych z jednej strony i twórczości z drugiej, dążenie do obiektywności (w tym przywiązywanie wagi do intersubiektywnej sprawdzalności), dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania, (prawdy?) etc., krytycyzm (myślenie krytyczne) 73
Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in. 2 Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania badawczego oraz jego etapów, w tym m.in. postulaty metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter, niewynikające ani z doświadczenia, ani z praw logiki, charakterystyczne dla całej nauki, np. postulat prostoty (Krajewski 1998, s. 86-87) postulat rzetelnego uzasadniania postulat sprawdzalności, w tym empirycznej sprawdzalności CO TO ZNACZY EMPIRYCZNA SPRAWDZALNOŚĆ zob. slajdy poświęcone metodzie nauk empirycznych, metodzie indukcyjnej, metodzie hipotetycznodedukcyjnej Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania (założenia epistemologiczne) przyjmowane explicite i implicite, zapewne także bezrefleksyjnie 74
Metoda nauki współczesne postawy Krytycyzm, myślenie krytyczne Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie Określ problem Sprawdź dowody Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności Unikaj argumentacji emocjonalnej: Skoro tak czuję, musi to być prawda Unikaj uproszczeń Rozważaj inne interpretacje Zaakceptuj brak pewności (Tavris, Wade 1999, s. 30-35) Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna sprawdzalność 75
Metoda nauki niektóre współczesne założenia W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce, regularności, prawidłowości, struktury, typy etc. Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny, uwarunkowania Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i zakresie poznawalny Nic nie jest dowiedzione samo w sobie Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i względna, przewyższa ignorancję (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 20-23) 76
Rozumowanie (wnioskowanie) 77
Co to jest rozumowanie? ROZUMOWANIE w najszerszym znaczeniu oznacza pracę umysłową (przeciwieństwo pracy fizycznej); w znaczeniu węższym to rozmaite czynności umysłowe z wyłączeniem obserwowania (doświadczenia); w filozofii i logice rozumowanie to przechodzenie od jednych sądów do innych w tym sensie rozumowanie to dobieranie następstwa do racji lub racji do następstwa. Przyjmuje się podział rozumowania na dedukcyjne i redukcyjne; rozumowanie dedukcyjne przebiega od racji do następstwa, redukcyjne przebiega od następstwa do racji. http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=100447 Każdy proces, w którym wnioski wyprowadza się z pewnego zbioru przesłanek, możemy nazwać procesem rozumowania. ( ) rozumowania mogą być dobre lub złe; są dobre, gdy przesłanki wspierają czy nawet pociągają za sobą wniosek; są złe, gdy nie udzielają wnioskowi żadnego wsparcia. (Blackburn 1997, s. 352) O rozumowaniach zob. (Hajduk 2001, s. 71-98), także (Bocheński 1992, s. 78-80, 102-106, 117-124) i (Krajewski 1998, s. 74-84) 78
Dedukcja. Wnioskowanie dedukcyjne. Rozumowanie dedukcyjne występuje i jest akceptowane we wszystkich dyscyplinach naukowych (oczywiście w różnym zakresie). DEDUKCJA, rozumowanie dedukcyjne, wnioskowanie dedukcyjne (łac. deductio = wywód) sposób wnioskowania logicznego polegający na wyprowadzaniu ze zdania lub zdań uznanych za prawdziwe ich następstwa, tj. zdania, które wynika z tamtych w sposób logiczny. ( ) Stosowana dawniej definicja dedukcji jako przechodzenia od ogółu do szczegółu nie odpowiada właściwemu znaczeniu tego terminu. http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=133041 Dedukcja = wszelkie rozumowanie oparte na wynikaniu logicznym, czyli rozumowanie od racji logicznej do jej następstwa (Krajewski 1998, s. 74) (Co to jest wynikanie zob. np. Hajduk 2001, s. 78) Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn. gdy przesłanki są prawdziwe, to wniosek także jest z konieczności prawdziwy. 79
Dedukcja podstawowa reguła wnioskowania zwana modus ponens Przykład zaczerpnięty z (Krajewski 1998, s. 75) Jeżeli A, to B przesłanka Zdanie jest prawdziwe Jeśli przed chwilą padał deszcz, to ulica jest mokra A przesłanka Poprzednik jest prawdziwy przed chwilą padał deszcz więc B wniosek Zatem następnik też jest prawdziwy a więc ulica jest mokra 80
Redukcja. Wnioskowanie redukcyjne. Redukcja jest rozumowaniem zawodnym, tzn. prawdziwość przesłanek nie gwarantuje prawdziwości wniosku. Jeżeli A, to B przesłanka B przesłanka więc A wniosek Zdanie jest prawdziwe Następnik jest prawdziwy Zatem poprzednik BYĆ MOŻE jest prawdziwy Jeśli przed chwilą padał deszcz, to ulica jest mokra. ulica jest mokra a więc prawdopodobnie przed chwilą padał deszcz (dlatego prawdopodobnie, bo mogła wystąpić inna przyczyna mokrej ulicy) 81
Redukcja a indukcja Schemat redukcji: Jeżeli A, to B (zdanie warunkowe) B (następnik) a więc A (poprzednik) Jeżeli poprzednik jest uogólnieniem następnika, wtedy tego typu redukcję nazywa się indukcją ; jeżeli natomiast to nie ma miejsca, wtedy mówimy o redukcji nie-indukcyjnej. (Bocheński 1992, s. 103) 82
Indukcja. Rozumowanie indukcyjne. Indukcja, z wyjątkiem indukcji enumeracyjnej zupełnej, jest rozumowaniem zawodnym (Hajduk 2001, s. 80-82) (Krajewski 1998, s. 76-84) Indukcja enumeracyjna zupełna niezupełna Indukcja eliminacyjna Francis Bacon, John Stuart Mill Kanony Milla Kanon jedynej zgodności Kanon jedynej różnicy Kanon zmian towarzyszących 83
Obserwacja (empiria) Metoda nauk empirycznych 84
Metoda nauk empirycznych podstawa Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii (zob. m.in. Bocheński 1992, s. 106-111). Jednakże co to właściwie znaczy? Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler 2008, s. 142) Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach, zdaniach o fenomenach. Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu (Bocheński, 1992, s. 106-107) Że, w uproszczeniu: To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte (Bocheński 1992, s. 109) 85
Metoda nauk empirycznych podstawa cd. Ale uwaga tu pojawiają się istotne problemy Nie istnieje czysta obserwacja zob. teza o uteoretyzowaniu obserwacji Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą, prawem, teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria przewiduje), to niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją, teza Duhema- Quine a. Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku prostego uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się w nich nowa treść element teoretyczny, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki, które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co zaobserwowaliśmy. 86
Metoda nauk empirycznych dwa warianty Klasyczna metoda indukcyjna, podejście indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z pozytywizmem i neopozytywizmem) Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, podejście hipotetyczno-dedukcyjne (Popper), (Hajduk 2001, s. 142-144) Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym co rozumowanie indukcyjne, chociaż oczywiście w dużej mierze się na nim opiera. 87
Metoda indukcyjna Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną hipotezę, tym bardziej jest ona prawdopodobna i możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się prawem nauki. Ale nie udało się jak dotąd ustalić jak rozumieć i obliczać to prawdopodobieństwo (zob. Grobler 2008, s. 33-61) W innym sformułowaniu im więcej mamy potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich uogólnienie, zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest wiarygodne. 88
Metoda indukcyjna cd. Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej) za pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone. Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler 2008, s. 55-61) W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne przypadki pod względami uznanymi za istotne w danym kontekście badawczym. Do odróżnienia czynników istotnych od nieistotnych trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy (Grobler 2008, s. 33) Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do dyskryminacji hipotez, przemawia na korzyść jednych i niekorzyść drugich (Grobler 2008, s. 33) 89
im więcej różnorodnych przypadków Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że przedmiot klasy a (którą w pewien sposób obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe, po pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie one mają tę samą cechę, po drugie, im bardziej różnorodne będą te przedmioty, po trzecie, im bardziej będą się różniły warunki, w których dokonujemy obserwacji (Krajewski 1998, s. 79) 90
Metoda indukcyjna problemy Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji, czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd niezaobserwowane (Grobler 2008, s. 58) Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy uniwersalnej (Grobler 2008, s. 33) Na marginesie nie zawsze interesują nas hipotezy ściśle uniwersalne, zwłaszcza w naukach humanistycznych i społecznych Teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne zebrany materiał empiryczny może być podstawą nieskończenie wielu hipotez (Grobler 2008, s. 27, 58-59) 91
Metoda indukcyjna problemy cd. Teza o uteoretyzowaniu obserwacji nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas teorie, treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub bardziej wyrafinowanych, założeń, teorie uznawane przez obserwatora determinują jego reakcje na otoczenie (Grobler 2008, s. 70-71, 90) Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana, lecz także identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest uteoretyzowana decyzja co obserwować również w sensie dosłownym także wynika z akceptowanych teorii i założeń (Grobler 2008, s. 91) 92
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez Karl Raimund Popper najważniejsza metoda nauki lub nauk empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda hipotetycznodedukcyjna (Grobler 2008, s. 63-64) Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich wniosków dedukcyjnych na temat wyników projektowanych eksperymentów, a następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi wynikami eksperymentalnymi (Grobler 2008, s. 63-64) Falsyfikacjonizm w naukach empirycznych nie można dowieść prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że jakaś hipoteza jest fałszywa Wszystkie tezy nauki przyjęte są na próbę i mogą zostać odwołane 93
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna jak to się robi? Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem co to jest fakt na razie pomijamy) Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce informacyjne, tj. dużo mówiące o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie) Wyprowadzenie drogą dedukcji z tychże hipotez konsekwencji empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w naukach społecznych, gdzie nie zawsze da się przeprowadzić eksperyment) Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne sposoby, poza tym terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj. przetłumaczyć je na terminy obserwacyjne Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą na razie zostać uznane, ale trzeba pamiętać, że to nie na zawsze. (Grobler 2008), (Krajewski 1998, s. 92-101) 94
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna problemy Problem z falsyfikacją na tej podstawie, że wynik eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem, nie można wnioskować, że badana hipoteza jest fałszywa (Grobler 2008, s. 70) Dlaczego? Bo fałszywe mogą być: zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe eksperymentu zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu założenia, w tym explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie obserwacji) oczekiwania i przesądy wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor dyscypliny Teza Duhema-Quine a, holizm (Grobler 2008, s. 76-77) świadectwo empiryczne odnosi się nie do pojedynczych zdań, lecz do nauki w całości 95
Bibliografia 96
Bibliografia Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik. Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza. Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: W drodze Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów. Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje metodologiczne). W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL, s. 345-370. Chalmers, Alan (1997). Czym jest to, co zwiemy nauką. Wrocław; Wydawnictwo Siedmioróg. Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c. Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak. Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL. Jaroszyński, Piotr (2010). Filozofia nauki. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu. http://ptta.pl/pef/ Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL. 97
Bibliografia cd. Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne poglądy na wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137-155. Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i filozoficznych. Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza. Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe. Pilch, Tadeusz; Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak. Sady, Wojciech (2002 ). Dzieje religii, filozofii i nauki. http://sady.up.krakow.pl/ Sosińska-Kalata, Barbara (2002). Klasyfikacja. Struktury organizacji wiedzy, piśmiennictwa i zasobów informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP. Szaniawski, Klemens (1994a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48-54. Szaniawski, Klemens (1994b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68-76. Szaniawski, Klemens (1994c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8-17. 98
Bibliografia cd. Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 30-35. Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez blog Cisek, Sabina (2008 ). Methodology and Philosophy of LIS (Information Science). http://methodologyphilosophyinfoscience.blogspot.com/ 99