Na egzamin! LOGIKA w pigułce szybko zwięźle i na temat Wydawnictwo C.H.Beck
LOGIKA w pigułce
Inne w tej serii: Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w pigułce Postępowanie cywilne w pigułce Prawo karne w pigułce Postępowanie karne w pigułce Prawo i postępowanie administracyjne w pigułce Prawo handlowe w pigułce Prawo gospodarcze publiczne w pigułce Prawo finansowe w pigułce Prawo rodzinne i nieletnich w pigułce Prawo konstytucyjne w pigułce Prawo rzymskie w pigułce Historia ustroju i prawa Polski w pigułce Powszechna historia państwa i prawa w pigułce Prawo Unii Europejskiej w pigułce Polecamy inne nasze publikacje: E. Nieznański LOGIKA, wyd. 3 Podręczniki Prawnicze F. Gołba, P. Piękoś, P. Turkowski LOGIKA DLA PRAWNIKÓW. WYKŁADY. ĆWICZENIA. ZADANIA Repetytoria Becka www.ksiegarnia.beck.pl
LOGIKA w pigułce WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2014
Redaktor prowadzący: Aneta Gacka-Asiewicz Wykorzystano materiały autorstwa prof. dr. hab. Tadeusza Widły i dr Doroty Zienkiewicz Wydawnictwo C.H.Beck 2014 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: IDENTIA Druk i oprawa: Drukarnia Perfekt S.A. ISBN 978-83-255-6255-7 ISBN e-book 978-83-255-6256-4
Spis treści Wstęp... Wykaz skrótów... IX XI Rozdział I. Pojęcie logiki i jej struktura... 1 Część I. Pojęcie... 1 Część II. Struktura... 2 Rozdział II. Znak, kategorie syntaktyczne... 6 Część I. Znak... 6 Część II. Język, stopnie języka, role semiotyczne wypowiedzi... 8 Część III. Kategorie syntaktyczne... 13 Rozdział III. Nazwy... 19 Część I. Pojęcie i budowa... 19 Część II. Denotacja... 21 Część III. Konotacja... 23 Rozdział IV. Definiowanie... 28 Część I. Definicje pojęcie i rodzaje... 28 Część II. Definicje w świetle orzecznictwa SN i TK... 36 Część III. Sposoby budowania definicji... 37 Część IV. Błędy w definiowaniu... 40 Część V. Pseudodefinicje... 40 Rozdział V. Stosunki między zakresami nazw... 42 Część I. Uwagi ogólne... 42 Część II. Rodzaje... 42 Część III. Podsumowanie... 48 Rozdział VI. Zbiory... 50 Część I. Pojęcie i definicja... 50 Część II. Działania na zbiorach... 51 Część III. Zależności między zbiorami... 54
VI Spis treści Rozdział VII. Podział logiczny... 57 Część I. Uwagi ogólne... 57 Część II. Rodzaje... 57 Część III. Wymogi poprawności... 58 Rozdział VIII. Sądy i zdania... 62 Część I. Uwagi ogólne... 62 Część II. Wypowiedź niezupełna... 62 Część III. Zdanie i jego wartość logiczna... 63 Część IV. Rodzaje zdań... 65 Część V. Związki logiczne między zdaniami... 70 Część VI. Funkcja zdaniowa... 73 Rozdział IX. Relacje... 76 Część I. Pojęcie relacji... 76 Część II. Konwers (odwrotność) relacji... 78 Część III. Rodzaje relacji... 79 Część IV. Mnożenie relacji... 86 Rozdział X. Funktory prawdziwościowe... 88 Część I. Pojęcie... 88 Część II. Koniunkcja... 90 Część III. Alternatywa... 91 Część IV. Implikacje... 93 Część V. Wynikanie... 97 Część VI. Dysjunkcja (negacja koniunkcji)... 100 Część VII. Binegacja (negacja alternatywy)... 105 Część VIII. Matryca funktorów... 106 Część IX. Inne funktory prawdziwościowe... 106 Część X. Funktory nieprawdziwościowe... 108 Rozdział XI. Prawa rachunku zdań... 110 Część I. Uwagi ogólne... 110 Część II. Tautologie... 111 Część III. Kontrtautologia... 122 Część IV. Metody badania funkcji logicznych... 125 Rozdział XII. Rozumowania na zdaniach kategorycznych... 132 Część I. Zdania kategoryczne... 132 Część II. Stosunki między zakresami nazw w zdaniach kategorycznych... 135 Część III. Rozłożenie terminów w zdaniach kategorycznych... 139 Część IV. Rozumowania bezpośrednie przez dodanie funktorów... 140
Spis treści VII Część V. Rozumowania z opozycji (kwadrat logiczny)... 141 Część VI. Zwrot tylko w zdaniach kategorycznych... 145 Część VII. Przekształcenia zdań kategorycznych... 148 Część VIII. Podsumowanie... 154 Rozdział XIII. Rozumowania pośrednie... 160 Część I. Sylogizm kategoryczny... 160 Część II. Sylogizm prawniczy... 175 Część III. Sprawdzanie poprawności trybów sylogistycznych za pomocą diagramów Venna... 179 Część IV. Błędy we wnioskowaniach... 182
Wstęp Zapewne czujesz presję przed zbliżającym się egzaminem i zastanawiasz się jak przebrnąć przez setki stron tekstu tak, aby wiadomości zostały w Twojej głowie. Konieczne są notatki, zakreślacze itp., których zadaniem jest pomóc Ci w uporządkowaniu wiedzy. Co jednak jeśli czasu jest coraz mniej, a po przeczytaniu tych setek stron nie starczyło go już na notatki i rysowanie tabel? Rozwiązanie stanowi właśnie ta publikacja. To kompaktowe opracowanie wszystkich najważniejszych zagadnień, których znajomość pomoże w zdaniu egzaminu. Przedstawiamy Ci idealne narzędzie zarówno do nauki, jak i do powtórki przed egzaminem. Dzięki zwięzłemu ujęciu tematu, tabelom, wykresom i wyróżnieniom szybko przyswoisz i powtórzysz wiedzę, a podejście do egzaminu stanie się mniej stresującym przeżyciem. Korzystaj także z testów, do których odeśle Cię QR Code z okładki. Powodzenia! Redakcja
Wykaz skrótów 1. Akty prawne KC... ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121) KK... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KPC... ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 101) KPK... ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) KRO... ustawa z 25.2.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 788 ze zm.) 2. Inne skróty art.... artykuł Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U.... Dziennik Ustaw godz.... godzina n.... następny niepubl.... niepublikowany Nr... numer NSA... Naczelny Sąd Administracyjny OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNKW... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna poz.... pozycja RM... Rada Ministrów s.... strona t.j.... tekst jednolity uchw.... uchwała ust.... ustęp wyr.... wyrok ze zm.... ze zmianami zob.... zobacz
Rozdział I. Pojęcie logiki i jej struktura Część I. Pojęcie Arystoteles wyodrębnił logikę jako dyscyplinę służebną. Nie pojmował jej jako nauki, ale jako przygotowanie i narzędzie nauk. Stagiryta, rozwijając tajniki definiowania i wnioskowania indukcyjnego, dał podstawy do rozwoju logiki jako odrębnej dyscypliny badawczej. Logika to nauka o sposobach jasnego i ścisłego ujmowania myśli, która określa reguły poprawnego rozumowania i uzasadniania twierdzeń. Jasne, konsekwentne i uporządkowane myślenie jest podstawą poprawnego wnioskowania. Analizując zasady poprawnego rozumowania sprawdza się konstrukcje zdań zarówno z formalnego punktu widzenia, jak i pod kątem zawartości merytorycznej. Logika jako samodzielna dziedzina nauki wykształciła się z nauk filozoficznych. Obecnie jest nauką autonomiczną, której przedmiotem jest definiowanie i badanie prawdy. Przedmiotem zainteresowania logiki jest analiza poprawności pojęć, sądów i wnioskowań. Logika wskazuje zasady poprawnego rozumowania i argumentowania, zajmuje się badaniem pojęć i zasad metodycznych wypracowanych przez inne nauki. Bez poprawnego myślenia nauka by nie istniała, a człowiek nie byłby w stanie dokonać żadnego odkrycia naukowego. To za sprawą poprawnego myślenia, nauka się rozwija. Nauka logiki przewidziana jest w programie studiów zarówno na kierunkach humanistycznych, jak i ścisłych. Dla prawnika istotna jest poprawna interpretacja prawa i umiejętność przekonania kogoś do swoich racji za pomocą rzetelnych i trafnych argumentów. Poprawne myślenie jest nieodzowne w procesie myślowym prawnika, bez względu na rodzaj wykonywanego w przyszłości zawodu.
2 Rozdział I. Pojęcie logiki i jej struktura Część II. Struktura 1. Podział. W obrębie logiki możemy wyróżnić trzy główne działy: semiotykę: semantykę, syntaktykę, pragmatykę; logikę formalną; ogólną metodologię nauk. LOGIKA semiotyka logika formalna ogólna metodologia nauk semantyka syntaktyka pragmatyka 2. Semiotyka. Jest to nauka o znakach i systemach znakowych tworzących język. Zajmuje się rodzajami, właściwościami i funkcjami znaków. Obejmuje swym zakresem semantykę, syntaktykę i pragmatykę. 3. Semantyka. Jest to nauka zajmująca się badaniem związków, jakie zachodzą między znakiem a rzeczywistością, do której znak się odnosi. Wypowiadając jakiś wyraz myślami najczęściej zmierzamy do rzeczywistości, na którą dany wyraz nas naprowadza. Jeżeli wypowiadając wyraz zamek myślimy o urządzeniu w drzwiach albo o budowli, będącej rezydencją królów, czy zaś o suwaku w ubraniu, to niewątpliwie mamy na myśli odniesienie semantyczne znaku zamek. Semantyka zajmuje się problematyką znaczenia wyrażeń.
Część II. Struktura 3 okulary 4. Syntaktyka. Jest to nauka zajmująca się badaniem związków, jakie zachodzą między znakami wewnątrz danego języka. Dzięki syntaktyce możliwe jest poprawne wiązanie znaków w wyrażenia bardziej złożone. wysoki student wysoki student 5. Pragmatyka. Jest to nauka zajmująca się badaniem związków, jakie zachodzą między znakiem a tymi, którzy się nim posługują (tj. między nadawcami i odbiorcami znaków). Badanie w procesie komunikowania się ludzi zależności pomiędzy wypowiadającym a słuchaczem pozwala stwierdzić poprawność rozumienia treści znaku. Treść przekazywana przez nadawcę powinna dotrzeć do odbiorcy bez zniekształceń. Inaczej mówiąc, odbiorca powinien przypisać takie znaczenie spostrzeżonemu substratowi materialnemu, jakie zostało mu nadane przez nadawcę. okulary nadawca znaku odbiorca znaku
4 Rozdział I. Pojęcie logiki i jej struktura Do pragmatyki zaliczymy również użyteczność zastosowania danego rozumowania do rozwiązania pewnych kwestii. Przykładem odniesienia pragmatycznego jest prawidłowa reakcja kierowcy na znak drogowy. Badanie odniesienia pragmatycznego będzie mieć miejsce również podczas egzaminu z logiki, kiedy egzaminator będzie badać, czy student w sposób prawidłowy przyswoił sobie zasady poprawnego rozumowania. 6. Logika formalna. Logika formalna bada schematy rozumowań niezawodnych. Rozumowanie niezawodne to takie, które zawsze wiedzie do prawdziwego wniosku. W oparciu o schemat rozumowania niezawodnego, na podstawie zdania: Żaden sędzia nie jest prokuratorem, możemy wnosić, że i żaden prokurator nie może być sędzią. Skoro w zdaniu kategorycznym o budowie: Żadne S nie jest P nazwy S i P wykluczają się, to nie ma znaczenia, którą z nazw umieścimy na miejscu podmiotu. W takim przypadku zamiana podmiotu z orzecznikiem nie ma wpływu na wartość logiczną zdania. Zarówno zdanie o budowie: Żadne S nie jest P, jak i zdanie o budowie: Żadne P nie jest S będą miały taką samą wartość logiczną. Możemy więc powiedzieć, że zdanie: Żadne S nie jest P jest równoważne zdaniu: Żadne P nie jest S, co w języku sformalizowanym zapisujemy jako SeP = PeS. Zasada ta, nazywana konwersją, nie ma zastosowania do wszystkich zdań kategorycznych. Nie można jej w sposób niezawodny zastosować np. do zdania o budowie: Każde S jest P. Oczywiste jest, że ze zdania: Każdy sędzia jest prawnikiem nie wynika zdanie: Każdy prawnik jest sędzią. Z treści tych zdań wynika, że powyższe rozumowanie jest zawodne. 7. Ogólna metodologia nauk. Jest to dyscyplina naukowa o sposobach dochodzenia do twierdzeń naukowych. Składają się na nią wyniki badań nad metodami prowadzenia obserwacji i doświadczeń oraz zasadami rozumowań ścisłych. Wyniki tych badań stanowią punkt wyjścia i źródło inspiracji do badań nad metodologiami właściwymi dla poszczególnych nauk odpowiednio do ich specyfiki. Tak tworzone są reguły warsztatów metodologicznych i tylko twierdzenia (zdania) będące rezultatami badań prowadzonych według tych reguł zaliczane są do pocztu wiedzy, za którą nauka ręczy swym autorytetem.
Część II. Struktura 5 Wiedza, o której mowa w art. 7 KPK, to właśnie zbiór takich zdań. Zgodnie z tym przepisem organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Ogólna metodologia nauk zajmuje się sposobem uzasadniania naszych twierdzeń. W pracy myślowej prawnika ta dziedzina logiki jest niezastąpiona, bez względu na rodzaj wykonywanej profesji. Ważne jest by pełnomocnik procesowy adwokat czy radca prawny podczas procesów sądowych umiejętnie potrafił przedstawić argumenty świadczące o niewinności swego klienta, co w konsekwencji wpłynie na wynik procesu. Brak wiedzy z zakresu ogólnej metodologii nauk może skończyć się dla adwokata przegranym procesem, dla prokuratora brakiem skazania oskarżonego, a dla sędziego apelacją orzeczenia z uwagi na niezrozumienie przez stronę motywów rozstrzygnięcia, którymi kierował się sąd przy rozstrzygnięciu sprawy. Poprzez umiejętne uzasadnienie twierdzeń można przekonać drugiego człowieka do naszych twierdzeń, które nie zawsze są prawdziwe. Właściwie dobrana argumentacja niejednokrotnie sprawia, że przekazywany fałsz wydaje się prawdą. Ogólna metodologia nauk ujawnia chwyty erystyczne, których znajomość jest nieodzowna nie tylko przy wyrażaniu twierdzeń, ale również przy ich przyjmowaniu.
Rozdział II. Znak, kategorie syntaktyczne Część I. Znak 1. Pojęcie. Znak to nadany przez kogoś, dostrzegalny zmysłowo układ rzeczy lub zjawisko o określonej treści umożliwiający pewnej grupie odbiorców odczytanie tej treści. Znak to najczęściej element jakiegoś języka, przedmiot, który w procesie porozumiewania się ludzi służy do przekazywania określonych treści (informacji czy znaczeń). Za pomocą znaku poznajemy rzeczywistość. Znak został wytworzony przez człowieka dla celów komunikacyjnych. Może być on wyrażony wszelkimi zmysłami, jak np. słowem, dźwiękiem lub gestem. Znakiem może być przedmiot, który poprzez utrwalony sposób używania go jest środkiem komunikacji. Niekiedy nawet bierne zachowanie jest znakiem. PRZYKŁAD Przykładem opisywanego znaku jest przyjęcie oferty. Zgodnie z art. 68 2 KC, jeżeli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności, brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty. Klasycznym przykładem uporządkowanego zbioru znaków słownych jest język. 2. Elementy. Elementy znaku to: nadawca, treść znaku, odbiorca.
Część I. Znak 7 a. Nadawca. Nadawca to twórca znaku lub osoba, która przekazuje znak. b. Treść. Treść znaku to reguły znaczeniowe nadane przez człowieka w celu komunikacyjnym, które są zrozumiałe dla określonej grupy odbiorców. c. Odbiorca. Odbiorca znaku to osoba, do której znak jest skierowany, do której dany znak dociera. Nadawca i odbiorca znaku może być jedną i tą samą osobą. Zdarza się, że sami sobie przesyłamy znaki, gdy np. robimy zakupy według wcześniej przygotowanej listy, sporządzamy notatki z wykładów czy zapisujemy ważne informacje do pamięci telefonu. PRZYKŁAD Przykładem znaku może być znak drogowy, o ile w jego treści istnieje intencja komunikacyjna. Treść zawarta jest zazwyczaj w substracie materialnym, z którym to substratem łączymy określone znaczenie. Nie będzie więc znakiem znak drogowy porzucony na wysypisku śmieci. 3. Znaczenie. Znak ma swoje znaczenie, tylko jeżeli znajduje się w odpowiednim miejscu i w określonych okolicznościach. Każdy znak musi mieć odpowiednią treść. Bez treści porozumiewanie się nie jest możliwe. Ten sam znak może być wyrażany za pomocą różnych reguł i w różnych językach. PRZYKŁAD Wyrazy: kobieta, woman, die Frau, la femme, женщина oznaczają dokładnie ten sam zakres desygnatów. 4. Oznaka. Od znaku należy odróżnić oznakę, która jest objawem czy symptomem jakiegoś stanu rzeczy. Oznaka powstaje samoistnie, współtowarzyszy danemu stanowi rzeczy i niekiedy kieruje w jego stronę myśli. Oznaka tym różni się od znaku, że zjawisko współtowarzyszące danemu stanowi rzeczy powstaje samoistnie i nie ma zamierzonej treści komunikacyjnej.