Aktywa pieniężne przedmiotem prezentacji i ujawniania w sprawozdaniu finansowym

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 56 (112), Warszawa 2010 Aktywa pieniężne przedmiotem prezentacji i ujawniania w sprawozdaniu finansowym Wprowadzenie Danuta Krzywda W sprawozdawczości finansowej jednostek działających w gospodarce rynkowej na szczególną uwagę zasługują informacje o środkach pieniężnych i innych aktywach pieniężnych. Aktywa te mając zdolność do regulowania zobowiązań, zabezpieczają jednostkę przed upadłością spowodowaną brakiem wypłacalności. Przy naturalnej ograniczoności podaży pieniądza stanowiącej immanentną cechę gospodarki rynkowej, posiadanie aktywów pieniężnych jest warunkiem przetrwania i rozwoju jednostki, a precyzyjna i jednoznaczna, czyli niebudząca wątpliwości informacja o tym fakcie jest podstawą oceny sytuacji finansowej jednostki, jak również podejmowania decyzji gospodarczych przez użytkowników sprawozdań finansowych. Warunek ten nie jest spełniony, gdy zmiana stanu środków pieniężnych wynikająca z informacji prezentowanych w bilansie nie jest zgodna z informacją o tej zmianie prezentowaną w rachunku przepływów pieniężnych. Użytkownik sprawozdania finansowego widząc dwie różne kwoty zmiany stanu środków pieniężnych jedną wynikającą z bilansu, a drugą inną, prezentowaną w rachunku przepływów pieniężnych, ma prawo wątpić w prawdziwość i rzetelność tej informacji. Objaśnienie (w dodatkowych informacjach i objaśnieniach) różnicy między kwotą bilansowej zmiany stanu środków pieniężnych a kwotą przepływów pieniężnych netto, razem prezentowaną w rachunku przepływów pieniężnych, nie rozwiązuje problemu braku precyzji i jednoznaczności informacji sprawozdawczych o aktywach pieniężnych oraz wynikającej stąd różnicy kwot. W tych warunkach staje się konieczne podjęcie próby wyjaśnienia przyczyn rozbieżności informacji o zmianie stanu środków pieniężnych prezentowanych Dr Danuta Krzywda, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Katedra Rachunkowości Finansowej, krzywdad@uek.krakow.pl 111

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona w bilansie i w rachunku przepływów pieniężnych oraz zaproponowanie zmian w celu usunięcia tej rozbieżności w granicach obowiązującego prawa. Dla zrealizowania tak określonego celu przeprowadzono analizę definicji aktywów pieniężnych, w tym środków pieniężnych oaz innych związanych z nimi pojęć, ze wskazaniem na ich wzajemne powiązania. Analizie poddano definicje zawarte w ustawie o rachunkowości, KSR nr 1 Rachunek przepływów pieniężnych oraz MSR 7 Rachunek przepływów pieniężnych. Na podstawie wyników tej analizy zaproponowano zmiany w zakresie prezentacji i ujawniania aktywów pieniężnych w sprawozdaniu finansowym, niezależnie od przyjętej metody prezentacji przepływów pieniężnych z działalności operacyjnej w rachunku przepływów pieniężnych, a więc bez względu na wariant rachunku przepływów pieniężnych (metoda bezpośrednia, metoda pośrednia). Przedstawione rozważania dotyczą obydwóch wariantów rachunku przepływów pieniężnych. 1. Powiązania informacji liczbowych w sprawozdaniu finansowym Sprawozdanie finansowe jest zbiorem informacji o sytuacji majątkowej, finansowej i wyniku finansowym jednostki lub grupy kapitałowej (podmiotu rachunkowości) sporządzonym za dany okres z zastosowaniem konwencjonalnych formuł ich opisu i prezentacji (Krzywda, 2007, s. 232). Sprawozdanie finansowe ma określony cel, którym według powszechnie uznawanych Założeń koncepcyjnych sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych jest dostarczanie informacji o sytuacji finansowej, wynikach działalności oraz zmianach sytuacji finansowej jednostki, które będą użyteczne dla szerokiego kręgu użytkowników przy podejmowaniu decyzji gospodarczych (Międzynarodowe Standardy, 2007, s. 49). Jedną z cech jakościowych sprawozdań finansowych, określonych w Założeniach koncepcyjnych sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych jest zrozumiałość informacji sprawozdawczych, czyli łatwość rozumienia ich przez użytkowników. Zakłada się, że użytkownicy mają wystarczającą wiedzę z zakresu biznesu, działalności gospodarczej i rachunkowości oraz wykazują ochotę do uważnego zapoznania się z prezentowanymi informacjami (Międzynarodowe Standardy, 2007, s. 49). Z powyższych rozważań wynika, że sprawozdanie finansowe jest zbiorem informacji uporządkowanych w aspekcie ich przedmiotu (informacji o sytuacji majątkowej, a w szczególności finansowej, wynikach działalności oraz zmianach sytuacji finansowej jednostki) oraz przedstawionych w sposób zrozumiały dla użytkowników. Warunkiem zrozumiałości informacji sprawozdawczych jest ich uporządkowanie merytoryczne i formalne. Uporządkowanie merytoryczne oznacza kon- 112

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona sekwentne używanie w poszczególnych częściach sprawozdania finansowego nazw informacji oznaczających wielkości ekonomiczne zgodnie z ich treścią znaczeniową określoną w definicjach tych wielkości. Wiążące w tym zakresie są definicje wielkości ekonomicznych zawarte w art. 3 ust. 1 ustawy o rachunkowości (Ustawa z dnia 29 września 1994 r., 2009). W przypadku braku definicji ustawowej na mocy art. 10 ust. 3 można stosować definicję zawartą w odpowiednim krajowym standardzie rachunkowości, a w razie jej braku można stosować definicję zawartą w odpowiednim MSR. Ustawa o rachunkowości oraz standardy rachunkowości zawierają przede wszystkim definicje wielkości ekonomicznych na najwyższym poziomie uogólnienia, np. aktywa, zobowiązania, aktywa netto, przychody i zyski, koszty i straty oraz wybrane wielkości ekonomiczne na niższych niejednakowych poziomach uogólnienia, np. zobowiązania finansowe, rezerwy, środki trwałe itp. Zróżnicowane poziomy uogólnienia wielkości ekonomicznych zdefiniowanych w ustawie, a także w standardach, często utrudniają właściwe rozumienie, a następnie posługiwanie się wielkościami ekonomicznymi (nazwami informacji) w procesie sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych. Właściwe posługiwanie się określonymi wielkościami ekonomicznymi wymaga znajomości: 1) powiązań określonej wielkości ekonomicznej z innymi wielkościami na tym samym poziomie uogólnienia, np. aktywa = zobowiązania + kapitał własny, 2) struktury wewnętrznej określonej wielkości ekonomicznej, np. aktywa: trwałe i obrotowe, 3) charakteru powiązań informacji o tej samej wielkości ekonomicznej prezentowanych w różnych częściach sprawozdania finansowego, np. zysk (strata) netto w bilansie i zysk (strata) netto w rachunku zysków i strat, a także zysk (strata) netto w rachunku przepływów pieniężnych; jest to przykład powiązań bezpośrednich, a więc takich, które są wyrazem spójności całego sprawozdania finansowego, przez co ułatwiają jego rozumienie. Brak spójności informacji prezentowanych w poszczególnych częściach sprawozdania finansowego oraz niewystarczająca dezagregacja danych to dwa poważne zastrzeżenia użytkowników sprawozdań finansowych zgłaszane pod adresem aktualnie obowiązujących rozwiązań w zakresie prezentacji informacji w sprawozdaniach finansowych 1. Brak spójności informacji sprawozdawczych może wynikać nie tylko z obowiązujących rozwiązań normatywnych, ale również z niewłaściwego rozumienia wielkości ekonomicznych zdefiniowanych w ustawie o rachunkowości i/lub w standardach rachunkowości. U podstaw nieporozumień interpretacyjnych leży wspomniane wyżej definiowanie wielkości ekonomicznych na różnych poziomach ich uogólnienia. 1 Zastrzeżenia te spowodowały rozpoczęcie prac nad projektem nowego modelu sprawozdawczości finansowej. Projekt jest realizowany w procesie konwergencji, który ogólnie ujmując polega na niwelowaniu różnic między MSSF i US GAAP. 113

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Z tej drugiej przyczyny doszło do rozbieżności między bilansową zmianą stanu środków pieniężnych a ich zmianą prezentowaną w rachunku przepływów pieniężnych w pozycji przepływy pieniężne netto razem. Warunkiem usunięcia tej przyczyny, a w konsekwencji doprowadzenia do spójności tej kluczowej (obok zysku/straty netto) informacji prezentowanej w sprawozdaniu finansowym, jest interpretacja aktywów pieniężnych, oparta na całościowej klasyfikacji aktywów zdefiniowanych w ustawie o rachunkowości i w standardach rachunkowości. 2. Aktywa pieniężne w strukturze aktywów Aktywa, zdefiniowane w ustawie o rachunkowości jako kontrolowane przez jednostkę zasoby majątkowe o wiarygodnie określonej wartości, powstałe w wyniku przeszłych zdarzeń, które spowodują w przyszłości wpływ do jednostki korzyści ekonomicznych (art. 3 ust. 1 pkt 12) są wielkością ekonomiczną o najwyższym poziomie uogólnienia. Zasadniczymi kryteriami klasyfikacji aktywów dla potrzeb ich prezentacji w bilansie są: 1) płynność rozumiana jako łatwość zamiany na środki pieniężne, z uwzględnieniem zamiaru kierownictwa jednostki co do skorzystania z tej obiektywnej cechy określonego składnika aktywów (np. akcje spółki giełdowej mogą być traktowane przez kierownictwo jednostki jako inwestycje długoterminowe lub krótkoterminowe), 2) przedmiot, 3) cel posiadania. Z pierwszego punku widzenia aktywa dzielą się na: obrotowe i trwałe. Zarówno aktywa obrotowe, jak i trwałe, są zdefiniowane w ustawie o rachunkowości. Według art. 3 ust. 1 pkt 18, 19, 24 ustawy o rachunkowości, aktywa obrotowe to ta część aktywów jednostki, które w przypadku: a) zapasów, a więc materiałów nabytych w celu zużycia na własne potrzeby, wytworzonych lub przetworzonych przez jednostkę produktów gotowych (wyrobów i usług) zdatnych do sprzedaży lub w toku produkcji, półproduktów oraz towarów nabytych w celu odsprzedaży w stanie nieprzetworzonym są przeznaczone do zbycia lub zużycia w ciągu 12 miesięcy od dnia bilansowego lub w ciągu normalnego cyklu operacyjnego właściwego dla danej działalności, jeżeli trwa on dłużej niż 12 miesięcy; b) aktywów finansowych, a więc aktywów pieniężnych, instrumentów kapitałowych wyemitowanych przez inne jednostki, a także wynikającego z kontraktu prawa do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawa do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach są płatne i wymagalne lub przeznaczone do zbycia w ciągu 12 miesięcy 114

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona od dnia bilansowego lub od daty ich założenia, wystawienia lub nabycia, albo stanowią aktywa pieniężne; c) należności krótkoterminowych obejmują ogół należności z tytułu dostaw i usług oraz całość lub część należności z innych tytułów niezaliczonych do aktywów finansowych, a które stają się wymagalne w ciągu 12 miesięcy od dnia bilansowego; d) rozliczeń międzyokresowych trwają nie dłużej niż 12 miesięcy od dnia bilansowego. Według art. 3 ust. 1 pkt 13 aktywa trwałe to aktywa jednostki, które nie są zaliczane do aktywów obrotowych. Tak zdefiniowane dwie grupy aktywów są prezentowane w bilansie według kryterium wzrastającej płynności, tj. w pierwszej kolejności aktywa trwałe, a następnie aktywa obrotowe. To samo kryterium jest podstawą uszczegółowionej prezentacji składników w grupach aktywów trwałych i obrotowych. Z punktu widzenia przedmiotu, aktywa dzielą się na rzeczowe, niematerialne i finansowe. Poszczególne grupy aktywów, wyszczególnione z punktu widzenia przedmiotu, są zdefiniowane w ustawie o rachunkowości wybiórczo. Ustawa nie definiuje rzeczowych aktywów ani rzeczowych aktywów trwałych, natomiast definiuje pojęcia wchodzące w ich skład, tj. środki trwałe, środki trwałe w budowie wchodzące w skład rzeczowych aktywów trwałych, oraz rzeczowe aktywa obrotowe. Ustawa definiuje aktywa niematerialne, określając je pojęciem wartości niematerialne i prawne, a więc grupę aktywów wyróżnionych według kryterium ich przedmiotu. Trzecia grupa aktywów, wyróżniona z tego punktu widzenia, jest również zdefiniowana w ustawie (art. 3 ust. 1 pkt 24). Aktywa finansowe to aktywa pieniężne, instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki, a także wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach. Zrozumienie tej definicji, a następnie oparcie się na niej w celu właściwej prezentacji informacji w sprawozdaniu finansowym, wymaga znajomości innych pojęć, tj.: instrument finansowy, instrument kapitałowy, aktywa pieniężne. Wymienione wyżej pojęcia, użyte do objaśnienia treści znaczeniowej aktywów finansowych, zajmują różne miejsce w klasyfikacji aktywów, co więcej pojęcia instrumenty kapitałowe i instrumenty finansowe mogą występować również jako składniki pasywów. Najbardziej ogólnym z wymienionych pojęć jest określenie instrumenty finansowe zdefiniowane w ustawie o rachunkowości (art. 3 ust. 1 pkt 23) jako kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednocześnie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kon- 115

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona traktu ma charakter bezwarunkowy lub warunkowy. Do instrumentów finansowych nie zalicza się w szczególności: a) rezerw i aktywów z tytułu odroczonego podatku dochodowego; b) umów o gwarancje finansowe, które ustalają wykonanie obowiązków z tytułu udzielonej gwarancji, w formie zapłacenia kwot odpowiadających stratom poniesionym przez beneficjenta na skutek niespłacenia wierzytelności przez dłużnika w wymaganym terminie; c) umów o przeniesienie praw z papierów wartościowych w okresie między terminem zawarcia i rozliczenia transakcji, gdy wykonanie tych umów wymaga wydania papierów wartościowych w określonym terminie, również wtedy, gdy przeniesienie tych praw następuje w formie zapisu na rachunku papierów wartościowych, prowadzonym przez podmiot upoważniony na podstawie odrębnych przepisów; d) aktywów i zobowiązań z tytułu programów, z których wynikają udziały pracowników oraz innych osób związanych z jednostką w jej kapitałach lub w kapitałach innej jednostki z grupy kapitałowej do której należy jednostka; e) umów połączenia spółek, z których wynikają obowiązki określone w art. 44b ust. 9. Tak zdefiniowane kontrakty skutkują zatem powstaniem: aktywów finansowych u jednej ze stron, zobowiązania finansowego lub instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron. Podmiotowość systemu rachunkowości sprawia, że przedmiotem aktywów finansowych jednej strony stają się zobowiązania finansowe lub instrumenty kapitałowe drugiej strony tego kontraktu i vice versa. To oczywiste stwierdzenie nie znalazło jednoznacznego wyrazu w definicji aktywów finansowych. W odniesieniu do zobowiązań finansowych drugiej strony kontraktu, definicja aktywów finansowych używa określenia wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach. W definicji aktywów finansowych, które są pojęciem wynikającym z definicji instrumentów finansowych, użyto tego właśnie określenia dla objaśnienia ich istoty, co nie ułatwia właściwego posługiwania się pojęciem aktywa finansowe. Drugim określeniem użytym w definicji pojęcia aktywa finansowe jest określenie instrumenty kapitałowe. Według art. 3 ust. 1 pkt 26 ustawy, są to kontrakty, z których wynika prawo do majątku jednostki, pozostałego po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wszystkich wierzycieli, a także zobowiązanie się jednostki do wyemitowania lub dostarczenia własnych instrumentów kapitałowych, a w szczególności udziały, opcje na akcje własne lub warranty. W definicji aktywów finansowych użyto pojęcia instrumenty kapitałowe w sposób nie budzący wątpliwości, co znajduje wyraz w słowach instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki. 116

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Miejsce aktywów finansowych w strukturze pojęć wynikających z definicji instrumentów finansowych przedstawia rysunek 1. Rysunek 1. Pojęcia wynikające z definicji instrumentów finansowych Aktywa finansowe aktywa pieniężne instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki Instrumenty finansowe Skutki w bilansach stron umowy Zobowiązania finansowe wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych od innej jednostki wynikające z kontraktu prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach Źródło: opracowanie własne (Krzywda, 2001). zobowiązanie jednostki do wydania aktywów finansowych zobowiązanie jednostki do wymiany instrumentu finansowego z inną jednostką na niekorzystnych warunkach Instrumenty kapitałowe własne instrumenty kapitałowe udziały zobowiązanie się jednostki do wyemitowania lub dostarczenia własnych instrumentów kapitałowych opcje na akcje własne, warranty Na szczególną uwagę zasługuje użyte w definicji aktywów finansowych określenie: aktywa pieniężne. Według art. 3 ust. 1 pkt 25 ustawy, są to aktywa w formie krajowych środków płatniczych, walut obcych i dewiz. Do aktywów pieniężnych zalicza się również inne aktywa finansowe, w tym w szczególności naliczone odsetki od aktywów finansowych. Jeżeli aktywa te są płatne lub wymagalne w ciągu 3 miesięcy od dnia ich otrzymania, wystawienia, nabycia lub założenia (lokaty), to na potrzeby rachunku przepływów pieniężnych zalicza się je do środków pieniężnych, chyba że ujmuje się je w przepływach z działalności inwestycyjnej (lokacyjnej). Szczególne znaczenie określenia aktywa pieniężne wynika z tego, że: 1) zabezpieczają jednostkę przed upadłością spowodowaną brakiem wypłacalności (tj. zdolności do terminowego regulowania zobowiązań), 117

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona 2) kwoty przewyższające poziom zapewniający wypłacalność mogą i powinny być inwestowane. Z ustawowej definicji aktywów pieniężnych wynika, że: 1) aktywami pieniężnymi są krajowe środki płatnicze, waluty obce i dewizy oraz inne aktywa finansowe; zwracanie szczególnej uwagi na naliczone odsetki od aktywów finansowych jako składnik aktywów pieniężnych nie wydaje się mieć istotnego znaczenia, albowiem naliczone odsetki towarzysząc zawsze konkretnemu składnikowi aktywów finansowych kreują jego wartość; istotne znaczenie ma natomiast to, w jakim czasie naliczone odsetki stają się należnymi, np. odsetki od trzyletniej obligacji mogą być należne po upływie każdego miesiąca, kwartału, roku, albo w momencie wykupu obligacji; natomiast odsetki od depozytów płatnych na żądanie są środkami pieniężnymi, a nie innymi aktywami finansowymi, 2) inne aktywa finansowe płatne lub wymagalne w ciągu 3 miesięcy od dnia ich otrzymania, wystawienia, nabycia lub założenia (lokaty), na potrzeby rachunku przepływów pieniężnych mogą być: zaliczone do środków pieniężnych, nie zaliczone do środków pieniężnych, co ma miejsce wówczas, gdy ujmuje się je w przepływach z działalności inwestycyjnej. Ustawowa definicja aktywów pieniężnych daje możliwości wyboru rozwiązania w zakresie uznawania innych aktywów finansowych za środki pieniężne lub za aktywa utrzymywane w celu inwestycyjnym. W tym miejscu warto przedstawić klasyfikację aktywów z punktu widzenia celu ich posiadania. Według tego kryterium, aktywa dzielą się na posiadane w celu operacyjnym, inwestycyjnym oraz finansowym. Ustawa nie definiuje aktywów posiadanych w celu operacyjnym. Definiuje natomiast w art. 48b ust. 3 pkt 1 działalność operacyjną jako podstawowy rodzaj działalności jednostki oraz inne rodzaje działalności, niezaliczone do działalności inwestycyjnej (lokacyjnej) lub finansowej. Art. 3 ust. 1 pkt 17 definiuje inwestycje jako aktywa posiadane przez jednostkę w celu osiągnięcia z nich korzyści ekonomicznych wynikających z przyrostu wartości tych aktywów, uzyskania przychodów w formie odsetek, dywidend (udziałów w zyskach) lub innych pożytków, w tym również z transakcji handlowej, a w szczególności aktywa finansowe oraz te nieruchomości i wartości niematerialne i prawne, które nie są użytkowane przez jednostkę, lecz są posiadane przez nią w celu osiągnięcia tych korzyści. W przypadku zakładów ubezpieczeń przez inwestycje rozumie się lokaty. Aktywa posiadane przez jednostkę w celu inwestycyjnym są przejawem działalności inwestycyjnej, co powinno jednoznacznie wynikać z ustawowej definicji tej działalności. Ustawowy zakres działalności inwestycyjnej jest jednak znacznie szerszy, obejmuje bowiem również aktywa posiadane w celu operacyjnym. Art. 48b ust. 3 pkt 2 stanowi, że przez działalność inwestycyjną (lokacyjną) rozumie się nabywanie lub zbywanie składników aktywów trwałych i krótkoterminowych aktywów finansowych oraz wszystkie z nimi związane pieniężne koszty 118

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona i korzyści. Zgodnie z tą definicją, przejawem działalności inwestycyjnej są wszystkie aktywa trwałe bez względu na przedmiot i cel posiadania, a więc: rzeczowe aktywa trwałe posiadane w celu operacyjnym, czyli środki trwałe i środki trwałe w budowie 2 oraz nieruchomości posiadane w celu inwestycyjnym, wartości niematerialne i prawne posiadane w celu operacyjnym i inwestycyjnym, długoterminowe aktywa finansowe posiadane w celu inwestycyjnym (żaden składnik długoterminowych aktywów finansowych nie jest przejawem działalności operacyjnej ani finansowej). Zgodnie z ustawową definicją, przejawem działalności inwestycyjnej są również krótkoterminowe aktywa finansowe, co pozostaje w niezgodności z zawartą w ustawie, omówioną wyżej definicją aktywów finansowych. Do aktywów finansowych zalicza się bowiem m.in. aktywa pieniężne, którymi są przede wszystkim aktywa w formie krajowych środków płatniczych, walut obcych i dewiz. Posiadanie aktywów finansowych w tej formie nie jest przejawem działalności inwestycyjnej. Aktywa te służą regulowaniu zobowiązań związanych z całokształtem działalności, a przede wszystkim z działalnością operacyjną i finansową. Zobowiązania związane z działalnością inwestycyjną, a konkretnie z nabywaniem składników aktywów trwałych i krótkoterminowych aktywów finansowych o charakterze inwestycyjnym, są regulowane aktywami w formie krajowych środków płatniczych, walut obcych i dewiz pozyskiwanymi głównie z działalności operacyjnej i finansowej; a niekiedy również z działalności inwestycyjnej. Ustawa definiuje działalność finansową w art. 48 ust. 3 pkt 3 jako pozyskiwanie lub utratę źródeł finansowania [zmiany w rozmiarach i relacjach kapitału (funduszu) własnego i obcego w jednostce] oraz wszystkie z nimi związane pieniężne koszty i korzyści. Problem w tym, iż pozyskiwanie i utrata źródeł finansowania (np. powstanie zobowiązania czy też uregulowanie zobowiązania) może być związane nie tylko z działalnością finansową (np. zaciągnięcie kredytu lub spłata kredytu), ale również z innymi rodzajami działalności, czyli z działalnością operacyjną (np. powstanie zobowiązania z tytułu dostaw i usług, albo spłata tego zobowiązania) i z działalnością inwestycyjną (np. powstanie zobowiązania z tytułu nabycia nieruchomości w celu inwestycyjnym lub w celu wykorzystywa- 2 Środki trwałe w budowie są składnikiem aktywów posiadanym w celu operacyjnym, co znajduje wyraz w uznaniu ich przez jednostkę po zakończeniu budowy za środki trwałe. Jeżeli po zakończeniu budowy mają one być uznane za inwestycje długoterminowe nieruchomości, to w okresie ich wznoszenia są posiadane w celu inwestycyjnym. Ujmowanie takich budów w jednej pozycji bilansu środki trwałe w budowie w grupie rzeczowe aktywa trwałe jest daleko idącym uproszczeniem, które może być uzasadnione jedynie brakiem decyzji o przeznaczeniu wznoszonego obiektu do momentu jego ukończenia, co może, choć nie powinno się zdarzyć. 119

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona nia jej w działalności operacyjnej jako środka trwałego 3, albo spłata tego zobowiązania). Spłata zobowiązań związanych z działalnością operacyjną powinna być dokonana środkami pieniężnymi pozyskiwanymi z tej działalności. Spłata zobowiązań z tytułu nabycia inwestycji jest najczęściej dokonywana środkami pozyskanymi w tym celu z alternatywnych źródeł finansowania (np. kolejna emisja akcji, emisja obligacji, kredyt bankowy, czy leasing). Działalność inwestycyjna, jak również niekiedy działalność operacyjna (w sytuacji niewystarczających środków pieniężnych pochodzących z działalności operacyjnej na uregulowanie zobowiązań operacyjnych), są ściśle związane z działalnością finansową, wręcz są od niej uzależnione. Z powyższych rozważań wynika, że ustawowa definicja działalności finansowej powinna być uzupełniona o wskazanie, iż działalnością finansową jest pozaoperacyjne pozyskiwanie lub utrata źródeł finansowania 4. Przedstawione rozważania o aktywach pieniężnych w strukturze aktywów, w powiązaniu z rodzajami działalności, stanowią podstawę rachunku przepływów pieniężnych i prezentacji w sprawozdaniu finansowym. 3. Aktywa pieniężne przedmiotem rachunku przepływów pieniężnych Teoretycznie, rachunek przepływów pieniężnych może objaśniać ruch: 1) środków pieniężnych, albo 2) środków pieniężnych oraz ich ekwiwalentów. Według KSR 1, a także MSR 7, przedmiotem rachunku przepływów pieniężnych są środki pieniężne i ich ekwiwalenty. Podczas gdy środki pieniężne są w obu standardach zdefiniowane analogicznie, to definicje ekwiwalentów różnią się w sposób utrudniający ich prezentację w sprawozdaniu finansowym. Środki pieniężne są objaśnione w ustawowej definicji aktywów pieniężnych (art. 3 ust. 1 pkt 25) jako krajowe środki płatnicze, waluty obce i dewizy. Według KSR 1 pkt 2.1 są to aktywa pieniężne w formie krajowych środków płatniczych, walut obcych i dewiz znajdujące się w obrocie gotówkowym lub obrocie następującym za pośrednictwem bieżących rachunków bankowych. 3 Nabywanie i zbywanie aktywów trwałych według obowiązujących w Polsce przepisów prawa jest przedmiotem działalności inwestycyjnej bez względu na to czy zostały nabyte w celu inwestycyjnym, czy operacyjnym. W dyskusji nad modelem sprawozdawczości finansowej według JASB i FASB proponuje się uwzględnić to rozgraniczenie. Por. Preliminary Views (2008). 4 Wskazanie to jest zawarte w definicji działalności finansowej zamieszczonej w KSR nr 1 Rachunek przepływów pieniężnych, Dz.Urz. Ministra Finansów, 2003, Nr 12, s. 307. 120

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Zalicza się do nich gotówkę w kasie oraz depozyty płatne na żądanie. Analogicznie, według MSR 7 Rachunek przepływów pieniężnych środki pieniężne składają się z gotówki w kasie oraz depozytów płatnych na żądanie. Ekwiwalenty środków pieniężnych są zdefiniowane w KSR 1 pkt 2.1 jako te aktywa pieniężne, nie zaliczone do środków pieniężnych oraz inne aktywa finansowe, które charakteryzują się jednocześnie: 1) wysokim stopniem płynności, to jest łatwością wymiany na określona kwotę środków pieniężnych, 2) nieznacznym ryzykiem utraty wartości oraz 3) krótkim terminem płatności lub wymagalności, nie dłuższym niż 3 miesiące od dnia ich otrzymania, wystawienia, nabycia lub złożenia (lokaty). MSR 7 Rachunek przepływów pieniężnych używa określenia ekwiwalenty pieniężne 5. Według tego standardu są one krótkoterminowymi inwestycjami o dużej płynności, łatwo wymienialnymi na określone kwoty środków pieniężnych oraz narażonymi na nieznaczne ryzyko zmiany wartości. Ekwiwalenty pieniężne służą raczej realizacji krótkoterminowych obciążeń pieniężnych (tj. zobowiązań regulowanych środkami pieniężnymi), a nie dokonywaniu inwestycji lub innym celom. Inwestycje można zaliczyć do ekwiwalentów pieniężnych, jeżeli są łatwo wymienialne na określoną kwotę środków pieniężnych oraz są narażone na nieznaczne ryzyko zmiany wartości. Inwestycje krótkoterminowe zazwyczaj można zaliczyć do ekwiwalentów pieniężnych, jeżeli posiadają krótki termin płatności, za jaki można uznać trzymiesięczny lub krótszy, licząc od daty ich nabycia. W standardzie zwraca się uwagę, że: 1) inwestycje krótkoterminowe w akcje są wyłączone z ekwiwalentów pieniężnych, chyba że same w istocie rzeczy są tymi ekwiwalentami (np. gdy nabyte akcje uprzywilejowane mają krótki termin płatności oraz określoną datę wykupu), 2) w niektórych krajach bankowe kredyty w rachunku bieżącym, płatne na żądanie, stanowią integralną część zarządzania środkami pieniężnymi w jednostce; w takich okolicznościach bankowe kredyty w rachunku bieżącym są zaliczane do pozycji środki pieniężne i ich ekwiwalenty; charakterystyczną cechą kredytowania w rachunku bieżącym jest częsta zmiana stanu salda bankowego z kredytowego na debetowe. Przedstawione definicje środków pieniężnych i ich ekwiwalentów zawarte w KSR1 i MSR 7 różnią się zakresem znaczeniowym pojęcia ekwiwalenty środków pieniężnych, co wynika ze szczegółowości opisu treści definiowanego przedmiotu, jakim są środki pieniężne i ich ekwiwalenty. Zagadnienie to ilustrują rysunki 2 i 3, przedstawiające odpowiednio strukturę środków pieniężnych i ich ekwiwalentów według KSR 1 i MSR 7. 5 W wersji polskojęzycznej MSR 7 używa się zamiennie określeń: ekwiwalenty pieniężne, ekwiwalenty środków pieniężnych, co nie znajduje uzasadnienia w wersji anglojęzycznej, a może wzbudzać niepotrzebne wątpliwości: Por. MSR 7 Rachunek przepływów pieniężnych (2007, s. 470) oraz IAS 7 (2007, s. 861). 121

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Rysunek 2. Struktura środków pieniężnych i ich ekwiwalentów według KSR 1 Gotówka w kasie Źródło: opracowanie własne. Rysunek 3. Struktura środków pieniężnych i ich ekwiwalentów według MSR 7 Gotówka w kasie Środki pieniężne Środki pieniężne Źródło: opracowanie własne. Środki pieniężne i ich ekwiwalenty Depozyty płatne na żądanie Środki pieniężne i ich ekwiwalenty Depozyty płatne na żądanie Ekwiwalenty środków pieniężnych Aktywa pieniężne niezaliczone do środków pieniężnych Ekwiwalenty pieniężne (=środków pieniężnych) Inwestycje krótkoterminowe Inne aktywa finansowe Inwestycje krótkoterminowe W tym miejscu nasuwa się pytanie o przyczynę występowania różnicy między zakresem treści znaczeniowej ekwiwalentów środków pieniężnych według KRS 1 i MSR 7, którą są aktywa pieniężne niezaliczone do środków pieniężnych. Jak wynika z dotychczasowych rozważań zilustrowanych na rysunku 3, aktywa te nie mają charakteru inwestycyjnego. Są to zatem czeki i weksle obce, płatne w terminie krótszym niż 3 miesiące, środki pieniężne na dzień bilansowy w drodze między kasą a rachunkami bankowymi lub między rożnymi rachunkami bankowymi jednostki, w tym także środki pieniężne pobrane z rachunku bankowego jednostki z bankomatu, jak również bony: 122

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona handlowe, komercyjne, skarbowe i inne o terminie zapadalności do trzech miesięcy. Wymienione składniki zaliczone do ekwiwalentów środków pieniężnych w rachunkowości i sprawozdawczości polskiej wydają się nie mieć racji bytu w sprawozdaniach finansowych sporządzanych według MSR/MSSF. Składniki te są ujmowane w innych pozycjach aktywów, tzn. których bezpośrednio dotyczą, np. środki pieniężne w drodze kształtują wartość środków pieniężnych (w kasie, na rachunkach bankowych), weksle obce kształtują wartość należności (należności wekslowe), bony handlowe i inne nie są nabywane w celu ich posiadania w majątku jednostki. Jeśli jednak w warunkach krajowych jednostki posiadają aktywa pieniężne niezaliczone do środków pieniężnych, to należy je traktować jako ekwiwalenty środków pieniężnych w wąskim rozumieniu tego określenia. Uzasadnia to możliwość przyjęcia i stosowania jednego z dwóch możliwych rozwiązań w zakresie określenia przedmiotu objaśniania w rachunku przepływów pieniężnych sporządzanym według polskiego prawa o rachunkowości. Przedmiotem tym mogą być: 1) środki pieniężne oraz ich ekwiwalenty w wąskim rozumieniu tego określenia, a więc: środki pieniężne i aktywa pieniężne niezaliczone do środków pieniężnych, 2) środki pieniężne oraz ich ekwiwalenty w szerokim ich rozumieniu, a więc środki pieniężne, aktywa pieniężne niezaliczone do środków pieniężnych oraz inne aktywa finansowe, czyli krótkoterminowe inwestycje. Przedstawione wyżej rozwiązania w zakresie określenia przedmiotu objaśnienia w rachunku przepływów pieniężnych mają wpływ na prezentację informacji w rachunku przepływów pieniężnych. Powinny mieć również wpływ na prezentację informacji w bilansie. Jednostka, która przyjmie pierwsze z wymienionych wyżej rozwiązań polegające na tym, że przedmiotem objaśnienia w rachunku przepływów pieniężnych są środki pieniężne i aktywa pieniężne niezaliczane do środków pieniężnych, przedstawia: 1) w rachunku przepływów pieniężnych: w poz. D. przepływy pieniężne netto razem (A.III + _B.III_ + C.III) wyłącznie kwotę środków pieniężnych i aktywów pieniężnych niezaliczanych do środków pieniężnych; inne aktywa finansowe, czyli krótkoterminowe inwestycje, ujmie w przepływach z działalności inwestycyjnej (lokacyjnej); 2) w bilansie: w poz. B.III.1.c) środki pieniężne w kasie i na rachunkach bankowych gotówkę w kasie i depozyty płatne na żądanie, inne środki pieniężne aktywa pieniężne niezaliczane do środków pieniężnych, inne aktywa pieniężne 0, w poz. B.III.1.a) i/lub b) inne krótkoterminowe aktywa finansowe inne aktywa finansowe, czyli krótkoterminowe inwestycje, odpowiednio: a) w jednostkach powiązanych, b) w pozostałych jednostkach. 123

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Jednostka, która przyjmie drugie z omawianych rozwiązań polegające na tym, że przedmiotem objaśnienia w rachunku przepływów pieniężnych są środki pieniężne, aktywa pieniężne niezaliczane do środków pieniężnych oraz inne aktywa finansowe, czyli krótkoterminowe inwestycje, przedstawi: 1) w rachunku przepływów pieniężnych: w poz. D. przepływy pieniężne netto, razem (A.III_ + B.III _ + C.III) kwotę środków pieniężnych, aktywów pieniężnych niezaliczanych do środków pieniężnych oraz innych aktywów finansowych, czyli krótkoterminowych inwestycji; inwestycji tych nie ujmie w przepływach z działalności inwestycyjnej; 2) w bilansie: w poz. B.III.1.c) środki pieniężne w kasie i na rachunkach bankowych gotówkę w kasie i depozyty płatne na żądanie, inne środki pieniężne aktywa pieniężne nie zaliczane do środków pieniężnych, inne aktywa pieniężne inne aktywa finansowe, czyli krótkoterminowe inwestycje, w poz. B.III.11) i/lub b) inne krótkoterminowe aktywa finansowe 0. W proponowanych rozwiązaniach występuje zgodność kwoty prezentowanej w rachunku przepływów pieniężnych w poz. D. Przepływy pieniężne netto razem (A.III +/ B.III +/ C.III) z kwotą bilansowej zmiany stanu środków pieniężnych (poz. B.III.1c ) bilansu. Wybór jednego z dwóch proponowanych rozwiązań powinien być oparty na podejściu kierownictwa do krótkoterminowych inwestycji. Jeśli kierownictwo uważa, że są one niezbędne do regulowania krótkoterminowych zobowiązań, powinno wybrać wariant drugi. Uzasadnieniem takiej postawy kierownictwa jest permanentny niski poziom gotówki w kasie i depozytów płatnych na żądnie oraz aktywów pieniężnych niezaliczanych do środków pieniężnych. Jeśli nie ma takiego uzasadnienia, należy wybrać wariant pierwszy 6. Wybrane rozwiązanie w tym zakresie należy przedstawić w omówieniu przyjętych zasad (polityki) rachunkowości stanowiącym część wprowadzenia do sprawozdania finansowego, a w dodatkowych informacjach i objaśnieniach należy objaśnić strukturę środków pieniężnych. Rozwiązania te należy opisać w dokumentacji przyjętych zasad (polityki) rachunkowości. 6 Wariant ten jest zgodny z modelem sprawozdawczości finansowej według IASB i FASB, w którym proponuje się, aby inne aktywa finansowe, czyli krótkoterminowe inwestycje, nie były traktowane tak jak gotówka. 124

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Podsumowanie Informacja o zmianie stanu aktywów pieniężnych w okresie sprawozdawczym ma zasadnicze znaczenie dla użytkowników sprawozdań finansowych. Wynikająca z bilansu kwota tej zmiany znajduje uszczegółowienie analityczne w rachunku przepływów pieniężnych, stąd kwota bilansowej zmiany powinna być równa kwocie prezentowanej w tym rachunku. Występowanie rozbieżności w sprawozdaniach finansowych sporządzanych według polskiego prawa o rachunkowości wynika stąd, że ustawa o rachunkowości dopuszcza alternatywne rozwiązanie w odniesieniu do ujmowania innych aktywów finansowych. Inne aktywa finansowe, jeżeli są płatne lub wymagalne w ciągu 3 miesięcy od dnia ich otrzymania, wystawienia, nabycia lub założenia (lokaty), są zaliczane do środków pieniężnych, chyba że ujmuje się je w przepływach z działalności inwestycyjnej. Jest to zatem element polityki rachunkowości, który powinien być uwzględniony przy prezentacji informacji o aktywach pieniężnych w bilansie jednostki. Literatura IAS 7 Cash Flow Statements, [w:] International Financial Reporting Standards (IFRS) (2007), IASB, London. Krajowy Standard Rachunkowości nr 1 Rachunek przepływów pieniężnych, Dz. Urz. Ministra Finansów, 2003, Nr 12. Krzywda D. (2001), Terminologia ustawy o rachunkowości, SKwP, Warszawa. Krzywda D. (2007), Sprawozdanie finansowe jako produkt rachunkowości, [w:] Podstawy rachunkowości aspekty teoretyczne i praktyczne, pod red. B. Micherdy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) (2007), IASB, Londyn, tłumaczenie polskie wydane przez SKwP, Warszawa. MSR 7 Rachunek przepływów pieniężnych, [w:] Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (2007), tom I, SKwP, IASB, Warszawa. Preliminary Views on Financial Statement Presentation, Discussion Paper, October 2008, IASB, www.jasb.org. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jednolity), Dz.U. 2009, Nr 152, poz. 1223, z późniejszymi zmianami. 125

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Streszczenie W polskiej praktyce sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych występuje rozbieżność między informacją o zmianie stanu środków pieniężnych wynikającej z bilansu oraz informacją o tej zmianie prezentowaną w rachunku przepływów pieniężnych. W referacie przedstawiono próbę wyjaśnienia przyczyn tej rozbieżności oraz zaproponowano zmiany w celu jej usunięcia w granicach obowiązującego prawa. Propozycja sprowadza się do rozszerzenia polityki rachunkowości na prezentację i ujawnianie informacji i o aktywach pieniężnych w bilansie jednostki. Summary Presentation and disclosure of monetary assets in financial statements In the preparation and presentation of financial statements in accordance with Polish practice there appear differences between the information concerning changes in monetary assets as shown in the balance sheet and information about these changes as disclosed in the cash flow statement. This paper discusses these differences and proposes changes intended to eliminate them, within the limits set by legal regulations. The proposed solution postulates expanding the scope of accounting policy choice to include the presentation and disclosure of information about monetary assets in the balance sheet of the entity. 126