IX Kongres Ekonomistów Polskich

Dawid Piątek Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu IX Kongres Ekonomistów Polskich ANALIZA INSTYTUCJI PAŃSTWA TWORZĄCYCH RYNEK KRAJACH TRANSFORMUJĄCYCH SIĘ 1 Streszczenie: Celem artykułu jest analiza zmian instytucji tworzących rynek w krajach transformujących się. W literaturze panuje zgoda co do tego, że bez odpowiedniego otoczenia instytucjonalnego, rynkowa alokacja zasobów nie musi być optymalna. Ponadto wyniki badań nad wzrostem gospodarczym potwierdzają, że instytucje są ważnymi determinantami wzrostu gospodarczego. Ich znaczenie jest szczególnie duże w krajach postsocjalistycznych, które przechodziły transformację gospodarczą. W artykule analizowano zmiany instytucji państwa tworzących rynek, czyli takich które gwarantują prawa własności i wykonywanie umów, w krajach transformujących się w latach 1995-. Wyniki nie są jednoznaczne. Nie wszystkie analizowane wskaźniki uległy poprawie, a ponadto nadal duży jest dystans krajów transformujących się do starej UE. Słowa kluczowe: instytucje, transformacja gospodarcza, ochrona praw własności Wstęp W literaturze panuje zgoda co do tego, że bez odpowiedniego otoczenia instytucjonalnego, rynkowa alokacja zasobów nie musi być optymalna 2. Ponadto wyniki badań nad wzrostem gospodarczym potwierdzają, że instytucje są ważnymi determinantami wzrostu gospodarczego 3. Niektóre z instytucji są tworzone przede wszystkim przez państwo, które także zapewnia ich przestrzeganie, chroni je i wzmacnia. Ich wpływ na wzrost gospodarczy jest niezmiernie istotny, a w ślad za J.J. Milewskim można nawet stwierdzić, że sprawność instytucji państwa jest warunkiem koniecznym, choć oczywiście niewystarczającym, dla osiągnięcia nowoczesnego rozwoju gospodarczego 4. W artykule uwagę skoncentrowano na instytucjach tworzących rynek, w szczególności: ochronie praw własności oraz egzekwowaniu umów. Ich znaczenie jest szczególnie duże w krajach postsocjalistycznych, które przechodziły transformację gospodarczą. Celem artykułu jest analiza zmian instytucji tworzących rynek w krajach transformujących się. Porównując gospodarką centralnie zarządzaną z gospodarką rynkową Bałtowski i Miszewski stwierdzają, że transformacja gospodarcza oznaczała konieczność dokonania ogromnych zmian instytucjonalnych 5. Odnosi się to także do roli państwa w gospodarce. Z jednej strony państwo wycofuje się z funkcji, które pełniło w gospodarce centralnie zarządzanej, z drugiej jednak musi być silne i efektywne gdyż stają przed nim zadania wynikające z transformacji gospodarczej, czyli konieczność: ustabilizowania gospodarki, przeprowadzenia liberalizacji, prywatyzacji a także zmienienie otoczenia instytucjonalnego. W literaturze przedmiotu zjawisko to nazwano paradoksem dostosowującego się państwa (a paradox of the adjusting state) 6. W artykule analizowano doświadczenia 23 krajów postsocjalistycznych z Europy Środkowo-Wschodniej oraz państw byłego Związku Radzieckiego. Okres analizy obejmuje lata 1995-. Artykuł składa się z czterech części. Po 1 Praca powstała w ramach projektu pt. Państwo wobec wolności gospodarczej. Teoria i praktyka transformacji, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC- /1/B/HS4/2. 2 A. Wojtyna, 21, Nowe kierunki badań nad ekonomiczną rolą państwa, Ekonomista, nr 1. 3 Np.: D. Acemoglu, S. Johnson, J. Robinson, 21, Colonial Origins of Comparative Development: an Empirical Investigation, American Economic Review, vol. 91, no. 5; D. Acemoglu, S. Johnson, J. Robinson, 22, Reversal of Fortune: Geography and Institutions in the Making of the Modern World Income Distribution, The Quarterly Journal of Economics, vol. 117, no. 4; D. Rodrik, A. Subramanian, F. Trebbi, 22, Institutions Rule: The Primacy of Institutions over Geography and Integration in Economic Development, NBER Working Paper, no. 935; W. Easterly, R. Levine, 23, Tropics, germs, and crops: how endowments influence economic development, Journal of Monetary Economics, vol., no. 1; D. Acemoglu, S. Johnson, J. Robinson,, Institutions as the Fundamental Cause of Long-Run Growth, Chapter 6, w: Handbook of Economic Growth, (red.) P. Aghion, S.N. Durlauf, vol. 1A, Elsevier, North-Holland; D. Acemoglu, J. Robinson, 212, Why Nations Fail: The Origin of Power, Prosperity, and Poverty, Profile Books, London. 4 J.J. Milewski,, Debata o państwie w początku XXI wieku refleksje historyka, w: Państwo w świecie współczesnym, red. K. Trzciński, ASPRA-JR Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 52. 5 M. Bałtowski, M. Miszewski,, Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 25. 6 J. Ahrens, 2, Toward a Post-Washington Consensus: The Importance of Governance Structures in Less Developed Countries and Economies in Transition, Journal for Institutional Innovation, Development and Transition (IB Review), vol. 4, p. 9. 1

wstępie zaprezentowano przegląd literatury, następnie przedstawiono zmiany instytucji tworzących rynek, a artykuł zamyka się zakończeniem. Przegląd literatury Od lat. w literaturze wskazuje się na instytucje państwa jako jedną z głównych determinant poziomu produkcji i długookresowego wzrostu gospodarczego 7. Wyrazem tej tendencji jest włączanie instytucji do modeli wzrostu jako jednej ze zmiennych endogenicznych. Z długookresowych analiz wynika, iż kraje, które miały sprawniej działające instytucje są obecnie bardziej rozwinięte i mają wyższy poziom PKB per capita, a istnienie odpowiednich instytucji jest warunkiem wejścia na ścieżkę konwergencji 8. Instytucje państwa mogą wpływać pozytywnie lub negatywnie na wzrost gospodarczy 9. Dobre rozwiązania instytucjonalne poprzez obniżenie kosztów transakcyjnych i barier wejścia na rynek oraz efektywne funkcjonowanie mechanizmu rynkowego promują aktywność gospodarczą, innowacyjność i działania zwiększające produkcję 1. Umożliwiają tym samym efektywne funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstw. Złe instytucje powodują, że energia podmiotów skierowana jest na zachowania nieefektywne w skali całej gospodarki (rent-seeking, korupcja), co przyczynia się do stagnacji gospodarczej i niedorozwoju ekonomicznego. Ważne ustalenia dla analiz wpływu instytucji państwa na wzrost gospodarczy mają prace D. Rodrik a. Traktuje on meta-instytucje, tj. demokrację i prawa człowieka, jako fundamentalne, gdyż umożliwiają społeczeństwu odpowiedni wybór z dostępnego wachlarza instytucji 11. Przyjmując takie założenie jako wejściowe, rozpatruje on efektywność państwa w kontekście wspierania przez nie funkcjonowania rynku. Stworzona przez niego taksonomia, obejmuje cztery zasadnicze grupy instytucji 12 : (1) tworzących rynek (prawa własności i wykonywanie kontraktów); (2) regulujących rynek (urzędy regulacyjne i inne mechanizmy korygujące ułomności rynku); (3) stabilizujących rynek (monetarne i fiskalne instytucje oraz instytucje regulacji i nadzoru); (4) legitymizujących działanie rynku (demokracja i ochrona socjalna oraz ubezpieczenie społeczne). Właściwe rozwiązania instytucjonalne są także istotne w krajach słabo rozwiniętych oraz przechodzących transformację gospodarczą. Doświadczenia tych państw wskazują, że bez odpowiedniego otoczenia instytucjonalnego reformy gospodarcze mające na celu ograniczenie inflacji, zrównoważenie finansów publicznych, ograniczenie nierównowagi w wymianie handlowej z zagranicą oraz liberalizację warunków prowadzenia działalności gospodarczej nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, a często są po prostu skazane na porażkę 13. Znaczenie instytucji w krajach transformujących się jest niezwykle istotne przynajmniej z kilku względów. Zmiana instytucji jest przecież obok stabilizacji makroekonomicznej i liberalizacji mikroekonomicznej jednym z obszarów dokonującej się transformacji 14, a badania nad wzrostem gospodarczym w okresie transformacji wskazują, że zmiany instytucji są istotną determinantą zmian wielkości produkcji 15. Biorąc pod uwagę skrajnie różne cechy gospodarki centralnie zarządzanej i rynkowej stwierdzić należy, że transformacja gospodarcza wymaga ogromnych zmian 7 Np.: D.C. North, 19, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge; R.E. Hall, C.I. Jones, 1999, Why do some countries produce so much more output per worker than others?, Quarterly Journal of Economics, Vol. 144, No. 1; D. Rodrik, 1999, Where has all the Growth Gone? External Shocks, Social Conflict, and Growth Collapses, Journal of Economic Growth, No. 4; S. Djankov, R. La Porta, F. Lopez-de- Silanes, A. Shleifer, 23, Courts, Quarterly Journal of Economics, Vol. 118, No. 2. 8 X. Sala-i-Martin, 22, 15 Years Of New Growth Economics: What Have We Learnt?, Central Bank of Chile Working Papers no. 172; D. Acemoglu, J. Robinson,, The Role of Institutions in Growth and Development, Commission on Growth and Development, Working Paper no. 1. 9 Szerzej: K. Szarzec,, Państwo w gospodarce. Studium teoretyczne od Adama Smitha do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 1 M. Bennedsen, N. Malchow-Møller, F. Vinten,, Institutions and Growth a Literature Survey, Centre for Economic and Business Research, Report 1, s. 1-11; D.A. Grigorian, A. Martinez, 2, Quality of Institutions. What Do (Transition) Economies Have to Gain from the?, The World Bank, Europe and Central Asia Region, Private and Financial Sectors Development Unit, Policy Research Working Paper No. 2475, s. 4. 11 D. Rodrick, 23, Growth Strategies, Working Paper No. 317, Department Of Economics Johannes Kepler University of Linz, www.econ.jku.at, s. 27. 12 Ibidem, s.. 13 J. Ahrens, Toward a Post-Washington Consensus, op.cit., s. 2. 14 L. Balcerowicz, 1997, Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 179. 15 Np.: R. Rapacki,, Reformy instytucjonalne a zróżnicowanie ścieżek wzrostu gospodarczego w krajach transformacji w latach 19-, w: Wzrost gospodarczy w krajach transformacji: konwergencja czy dywergencja?, red. R. Rapacki, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 225; D. Piątek, K. Szarzec, M. Pilc,, Economic freedom, democracy and economic growth: a causal investigation in transition countries, Post-Communist Economies nr 3. Przegląd wyników badań nad wzrostem gospodarczym w krajach transformujących się zob.: D. Piątek,, Wzrost gospodarczy w okresie transformacji wnioski z literatury, w: Wzrost gospodarczy i polityka makroekonomiczna, red. W. Kwiatkowska, E. Kwiatkowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. 2

instytucjonalnych 16. Dotyczą one również roli państwa w gospodarce w kontekście której zwraca się w literaturze uwagę na paradoks przystosowującego się państwa 17. Paradoks ten dotyczy roli państwa w gospodarce, które z jednej strony musi wycofać się z pełnionych w poprzednim ustroju gospodarczym funkcji, a z drugiej powinno być na tyle silne i efektywne, żeby realizować zadania wynikające z transformacji tj.: stabilizować gospodarkę, liberalizować warunki działalności gospodarczej, prywatyzować przedsiębiorstwa i zmieniać otoczenie instytucjonalne. Ponadto jak wskazuje Rodrik rynek nie zawsze powstaje sam, nie zawsze sam się reguluje, stabilizuje czy też zyskuje legitymizację społeczną 18. Ważną rolę w tym względzie odgrywają instytucje tworzone właśnie przez państwo. W artykule uwaga skupiona jest na instytucjach państwa tworzących rynek (prawa własności i wykonywanie kontraktów). Należy podkreślić, że samo istnienie wymiany rynkowej wymaga istnienia praw własności, a także jakiejś formy egzekwowania umów. Niestabilność lub brak jasno określonych praw własności negatywnie wpływa na dobrobyt kraju i tempo wzrostu gospodarczego 19. Już D. Hume dowodził, że pokój i bezpieczeństwo społeczeństwa, zależą od przestrzegania trzech praw naturalnych. Są to: stabilność własności; transfer własności tylko w drodze zgody kupującego i nabywcy; dotrzymywanie obietnic (umów) 2. Przestrzeganie prawa własności i dominacja własności prywatnej są podstawowymi cechami gospodarki rynkowej. Natomiast nie były one obecne w gospodarce centralnie zarządzanej. Kraje transformujące się musiały nie tylko prywatyzować odziedziczone po poprzednim ustroju przedsiębiorstwa państwowe oraz liberalizować warunki prowadzenia działalności gospodarczej, żeby dopuścić prywatną własność środków produkcji. Konieczne było także ustanowienie instytucji gwarantujących przestrzeganie praw własności i egzekwowanie umów aby rynek mógł zacząć prawidłowo funkcjonować. Ewolucja instytucji tworzących rynek Mierzenie instytucji, także instytucji tworzących rynek, stwarza pewne trudności. Wynikają one z tego, że zarówno ochrona własności jak i wykonywanie umów są zmiennymi nieobserwowalnymi. Wnioskowanie na ich temat musi więc odbywać się na podstawie obserwacji pewnych zjawisk. W artykule posłużono się danymi na ten temat publikowanymi przez: The Heritage Foundation w raportach pt.: Index of Economic Freedom 21, Bank Światowy w serii raportów pt.: Governance Matters, które są udostępniane w bazie danych Worldwide Government Indicators 22, Bank Światowy oraz Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju w serii raportów pt.: Doing Business 23. Do analizy wybrano wskaźniki: (z Index of Economic Freedom), (z Worldwide Government Indicators), Registering Property oraz Enforcing Contracts (z Doing Business). Okres analizy to lata 1995-. Brakuje danych dla okresu przed zmianami ustrojowymi, jak i dla pierwszych lat transformacji. Można jednak przyjąć, że we wszystkich badanych krajach, w których funkcjonowała gospodarka centralnie zarządzana sytuacja była dość podobna uprzywilejowana była własność publiczna (państwowa lub spółdzielcza), ochrona własności prywatnej była słaba, podobnie jak i system egzekwowania umów. Najogólniej może o tym świadczyć udział sektora prywatnego w PKB, który w roku 19 wynosił od 5% w Albanii, Białorusi, Kazachstanie, Kirgistanie i Rosji do 25% na Węgrzech (najbardziej zreformowana gospodarka centralnie zarządzana) i 3% w Polsce (prywatne rolnictwo). Badane kraje transformujące się, zgodnie ze stosowaną praktyką podzielono na grupy, ze względu na postęp transformacji gospodarczej. Wykorzystano przy tym podział zaproponowany przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, w serii raportów Transition Report 24. Kraje transformujące swoje gospodarki dzielone są na cztery grupy: Europa Środkowa i kraje bałtyckie (ang. Central Europe and the Baltic states, ) 25, Europa Południowowschodnia (ang. South-eastern Europe, ) 26, Europa Wschodnia i Kaukaz (ang. Eastern Europe and Caucasus, ) 27, oraz Centralna Azja (ang. Central Asia, ) 28. Pierwszym analizowanym wskaźnikiem instytucji państwa tworzących rynek jest wskaźnik publikowany przez The Heritage Foundation. Wskaźnik mierzy możliwości akumulacji własności prywatnej przez podmioty, która to własność jest zabezpieczona przez jasne i przejrzyste prawo egzekwowane przez 16 M. Bałtowski, M. Miszewski, Transformacja gospodarcza, op.cit., s. 25. Szerzej: Liberalne przesłanki polskiej transformacji,, red. nauk. W. Jarmołowicz, K. Szarzec, PWE, Warszawa. 17 J. Ahrens, Toward a Post-Washington Consensus, op.cit., s. 9. 18 D. Rodrick, 23, Growth Strategies, op.cit., s. 25. 19 D. Acemoglu, S. Johnson,, Unbundling Institutions, Journal of Political Economy, Vol. 113, No. 5. 2 D. Hume, 1896 (1739), A Treatise of Human Nature, reprinted from the original edition in three volumes, Clarendon Press, Oxford, p. 526, http://oll.libertyfund.org, dostęp: 11.9.. 21 http://www.heritage.org/index/, dostęp: 8.9.. 22 http://info.worldbank.org/governance/wgi/, dostęp: 8.9.. 23 http://www.doingbusiness.org, dostęp: 8.9.. 24 http://www.ebrd.com/pages/research/publications/flagships/transition/archive.shtml, dostęp: 28.8.. 25 Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry. Czechy od roku nie są uwzględniane w Transition Reports, gdyż uznano je za kraj, w którym transformacja się zakończyła. 26 Albania, Bułgaria, Chorwacja i Rumunia. 27 Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia, Rosja i Ukraina. 28 Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan. 3

władze państwowe 29. Wskaźnik ten wskazuje nie tylko w jaki stopniu państwo chroni prawa własności poprzez rozwiązania prawne, oraz w jaki stopniu są one egzekwowane, ale także wskazuje na to jakie jest prawdopodobieństwo, że podmiot zostanie pozbawiony własności, lub że zawarta umowa nie zostanie wyegzekwowana. Wskaźnik przyjmuje wartości od do i czym wyższa jego wartość tym lepsza ochrona praw własności. Dane dla tego wskaźnika, dla większości krajów transformujących się obejmują lata 1995-. Zmiany wskaźnika przedstawiono na rys. 1. 1995 1997 1999 21 23 Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Słowacja Słowenia Węgry 1995 1997 1999 21 23 Albania Bułgaria Rumunia Chorwacja 75 25 1995 1997 1999 21 23 Armenia Azerbejdżan Białoruś Gruzja Mołdawia Rosja Ukraina 75 25 1998 2 22 212 Kazachstan Kirgistan Tadżykistan Uzbekistan średnia 2 1996 1998 2 22 212 Rys. 1. Wskaźnik w krajach transformujących się w latach 1995- Źródło: Obliczenia własne na podstawie: http://www.heritage.org/index/, dostęp: 8.9.. W badanym okresie wskaźnik był na dość niskim poziomie średnia dla krajów wyniosła w roku 62,5 podczas gdy w tym samym roku średnia dla piętnastu krajów starej UE 3 wyniosła. Należy jednak zwrócić uwagę na znaczne zróżnicowanie tego wskaźnika w Estonii osiągnął on w roku poziom 85, a w najniższy poziom notowany był na Łotwie, zaledwie. Kraje notują jednak i tak znacznie lepsze wyniki niż pozostałe grupy państw i mają dość zbliżony poziom tego wskaźnika, odpowiednio 35 i 31, natomiast w krajach wynosi on zaledwie 23. Tak niski poziom wskazuje na to, że ze względu na presję polityczną, korupcję czy przestępczość prawa własności nie są efektywnie przestrzegane. Należy również zauważyć, że w badanym okresie poza krajami, w większości pozostałych krajów wskaźnik pogorszył się. Publikowany przez Bank Światowy wskaźnik mierzy wiarę podmiotów w to, że reguły życia społecznego będą przestrzegane oraz w szczególności umowy będą wykonywane a prawa własności szanowane, a także zaufanie jakim podmioty darzą policję i sądy, jak również prawdopodobieństwo wystąpienia przestępstw 31. Wskaźnik ten wskazuje czy podmioty mają poczucie działania w praworządnym otoczeniu. Wskaźnik przyjmuje wartości od -2,5 29 Tłum. wł., http://www.heritage.org/index/property-rights, 9.9.. 3 Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy. 31 Tłum. wł., http://info.worldbank.org/governance/wgi/resources.htm, 2.9.. 4

do 2,5 i czym wyższa jego wartość tym większe poczucie praworządności. Dane dla tego wskaźnika dostępne są dla lat 1996-, przy czym początkowo wskaźnik obliczany był co dwa lata, a od 22 roku publikowany jest co roku. Zmiany wskaźnika przedstawiono na rys. 2. 1,5 1,,5,,5, -,5-1, Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Słowacja Słowenia Węgry -1,5 Albania Rumunia Bułgaria Chorwacja, -,5 -,5-1, -1,5 Armenia Azerbejdżan Białoruś Gruzja Mołdawia Rosja Ukraina -1, -1,5-2, Kazachstan Tadżykistan Kirgistan Uzbekistan średnia 1,,5, -,5-1, 1996 1998 2 22 23-1,5 Rys. 2. Wskaźnik w krajach transformujących się w latach 1996- Źródło: Obliczenia własne na podstawie: http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.asp, dostęp: 2.5.. Również wskaźnik jest w krajach transformujących się znacznie poniżej poziomu notowanego w starej UE (dla krajów jest to średnio,87 a dla UE15 1,5 w roku). Jednak odnotować należy jego poprawę w badanym okresie w większości krajów. Szczególnie widoczna jest ona w krajach, w których nie tylko ten wskaźnik wyraźnie wzrósł, ale też wyniki osiągane przez poszczególne kraje zbliżyły się do siebie. Poprawę odnotowały także kraje oraz, ze szczególnym przypadkiem Gruzji, w której wskaźnik zwiększył się z poziomu -1,452 w 1996 roku (najgorszy wynik dla krajów ) do -,162 w roku (najlepszy wynik dla krajów ). W krajach odnotowano poprawę w dwóch z nich: Kazachstanie i Tadżykistanie oraz pogorszenie w dwóch pozostałych: Kirgistanie i Uzbekistanie. Ze względu na to, że dla krajów oraz Unia Europejska była w badanym okresie pewnym wzorcem rozwiązań instytucjonalnych, gdyż państwa te starały się o akcesję, postanowiono przeprowadzić analizę konwergencji, mającą dać odpowiedź na pytanie czy kraje transformujące się zbliżają się do UE pod względem ochrony praw własności i egzekwowania umów. Przeprowadzono ją tylko dla wskaźników oraz. Wybór ten uzasadniony był po pierwsze, dłuższymi szeregami czasowymi dostępnymi dla tych wskaźników. Po drugie, tym że wskaźniki publikowane w raportach Doing Business dotyczą najogólniej rzecz biorąc łatwości prowadzenia działalności gospodarczej, a pod tym względem UE nie zawsze może być wzorcem do, którego kraje postsocjalistyczne dążą 32. Dla wyznaczenia konwergencji instytucjonalnej posłużono się wskaźnikiem konwergencji sigma, obliczonym zgodnie ze wzorem: 32 Na przykład czas potrzebny na sądowe wyegzekwowanie realizacji umowy wynosił w roku w Grecji aż 819 dni, http://www.doingbusiness.org, dostęp: 8.9.. 5

( ) ( ) Gdzie: ( ) oznacza odchylenie standardowe dla wszystkich krajów w badanej grupie w roku t, są szacowanymi parametrami, a jest resztą z regresji. Konwergencja sigma oznacza, że zróżnicowanie wewnątrz grupy mierzone przez odchylenie standardowe maleje. Jeżeli parametr jest ujemny, oznacza to, że odchylenie standardowe zmniejsza się wraz z upływem czasu, a więc konwergencja sigma ma miejsce. Okres analizy to za względu na dostępność danych lata 1996- dla oraz 1996- dla. Wyniki przeprowadzonych obliczeń zawiera tab. 1. Tab. 1. Konwergencja instytucjonalna w krajach postsocjalistycznych względem UE15 Czy σ konwergencja β α ma miejsce?/ czy wskaźnik jest istotny? β Α Property Rights Property Rights 14.66 *** (.66) -.57 *** (.8) 21.18 *** (.43) 1.19 *** (.19) +UE15.12 * (.6) -.3 *** (.1) +UE15.39 *** (.3) -.6 *** (.1) NIE/TAK TAK/TAK NIE/TAK TAK/TAK 21.6 *** (.79).92 *** (.14) 22.16 *** (.28) 1.14 *** (.13) +UE15.19 ** (.8) -.7 *** (.1) +UE15.28 *** (.3).3 ** (.1) Czy σ konwergencja ma miejsce?/ czy wskaźnik jest istotny? NIE/TAK TAK/TAK NIE/TAK NIE/TAK ***, **, * oznaczają następujące poziomy istotności: 99%, 95% i %, wartość błędu standardowego w nawiasie. Źródło: Obliczenia własne. Wyniki wskazują, że w badanym okresie kraje zbliżały się do UE15 tylko pod względem wskaźnika Rule of Law, natomiast nie obserwowano konwergencji w odniesieniu do wskaźnika. Tak samo sytuacja wyglądała w krajach i. Natomiast kraje w przypadku obu wskaźników oddaliły się od UE. Dwa ostatnie wybrane do analizy wskaźniki publikowane są w serii raportów Doing Business. Wskaźnik Registering Property mierzy łatwość z jaką przedsiębiorcy są w stanie zabezpieczyć swoje prawa własności 33. Wskaźnik ten wskazuje jak łatwo jest zarejestrować nabytą własność (przenieść prawa własności od sprzedawcy do nabywcy). Wpływ na jego wysokość mają: liczba procedur, które trzeba wypełnić; czas potrzebny oraz koszty związane z rejestracją własności. Wskaźnik pokazuje dystans danej gospodarki do kraju, w którym łatwość rejestrowania własności jest największa. Wskaźnik przyjmuje wartości od (najgorszy zanotowany wynik) do. Czym wyższa jego wartość, tym łatwiej przenieść prawa własności. Dane dla tego wskaźnika dostępne są dla lat -. Zmiany wskaźnika Registering Property przedstawiono na rys. 3. Registering Property 212 Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Słowacja Słowenia Węgry Registering Property 212 Albania Bułgaria Rumunia Chorwacja 33 Tłum. wł., http://www.doingbusiness.org, dostęp: 8.9.. 6

Registering Property 212 Armenia Azerbejdżan Białoruś Gruzja Mołdawia Rosja Ukraina średnia Registering Property 212 Kazachstan Kirgistan Tadżykistan Uzbekistan 212 Rys. 3. Wskaźnik Registering Property w krajach transformujących się w latach - Źródło: Obliczenia własne na podstawie: http://www.doingbusiness.org, dostęp: 8.9.. W badanym okresie średni wskaźnik Registering Property we wszystkich grupach krajów postsocjalistycznych zwiększył się i był na dość wysokim poziomie. Tylko w jednym kraju w Uzbekistanie wskaźnik ten nieznacznie spadł z 57,3 w roku do 56,3 w roku. Wiele państw odnotowało natomiast znaczącą poprawę, np. Białoruś z 53,8 do 95,7; Polska z 57,8 do 76,7; Słowenia z 46,5 do 71. Zaskakującym może być fakt, że kraje które pod względem wcześniejszych dwóch badanych wskaźników osiągały znacznie gorsze wyniki niż państw mają tutaj lepsze rezultaty. Podobnie ma się sprawa z krajami w relacji do. Wydaje się, że należy dość ostrożnie podchodzić do tych wyników, gdyż o ile można w dość łatwy sposób poprawić wskaźnik Registering Property poprzez np. zmniejszenie liczby procedur potrzebnych do rejestracji własności i ograniczenie czasu trwania tego procesu 34, to już zapewnienie praworządności i przestrzegania praw własności jest znacznie trudniejsze. Ostatni analizowany wskaźnik to Enforcing Contracts, który mierzy efektywność system sądownictwa w rozwiązywaniu sporów związanych z działalnością gospodarczą 35. Wskaźnik ten wskazuje jak łatwo jest, poprzez postępowanie sądowe, wymóc na kontrahencie realizację zawartej umowy. Wpływ na jego wysokość mają: liczba procedur, które trzeba wypełnić; czas trwanie postępowania oraz jego koszty. Wskaźnik pokazuje dystans danej gospodarki do kraju, w którym łatwość rejestrowania własności jest największa. Wskaźnik przyjmuje wartości od (najgorszy zanotowany wynik) do. Czym wyższa jego wartość tym łatwiej przenieść prawa własności. Dane dla tego wskaźnika dostępne są dla lat -. Zmiany wskaźnika Enforcing Contracts przedstawiono na rys. 4. Enforcing Contracts 212 Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Słowacja Słowenia Węgry Enforcing Contracts Albania Rumunia 212 Bułgaria Chorwacja 34 Np.: na Białorusi zmniejszono w latach - liczbę procedur z 7 do 2 oraz skrócono czas rejestracji własności z 231 do 1 dni. 35 Tłum. wł., http://www.doingbusiness.org, dostęp: 8.9.. 7

Enforcing Contracts 212 Armenia Azerbejdżan Białoruś Gruzja Mołdawia Rosja Ukraina Enforcing Contracts 68 66 64 62 Kazachstan Tadżykistan 212 Kirgistan Uzbekistan średnia Enforcing Contracts 68 66 64 62 212 Rys. 4. Wskaźnik Enforcing Contracts w krajach transformujących się w latach - Źródło: Obliczenia własne na podstawie: http://www.doingbusiness.org, dostęp: 8.9.. Wyniki w odniesieniu do wskaźnika Enforcing Contracts nie są tak dobre jak w przypadku Registering Property. W badanym okresie tendencję wzrostową odnotowano tylko w grupie państw. Wiele państw odnotowało pogorszenie tego wskaźnika, natomiast największą poprawę zanotowano w Gruzji i Polsce. Ponownie kraje odnotowały lepsze wyniki niż państwa, a niż. Zakończenie Ocena ewolucji instytucji państwa tworzących rynek w krajach transformujących się nie jest jednoznaczna. Z jednej strony większość analizowanych wskaźników wskazuje na ich większą lub mniejszą poprawę, z drugiej jednak dystans do UE15 jest znaczący, a wskaźnik nie wykazuje jednoznacznej tendencji rosnącej nawet w państwach. Analiza konwergencji wykazała, że pod względem tego wskaźnika kraje postsocjalistyczne nie zbliżają się do UE15. Na rysunku 5 przedstawiono instytucje państwa tworzące rynek w roku dla wyróżnionych grup krajów 36. Enforcing Contracts Property Rights 2 Rys. 5. Instytucje państwa w roku Źródło: Obliczenia własne. Registering Property UE15 36 Dla wskaźnika dokonano przeliczeń tak żeby najgorsza wartość wynosiła (zamiast -2,5), a najlepsza (zamiast 2,5). 8

Kraje notują dość dobre wyniki pod względem wszystkich wymienionych instytucji chociaż odległość do UE15 pod względem oraz jest nadal znaczna. We wszystkich obszarach gorsze wyniki osiągają kraje, chociaż są to wyniki lepsze od pozostałych dwóch grup krajów pod względem oraz. Szczególnie interesujące są wynik krajów i. Mimo, że jakość instytucji tworzących rynek w tych krajach jest niska to jednak pod względem rejestracji własności oraz wykonywania umów stwarzają one dogodne warunki do prowadzenia działalności gospodarczej. Wątpliwe jednak żeby ograniczanie wymogów biurokratycznych względem przedsiębiorstw przyczyniało się do rozwoju działalności gospodarczej, jeśli jednocześnie prawa własności są słabo chronione a praworządność jest na niskim poziomie. Na zakończenie przeprowadzono analizę skupień, ze względu na przedstawione 4 wskaźniki instytucjonalne. Jej wyniki prezentuje dendrogram na rys. 6. Dendrogram for clus1 cluster analysis Albania Ukraina Bułgaria Chorwacja Rumunia Armenia Gruzja Kazachstan Mołdawia Azerbejdżan Kirgistan Białoruś Rosja Tadżykistan Uzbekistan Czechy Węgry Estonia Litwa Słowacja Łotwa Polska Słowenia L2 dissimilarity measure 1 2 2 Rys. 6. Dendrogram dla państw transformujących się ze względu na instytucje państwa tworzące rynek w roku Źródło: Obliczenia własne. Do grupowania krajów użyto metody Warda. Na osi odciętych wypisano nazwy krajów, a na osi rzędnych przedstawiono odległość euklidesową między nimi czym większa odległość tym bardziej różnią się od siebie kraje. Wyniki przeprowadzonej analizy wskazują, że pod względem instytucji państwa tworzących rynek możemy wyróżnić trzy główne grupy krajów. Po pierwsze, kraje, wśród których można jeszcze wskazać na te, które mają najlepsze instytucje (Czechy, Estonia, Węgry); te państwa, które tworzą korzystne warunki dla prowadzenia działalności gospodarczej, ale mają słabsze wskaźniki ochrony praw własności i praworządności (Litwa, Łotwa, Słowacja) i te, które mają stosunkowo najsłabsze instytucje (Polska, Słowenia). Drugą grupę tworzą państwa oraz Ukraina. Są to kraje o niższym poziomie praworządności, które nie tworzą dobrych warunków dla prowadzenia działalności gospodarczej. Wśród nich też można dokonać dalszego podziału w jednej grupie znajdują się Albania i Ukraina (kraje mające gorsze instytucje), a w drugiej: Bułgaria, Chorwacja i Rumunia. Wreszcie w trzeciej grupie znajdują się państwa (oprócz Ukrainy) oraz, które oferują najmniejszą praworządność i ochronę własności, ale jednocześnie starają się upraszczać warunki prowadzenia działalności gospodarczej. Spośród nich Armenia, Gruzja, Kazachstan i Mołdawia wyróżniają się pozytywnie pod względem ochrony praw własności i praworządności, natomiast Azerbejdżan, Kirgistan i Białoruś negatywnie. Trzecią, pośrednią grupę tworzą Rosja, Tadżykistan i Uzbekistan. Mimo znaczących postępów transformacji w krajach postsocjalistycznych instytucje państwa tworzące rynek są nadal na znacznie niższym poziomie niż w krajach rozwiniętych gospodarczo. Wydaje się, że ich poprawa powinna stać się jednym z priorytetów polityki gospodarczej. Zwiększenie ochrony praw własności i egzekwowania umów powinno także pozytywnie wpłynąć na tempo wzrostu gospodarczego w tych krajach. 9

LITERATURA Acemoglu, D., Johnson, S.,, Unbundling Institutions, Journal of Political Economy, Vol. 113, No. 5. Acemoglu, D., Johnson, S., Robinson, J., 21 Colonial Origins of Comparative Development: an Empirical Investigation, American Economic Review, vol. 91, no.5. Acemoglu, D., Johnson, S., Robinson, J., 22, Reversal of Fortune: Geography and Institutions in the Making of the Modern World Income Distribution, The Quarterly Journal of Economics, vol. 117, no. 4. Acemoglu, D., Johnson, S., Robinson, J.,, Institutions as the Fundamental Cause of Long-Run Growth, Chapter 6, w: Handbook of Economic Growth, (red.) P. Aghion, S.N. Durlauf, vol. 1A, Elsevier, North-Holland. Acemoglu, D., Robinson, J.,, The Role of Institutions in Growth and Development, Commission on Growth and Development, Working Paper no. 1. Acemoglu, D., Robinson, J., 212, Why Nations Fail: The Origin of Power, Prosperity, and Poverty, Profile Books, London. Ahrens, J., 2, Toward a Post-Washington Consensus: The Importance of Governance Structures in Less Developed Countries and Economies in Transition, Journal for Institutional Innovation, Development and Transition (IB Review), vol. 4. Balcerowicz, L., 1997, Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Bałtowski, M., Miszewski, M.,, Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Bennedsen, M., Malchow-Møller, N., Vinten, F.,, Institutions and Growth a Literature Survey, Centre for Economic and Business Research, Report 1. Djankov, S., La Porta, R., Lopez-de-Silanes, F., Shleifer, A., 23, Courts, Quarterly Journal of Economics, Vol. 118, No. 2. Easterly, W., Levine, R., 23, Tropics, germs, and crops: how endowments influence economic development, Journal of Monetary Economics, vol., no. 1. Grigorian, D.A., Martinez, A., 2, Quality of Institutions. What Do (Transition) Economies Have to Gain from the?, The World Bank, Europe and Central Asia Region, Private and Financial Sectors Development Unit, Policy Research Working Paper No. 2475. Hall, R.E., Jones, C.I., 1999, Why do some countries produce so much more output per worker than others?, Quarterly Journal of Economics, Vol. 144, No. 1. Hume, D., 1896 (1739), A Treatise of Human Nature, reprinted from the original edition in three volumes, Clarendon Press, Oxford, p. 526, http://oll.libertyfund.org, dostęp: 11.9.. Liberalne przesłanki polskiej transformacji,, red. nauk. W. Jarmołowicz, K. Szarzec, PWE, Warszawa. Milewski, J.J.,, Debata o państwie w początku XXI wieku refleksje historyka, w: Państwo w świecie współczesnym, red. K. Trzciński, ASPRA-JR Oficyna Wydawnicza, Warszawa. North, D.C., 19, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge. Rodrik, D., 1999, Where has all the Growth Gone? External Shocks, Social Conflict, and Growth Collapses, Journal of Economic Growth, No. 4. Rodrick, D., 23, Growth Strategies, Working Paper No. 317, Department Of Economics Johannes Kepler University of Linz, www.econ.jku.at. Rodrik, D., Subramanian, A., Trebbi, F., 22, Institutions Rule: The Primacy of Institutions over Geography and Integration in Economic Development, NBER Working Paper, no. 935. Sala-i-Martin, X., 22, 15 Years Of New Growth Economics: What Have We Learnt?, Central Bank of Chile Working Papers no. 172. Szarzec, K.,, Państwo w gospodarce. Studium teoretyczne od Adama Smitha do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wojtyna, A., 21, Nowe kierunki badań nad ekonomiczną rolą państwa, Ekonomista, no 1. 1