Rola prewencji pierwotnej (szczepień) w budowaniu zdrowia Polaków Witold Zatoński Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie Seminarium edukacyjne pt.: Innowacje w systemie szczepień ochronnych Warszawa, 5 kwietnia 2013
Prawdopodobieństwo zgonu przed 65 r.ż., 2008* Kobiety Mężczyźni 25 21,2 20 15,6 16,0 16,8 12,5 13,4 13,4 14,3 15,0 15 * 2006: Belgia, Dania 9,8 10,6 11,0 12,0 8,1 8,2 8,4 8,4 8,7 8,7 8,8 9,1 9,3 9,4 6,8 7,0 7,1 7,8 7,9 10 % 5 0 Hiszpania Włochy Grecja Luksemburg Szw ecja Austria Portugalia UE15 Francja Finlandia Słow enia Niemcy Irlandia Holandia Belgia Wlk. Bryt. Czechy Dania Słow acja Polska Estonia UE10 Bułgaria Rumunia Węgry Łotw a Litw a Rosja Szw ecja Holandia Włochy Luksemburg Irlandia Wlk. Bryt. Hiszpania UE15 Austria Grecja Niemcy Belgia Francja Dania Portugalia Finlandia Słow enia Czechy Słow acja Polska UE10 Bułgaria Rumunia Węgry Estonia Łotw a Litw a Rosja W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 1 12,2 12,8 12,9 14,1 14,1 15,1 15,4 15,5 15,8 15,9 16,1 16,9 17,6 17,7 18,2 19,0 19,8 22,5 29,0 29,6 30,4 31,6 32,1 33,8 35,5 39,6 42,3 50,9 0 10 20 30 40 50 60 % 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% Odsetek zgonów przed 5 rokiem życia w Polsce 0% 1930 1950 1970 1990 2010
XXI wiek rak zabójcą nr 1 nowotwory pierwszą przyczyną przerywającą przedwcześnie ludzkie życie W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 2
Wsp. std. na 100,000 pop. Wsp. std. na 100,000 pop. Nowotwory główna przyczyna przedwczesnej umieralności 900 Mężczyźni 900 Kobiety 800 800 700 700 600 600 500 400 500 400 300 200 300 200 100 0 1958 1968 1978 1988 1998 2008 100 0 1958 1968 1978 1988 1998 2008 Nowotwory Choroby ukł. krążenia Nowotwory Choroby ukł. krążenia Umieralność z powodu nowotworów i chorób ukł. krążenia*, UE15, 0+ * Standaryzowane (na populację Europy) współczynniki umieralności na 100,000 pop. W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 3
Wsp. std. na 100,000 pop. Nowotwory są dwukrotnie częściej przyczyną przedwczesnego zgonu u kobiet przed 65 r.ż. niż CVD 100 90 80 Kobiety 70 60 50 40 30 20 10 0 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Nowotwory Choroby ukł. krążenia Umieralność z powodu nowotworów i chorób ukł. krążenia*, Polska, 0-64 * Standaryzowane (na populację Europy) współczynniki umieralności na 100,000 pop. W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 4
Jak kontrolować raka? Badania podstawowe / ustalenie przyczyny Prewencja pierwotna Prewencja wtórna Leczenie Nadzór, opieka terminalna W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 5
Naturalna historia choroby i różne poziomy prewencji Faza przedkliniczna Faza kliniczna Punkt końcowy: Ekspozycja Choroba Przedkliniczne objawy Objawy kliniczne Leczenie Inwalidztwo Zgon Czas Prewencja pierwotna zapobieganie chorobie Prewencja wtórna (wczesna diagnostyka i leczenie) Prewencja trzeciej fazy (leczenie kliniczne) Medycyna zapobiegawcza Medycyna kuratywna W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 6
1/3 nowotworów złośliwych można zapobiec 1/3 nowotworów złośliwych można wyleczyć 1/3 nowotworów złośliwych można polepszyć jakość życia chorych W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 7
W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 8
W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 9
Wsp. std. na 100,000 pop. Umieralność z powodu nowotworów wśród kobiet w USA, 1930-2009 45 40 35 30 25 Żołądek Jelito grube Macica Rak szyjki macicy: z pierwszego na ostatnie miejsce Czy rak szyjki macicy zniknie? 20 15 10 Pierś Trzustka Jajnik Płuco 5 0 1930 1950 1970 1990 2010 W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 10
Wsp. std. na 100,000 pop. Umieralność z powodu nowotworów macicy, USA, 1930-2009 40 35 30 25 1926-1948 Cytologia szyjki macicy 1950-1960 Organizacja populacyjnych badań przesiewowych z użyciem badania cytologicznego (Kraje skandynawskie zapoczątkowały organizacje takich programów w latach sześćdziesiątych) 1980-1990 Etiologia HPV i jego rola w powstawaniu nowotworów Harald zur Hausen (Nobel w 2008 r.) 2006 Szczepienia ochronne przeciw HPV 20 15 10 5 0 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Źródło: US Mortality Data 1960-2004, US Mortality Volumes 1930-1959, National Center for Health Statistics, Centers for Disease Control and Prevention, 2006; SEER CANCER STATISTICS REVIEW 1975-2009. W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 11
Wsp. std. na 100,000 pop. Umieralność z powodu nowotworów szyjki macicy, Finlandia, 1963-2010 7 6.2 0+ 6 5 4 5.1 Skokowy spadek wynikający z wprowadzonego zorganizowanego populacyjnego skryningu Indywidualna porada lekarska Prewencja wtórna skryning populacyjny 3 3.2 1973-1995: -3.3% 2 1.0 1 0.9 0 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Źródło: W. Zatoński, COI; Statystyka umieralności WHO Granice możliwości skryningu raka szyjki macicy? Czy rak szyjki macicy zniknie? Prewencja pierwotna: poprzez szczepienia ochronne przeciw HPV W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 12
Współczynniki std. na 100,000 pop. Współczynniki std. na 100,000 pop. Zachorowalność i umieralność na nowotwory złośliwe w Polsce, kobiety, 1963-2010 50 Zachorowania 50 24 Zgony 45 40 35 30 25 20 15 10 5 22 płuco pierś jelito grube szyjka macicy jajnik chłoniaki żołądek pęcherz moczowy 21 18 15 12 9 6 3 płuco pierś jelito grube jajnik szyjka macicy trzustka żołądek 0 1960 1970 1980 1990 2000 2010 0 1960 1970 1980 1990 2000 2010 W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 13
Wsp. std. na 100,000 pop. Współczynniki zachorowalności na nowotwory złośliwe szyjki macicy, Polska, 1980-2010 20 Kobiety 18 17.2 16 14 12 10 10.3 8 6 4 Rozpoczęcie populacyjnego skryningu 2006 rok 2 0 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 14
Wsp. std. na 100,000 pop. Umieralność z powodu nowotworów szyjki macicy Polska, 1970-2010 10 9 9.2 1970-1992 APC: -0.8% 8 7 7.6 1992-2010 APC: -2.2% 6 5 5.2 4 3 2 1 Źródło: W. Zatoński, COI; Statystyka WHO 0 1970 1980 1990 2000 2010 APC Annual Percent Change Roczna zmiana procentowa W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 15
Wsp. std. na 100,000 pop. Umieralność z powodu nowotworów macicy w Polsce, Finlandii i USA, 1930-2010 40 35 USA 30 25 20 Polska 15 Finlandia 10 Źródło USA: Nowotwory macicy - US Mortality Data 1960-2004, US Mortality Volumes 1930-1959,National Center for Health Statistics, Centers for Disease Control and Prevention, 2006; SEER CANCER STATISTICS REVIEW 1975-2009. 5 0 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Źródło Polska i Finlandia: Nowotwory macicy - W. Zatoński, COI; Statystyka WHO, Standaryzacja na pop. Świata W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 16
Nowotwory szyjki macicy, 2010 Polska, 2010 Std. współczynnik zachorowalności na 100,000 pop. Std. współczynnik umieralności na 100,000 pop. Kobiety 10.3 5.2 Liczba zachorowań 3078 Liczba zgonów 1735 Chorobowość 5-letnia w 2006 11863 W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 17
Wsp. std. na 100,000 pop. Umieralność na nowotwory szyjki macicy w Polsce według wykształcenia, kobiety w wieku 20-44 lat, 2002 8 7 6.8 6 5 4.7 4 3 2.5 2 1 0.7 0 Wyższe Średnie Zawodowe Podstawowe ŹRÓDŁO: U. Wojciechowska: Stan zdrowia ludności Analiza wpływu wybranych cech społeczno-demograficznych na umieralność z powodu nowotworów złośliwych w Polsce, Warszawa 2005 W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 18
Wykonywanie badań cytologicznych w Polsce, 2012 Czy kiedykolwiek w życiu robiła Pani badanie cytologiczne? 80% 73% 70% 60% 50% 40% 30% 27% 20% 10% 0% Tak Nie Źródło: Zatoński W., Łobaszewski J., Wojtyła C., Społeczno-demograficzne determinanty uczestnictwa kobiet w badaniach cytologicznych w Polsce, praca w przygotowaniu do druku W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 19
Wykonywanie badań cytologicznych w Polsce, 2012 Jak często wykonywała Pani badanie cytologiczne? 50% 47% 45% 40% 35% 30% 25% 23% 20% 17% 15% 13% 10% 5% 0% Co roku Co 2-3 lata Co 4-5 lat Rzadziej niż co 5 lat Źródło: Zatoński W., Łobaszewski J., Wojtyła C., Społeczno-demograficzne determinanty uczestnictwa kobiet w badaniach cytologicznych w Polsce, praca w przygotowaniu do druku W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 20
Wykonywanie badań cytologicznych w Polsce, 2012 Odsetek kobiet w wieku 15 i więcej lat, które nigdy nie wykonywały badania cytologicznego, wg wykształcenia 60% 50% 49% 40% 30% 24% 25% 20% 14% 10% 0% Wyższe Średnie Zasadnicze Zawodowe Podstawowe Źródło: Zatoński W., Łobaszewski J., Wojtyła C., Społeczno-demograficzne determinanty uczestnictwa kobiet w badaniach cytologicznych w Polsce, praca w przygotowaniu do druku W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 21
Wykonywanie badań cytologicznych w Polsce, 2012 Odsetek kobiet w wieku 15 i więcej lat, które wykonują badanie cytologiczne rzadziej niż co 5 lat, wg wykształcenia 35% 30% 29% 25% 20% 20% 15% 16% 10% 8% 5% 0% Wyższe Średnie Zasadnicze Zawodowe Podstawowe Źródło: Zatoński W., Łobaszewski J., Wojtyła C., Społeczno-demograficzne determinanty uczestnictwa kobiet w badaniach cytologicznych w Polsce, praca w przygotowaniu do druku W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 22
Nowotwory szyjki macicy historia sukcesu Choroba zakaźna Efektywne narzędzia diagnostyczne Sukces w populacyjnych badaniach przesiewowych Identyfikacja czynnika sprawczego: HPV Szczepienie przeciw HPV / eradykacja schorzenia W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 23
Wnioski 1 Populacja wysokiego ryzyka: kobiety, które nigdy nie miały skryningu robiły ostatni skryning ponad 5 lat temu Wśród populacji, która umiera z powodu raka szyjki macicy, 50% to kobiety, które: nigdy nie wykonywały skryningu ostatni skryning wykonany był przed 5 laty. W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 24
Wnioski 2 Częstszy niż rekomendowany czas skryningu (tj. co 5 lat) nie tylko nie prowadzi do korzyści, ale może przynosić szkody. Częstsze badanie (23% Polek wykonuje badanie skryningowe co rok) może prowadzić do: psychologicznego stresu pokrwawiania i infekcji dróg rodnych zagrożenia przyszłych ciąży. Źródło: Kizer N, Peipert JF. Cervical cancer screening: primum non nocere. Ann Intern Med. 2012 Jun 19;156(12):896-7. W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 25
Wnioski 3 HPV testing może być postępowaniem z wyboru po 35 roku życia, gdyż przewlekłe zakażenie HPV jest warunkiem cervical intraepithelial neoplasia (CIN) i inwazyjnego raka. W. Zatoński, Centrum Onkologii Instytut Publikowanie wyłącznie po powołaniu się na źródło! 26