Gospodarka morska w Polsce przemiany w latach 2004-2008. Dane statystyczne dotyczące wybranych obszarów Jarema Piekutowski Szczecin, 2010 1
Jarema Piekutowski Gospodarka morska w Polsce przemiany w latach 2004-2008. Dane statystyczne dotyczące wybranych obszarów Niniejszy artykuł zawiera opis przemian, jakie zaszły w polskiej gospodarce morskiej w latach 2004-2009 w świetle danych statystycznych przedstawianych przez Główny Urząd Statystyczny w Szczecinie w Rocznikach Statystycznych Gospodarki Morskiej oraz w świetle innych dostępnych danych. Podstawą dla artykułu jest dokonana analiza danych wtórnych desk research. Jednocześnie najistotniejszym aspektem z punktu widzenia artykułu są kwestie społeczno-ekonomiczne związane z gospodarką morską. I. Kwestie ogólne i definicyjne Gospodarka morska jak dotąd była definiowana w literaturze i w dokumentach prawnych na różne sposoby. Nie jest ona także wyodrębniona jako odrębny dział w Polskiej Klasyfikacji Działalności ani w NACE (Nomenclature statistique des Activités économiques dans la Communauté Européenne - Statystycznej Klasyfikacji Działalności Gospodarczych w Unii Europejskiej). Gospodarka morska przecina wszystkie działy powyższych klasyfikacji elementy z nią związane można znaleźć w różnych działań. W chwili obecnej nie funkcjonuje w prawie polskim żaden dokument, który w sposób jednoznaczny definiowałby pojęcie gospodarki morskiej. Mimo to, w kilku publikacjach i aktach prawnych znajdują się definicje cząstkowe, wskazujące obszary, które należą do gospodarki morskiej z punktu widzenia ogółu gospodarki polskiej. I tak według Ustawy o działach gospodarki rządowej z dnia 4 września 1997 r. (Dz.U.1997 Nr 141 poz. 943, tekst jednolity na dzień 05.07.2010 r.), dział administracji rządowej 5) - gospodarka morska obejmuje sprawy: 1) transportu morskiego i żeglugi morskiej; 2) obszarów morskich; 3) portów i przystani morskich; 2
4) (uchylony); 5) ochrony środowiska morskiego 1. Uchylony pkt 4 oznacza (w wersji ogłoszonego tekstu Ustawy z dnia 4 września 1997 r.) sprawy rybołówstwa morskiego i racjonalnego korzystania z żywych zasobów morza. Jednakże w ramach późniejszych zmian do działów administracji rządowej dodano nowy dział 18c rybołówstwo. Dział ten obejmuje sprawy: 1) rybactwa śródlądowego i rybołówstwa morskiego; 2) racjonalnego gospodarowania żywymi zasobami morza; 3) gospodarki rybnej i organizacji rynku rybnego; 4) organizacji producentów rybnych, związków organizacji producentów rybnych i organizacji międzybranżowych 2. Istniejące od 5 maja 2006 do 16 listopada 2007 Ministerstwo Gospodarki Morskiej wraz z interdyscyplinarnym zespołem przygotowało Strategię rozwoju polskiej gospodarki morskiej na lata 2007-2015. W ramach dokumentu polska gospodarka morska została podzielona na 11 głównych dziedzin (obszarów): I. Transport morski, II. Porty morskie, III. Transport wodny śródlądowy, IV. Przemysł okrętowy, V. Eksploatacja morskich zasobów naturalnych VI. Rybołówstwo, rybactwo i przetwórstwo rybne, VII. Badania naukowe i rozwój, VIII. Edukacja i zasoby ludzkie, IX. Administracja morska i śródlądowa, X. Dziedzictwo morskie oraz świadomość morska społeczeństwa, XI. Turystyka morska i śródlądowa. 3 Obszary należące do gospodarki morskiej wg Strategii są więc zdefiniowane dużo szerzej niż w przypadku definicji gospodarki morskiej związanych z działami administracji rządowej. Ze względu na fakt, że głównym źródłem danych dla niniejszej publikacji są dane Urzędu Statystycznego, na jej użytek proponujemy wykorzystać definicję zamieszczoną w 1 Za: www.isip.sejm.gov.pl 2 Tamże. 3 Za: http://www.mea.szczecin.pl/ 3
Roczniku Statystycznym Gospodarki Morskiej. Opiera się ona na metodzie przedsiębiorstw podstawą grupowania danych według poziomów klasyfikacyjnych i podziałów terytorialnych są poszczególne rodzaje przedsiębiorstw. Zakres gospodarki morskiej, określony w Roczniku 2009, obejmuje następujące rodzaje działalności w wybranych działach PKD (pogrubionym drukiem zaznaczone są specyficzne: sekcja B: Rybactwo (rybołówstwo w wodach morskich); sekcja D: Przetwórstwo przemysłowe (produkcja i naprawa statków i łodzi, przetwarzanie i konserwowanie ryb i pozostałych produktów rybactwa); sekcja G: Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego (sprzedaż hurtowa i detaliczna ryb, skorupiaków i mięczaków) sekcja I: Transport, gospodarka magazynowa i łączność (transport wodny morski i przybrzeżny, przeładunek, magazynowanie i przechowywanie towarów w portach morskich, działalność portów morskich, obsługa żeglugi morskiej, działalność morskich agencji transportowych); sekcja K: Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (prace badawczo-rozwojowe dla gospodarki morskiej, wynajem środków transportu wodnego); sekcja L: Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenia zdrowotne (kierowanie w zakresie efektywności urzędy morskie). sekcja M: Edukacja (morska). Powyższy zakres zbliżony jest do propozycji obszarów przedstawionych przez Ministerstwo Gospodarki Morskiej i zawiera wiele istotnych elementów powiązanych z gospodarką morską, takich jak edukacja i prace badawczo-rozwojowe. II. Obroty ładunkowe w portach morskich Obroty ładunkowe w portach morskich (cargo traffic at sea ports) definiowane są jako łączna ilość masy ładunkowej przemieszczonej przez port w danym okresie czasu, przywiezionej lub wywiezionej przez statki, gdy transport jest realizowany w całości lub części drogą morską; obejmują międzynarodowy obrót morski i krajowy obrót morski. 4
Uwzględnia się transport z/do jednego portu tzn. przemieszczanie towarów do obiektów przybrzeżnych, do zrzutu na morzu, materiału wybranego z dna morskiego do wyładowania w portach. Wlicza się rzeczno-morskie przemieszczanie towarów statkami handlowymi. Pomija się wewnętrzne przemieszczenia towarów między różnymi basenami lub dokami tego samego portu oraz dostawy oleju bunkrowego i zaopatrzenia na statki w portach 4. Dane na temat obrotów ładunkowych ogółem w polskich portach morskich w latach 2004-2008 przedstawia rys. 1. Rysunek 1. Obroty ładunkowe w portach morskich ogółem w latach 2004-2008 Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009 Powyższy wykres wyraźnie wskazuje tendencję spadkową w obszarze obrotów ładunkowych w polskich portach morskich w latach 2004-2008. Porównanie z poprzednimi latami wskazuje, iż tendencje spadkowe występują w tym obszarze w sposób falowy, do pewnego stopnia zgodnie z wahaniami koniunktury gospodarczej na świecie. Wahania te w szeregu czasowym 23 ostatnich lat przedstawia rys. 2. Jak widzimy, największe obroty ładunkowe (powyżej 50 000 000 ton) w portach morskich odnotowano w latach 2004-2006, a wcześniej w latach 1997-98, a także w roku 4 http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_plk_html.htm?id=poj-1575.htm 5
1985 (jednakże ze względu na fakt zupełnie odmiennego funkcjonowania gospodarki kraju, w tym gospodarki morskiej w latach 80. ubiegłego stulecia (orientacja na transport pomiędzy krajami RWPG), danych tych nie powinno się porównywać). Rysunek 2. Obroty ładunkowe w portach morskich ogółem w tys. ton - porównanie 1985-2008 Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009 Istotną informacją jest udział poszczególnych portów morskich w obrotach ogółem. I tak na przestrzeni lat 2004-2008 zdecydowanie największy był udział portu w Gdańsku wahający się od ponad 42% do 35%. Następne trzy miejsca zajmują w latach 2004-2008 w różnych konfiguracjach porty Gdynia, Szczecin i Świnoujście. Ponadto w zestawieniu uwzględnione są dwa mniejsze porty Police i Kołobrzeg, których udział w ogólnych obrotach portów morskich nie wynosi jednak więcej niż 5%. Dane dotyczące udziału poszczególnych portów morskich w obrotach ładunkowych ogółem przedstawia rys. 3. Dynamika zmian na wykresie wskazuje wyraźnie, iż w latach 2004-2008 istotnie wzrósł udział portu w Gdyni, zaś w pewnym stopniu spadł (szczególnie szybko w latach 2006-2008) udział portu w Gdańsku. Udział portu w Szczecinie utrzymuje się mniej więcej na takim samym poziomie, jednakże w porównaniu z latami 1999-2000, gdzie wynosił on powyżej 23%, jest on i tak stosunkowo niski, maleje także jego znaczenie na rzecz Świnoujścia (rozwój transportu wielomodalnego obecnie transport śródlądowy Świnoujście-Szczecin coraz częściej opłaca się mniej niż transport lądowy tą samą trasą). 6
Rysunek 3. Udział poszczególnych portów morskich w obrotach ładunkowych ogółem w % Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009 Tabela nr 1 przedstawia obroty ładunkowe ogółem w latach 2004-2008 w poszczególnych portach w liczbach bezwzględnych, a także zmiana obrotów ładunkowych w poszczególnych portach w 2008 r. w porównaniu do 2004 r. 7
Tabela 1. Zmiana obrotów ładunkowych portów morskich ogółem w tys. ton w poszczególnych portach w Polsce w latach 2004-2008 w tys. ton Port 2004 r. 2005 r. 2006 r. 2007 r. 2008 r. Spadek 2004-2008 Gdańsk 24078 22478 22034 19944 17072-29,1% Gdynia 10711 11038 12218 14849 12860 20,1% Szczecin 9480 8246 8159 8008 7787-17,9% Świnoujście 9753 10373 8393 7385 8843-9,3% Police 2611 2334 2110 2055 2159-17,3% Kołobrzeg 154 154 154 117 102-33,8% Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009 Jedynym polskim portem morskim, w którym między rokiem 2004 a 2008 nastąpił wzrost obrotów ładunkowych, jest Gdynia (największy poziom obrotów miał tam miejsce w 2007 r.). Widoczne jest zmniejszenie znaczenia portu w Gdańsku (sukcesywny spadek z roku na rok od 24 078 000 ton w roku 2004 do 17 072 000 ton w roku 2008) na rzecz portu g Gdyni, podobnie jak portu w Szczecinie na rzecz portu w Świnoujściu. Najwyższy spadek obrotów ładunkowych w procentach odnotował port w Kołobrzegu, jednak wobec bardzo niewielkiej bezwzględnej liczby tych obrotów nie jest to wartość istotna statystycznie. Międzynarodowy obrót morski razem w tysiącach ton ogółem w roku 2008 wyniósł 47 085 tys. ton, w tym 27 372 tys. ton wyładunku oraz 20 433 tony załadunku. Na przestrzeni lat 2004-2008 wyładunek wzrósł o 37,3% (o 10 223 tys. ton), zaś załadunek spadł o 37,3% (o 18 429 tys. ton). III. Statki wchodzące do portów Mimo spadku obrotów ładunkowych, liczba statków wchodzących do portów wzrosła w latach 2005-2008. Dane na ten temat przedstawia rys. 5. W roku 2008, najwięcej statków 8
wpłynęło do portu w Świnoujściu (5238), a następnie w Gdyni (4238 statków). Stosunkowo mniej statków wpływało do portów w Gdyni i w Szczecinie. W roku tym największą przeciętną pojemność miały statki wchodzących do portów w Gdyni (średnio 4742 tony/statek) i w Świnoujściu (4191 ton netto/statek). Spośród czterech dużych portów (Gdańsk, Gdynia, Szczecin, Świnoujście) stosunkowo najmniejszą przeciętną pojemność netto miały statki wchodzące do portu w Szczecinie (1283 tony netto/statek). IV. Morska flota transportowa W obszarze morskiej floty transportowej Polski liczba statków intensywnie malała w latach 1995-2001 (od 168 statków w 1995 r. do 110 w roku 2001). Następnie jednak, mimo iż liczba statków podlegała wahaniom z roku na rok, można powiedzieć, iż w latach 2001-2008 utrzymywała się mniej więcej na jednakowym poziomie, a nawet podlegała niewielkiej tendencji wzrostowej - w 2005 r. osiągnęła najwyższą wartość od roku 1999 (130 statków). W latach 2006-2008 mamy pod tym względem do czynienia z niewielką stabilizacją na poziomie 121-123 statków (rys. 6). Rysunek 4. Liczba statków wchodzących do portów ogółem w latach 2004-2008 Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009 9
V. Rybołówstwo Spada liczba statków floty rybackiej. W dużej mierze jest to związane z ogólnym zmniejszeniem opłacalności rybołówstwa (zwłaszcza floty dalekomorskiej), przełowieniem światowych zasobów i restrykcyjną polityką państw nadbrzeżnych w ich strefach ekonomicznych. Spadek ten wiąże się też z powiązanymi z powyższymi zjawiskami działaniami z funduszy unijnych, zwłaszcza z Sektorowego Programu Operacyjnego Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb (Priorytet 1 Dostosowanie nakładu połowowego do zasobów i działania w ramach tego priorytetu: złomowanie statków rybackich oraz przeniesienie statków do krajów trzecich lub zmiana ich przeznaczenia). Jeszcze w 2004 r. polska flota rybacka obejmowała 1382 statki, a w 2008 r. już tylko 832 jednostki. Co ciekawe, dynamika spadku połowów ryb i bezkręgowców morskich nie była tak szybka o ile liczba statków spadła na przestrzeni lat 2004-2008 o 39,8%, o tyle połowy ryb i bezkręgowców w tysiącach ton spadły tylko o 27,6% (patrz rys. 7). Świadczy to o tym, iż część statków nie była wcześniej w pełni wykorzystywana. Rysunek 5. Liczba statków floty rybackiej oraz połowy w latach 2004-2008 10
Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009 VI. Podmioty, zatrudnieni, wynagrodzenia w gospodarce morskiej W latach 2005-2008 odnotowano tendencję wzrostową w zakresie liczby podmiotów gospodarki morskiej (z niewielkim spadkiem w 2008 r.). Ostatecznie, liczba podmiotów gospodarki morskiej w Polsce w 2008 r. wyniosła 10 882. Podobnie jak w innych sektorach, w gospodarce morskiej wśród podmiotów gospodarczych dominują osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Szczególnie dynamicznie rośnie liczba tego typu podmiotów. Rośnie też liczba spółek cywilnych, jawnych i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Spada liczba przedsiębiorstw państwowych w 2008 r. odnotowano tylko dwa takie podmioty wobec ośmiu w 2004 r. Dane na temat liczby podmiotów gospodarczych w gospodarce morskiej przedstawia rys. 6. Rysunek 6. Liczba poszczególnych form podmiotów gospodarczych w gospodarce morskiej w latach 2005-2008 11
Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009 Liczba osób zatrudnionych w gospodarce morskiej także rosła w latach 2005-2008. W roku 2005 liczba ta wyniosła 77 020 osób, podczas gdy w 2008 r. 83 455 osób. Spadek odnotowano z roku 2007 na 2008. W latach 2005-2007 szczególnie szybko rosła liczba osób samozatrudnionych (w tej grupie także nie wystąpił spadek w latach 2007-2008), a także osób zatrudnionych w spółkach jawnych (od 2296 w roku 2005 do 3690 w roku 2008). Wynagrodzenia wg definicji Urzędu Statystycznego obejmują wypłaty pieniężne oraz wartość świadczeń w naturze lub ich ekwiwalenty, należne pracownikom z tytułu pracy. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce morskiej w 2008 r. wyniosło 3514,84 złote i w latach 2005-2008 rosło z roku na rok (rys. 7). Rysunek 7. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce morskiej w latach 2005-2008 12
Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009 Wynagrodzenie brutto w gospodarce morskiej należy do wysokich w porównaniu do innych branż w 2008 r. przeciętne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej wynosiło 2943,90 zł, zaś w gospodarce morskiej 3514,80 zł. 13