Funkcjonowanie osób bezrobotnych

ISBN: 978-83-62508-01-3 Beata Pawlica Doktor nauk humanistycznych, socjolog. Ukończyła socjologię na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach oraz Podyplomowe Studia Gender Studies przy ISNS Uniwersytetu Warszawskiego. Obecnie pracuje w Zakładzie Socjologii w Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie oraz Katedrze Socjologii w Wyższej Szkole Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach. Jest autorką kilkudziesięciu publikacji naukowych. Jej zainteresowania naukowe oscylują wokół problematyki gender, historycznego, kulturowego i społecznego statusu kobiety, socjologii ciała i socjologii codzienności. Beata Pawlica Funkcjonowanie osób bezrobotnych na terenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego Recenzowana praca zawiera szereg interesujących informacji o sytuacji i poglądach osób bezrobotnych na terenie GZM. Jej opublikowanie umożliwi dołożenie istotnego elementu w mozaikowej układance raportu z realizacji projektu badawczego na temat trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. dr hab. Adam Rosół Projekt objęty honorowym patronatem przez Prezydenta Miasta Tychy oraz Górnośląski Związek Metropolitalny Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Raport z badań Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych im. ks. Emila Szramka w Tychach

Beata Pawlica Funkcjonowanie osób bezrobotnych na terenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego

Beata Pawlica Funkcjonowanie osób bezrobotnych na terenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego Raport z badań Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych im. ks. Emila Szramka w Tychach Tychy 2011

Spis treści Wstęp... 7 Rozdział I. Bezrobocie w teoretycznej perspektywie... 10 Rozdział II. Społeczno-demograficzny portret badanej grupy... 19 Rozdział III. Lokalny rynek pracy w percepcji osób bezrobotnych... 28 Rozdział IV. Zaradni czy bezradni? O strategiach poszukiwania pracy... 37 Rozdział V. Chcieć i/ czy móc? Podnoszenie kwalifikacji zawodowych... 49 Rozdział VI. Opinie dotyczące pracodawców... 55 Rozdział VII. Wyobrażenia związane z przyszłością badanych... 61 Konkluzje... 67 Bibliografia... 70 Aneks 1. Spis tabel... 71 Aneks 2. Kwestionariusz ankiety... 73

Wstęp Prezentowana publikacja jest pokłosiem projektu badawczego pt. Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez pracowników Katedry Socjologii Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych im. ks. Emila Szramka w Tychach. Głównym celem działań w ramach tego przedsięwzięcia empirycznego, realizowanych od maja 2009 roku do kwietnia 2011 roku, było sporządzenie diagnozy trendów i zmian gospodarczych zachodzących w regionie w oparciu o przeprowadzenie badań socjologicznych wśród ponad ośmiotysięcznej grupy reprezentantów śląskich pracodawców (700 osób), bezrobotnych (2774 osób), ekspertów (560 osób) i uczniów szkół ponadgimnazjalnych (4250 osób), funkcjonujących w obszarze 14 miast, tworzących Górnośląski Związek Metropolitalny. Zasadniczymi argumentami przemawiającymi za skupieniem działań empirycznych w ramach obszaru GZM był: fakt, iż jest on tą częścią województwa, której dominujący wizerunek często wpływa na postrzeganie przez mieszkańców Polski całego regionu i województwa śląskiego. Ponadto w ostatnich latach prowadzone są intensywne działania w kierunku przekształcenia 14 miast członkowskich w spójny, silny i prężnie działający ośrodek metropolitalny, który mógłby stanowić konkurencję dla metropolii funkcjonujących w kraju i za granicą. Jak wiadomo, historycznie obszar ten rozwijał się w oparciu o istniejące tu surowce naturalne oraz procesy ich wydobycia i przeróbki, szczególnie intensywnie zachodzące od XIX w. Dzięki temu powstał najbardziej uprzemysłowiony i wysoce zurbanizowany region w Polsce i jeden z ważniejszych tego typu ośrodków w Europie. Dziś przemysłowe miasta tego obszaru stają wobec trudnego procesu transformacji społeczno-gospodarczej w ośrodki o nowoczesnym i bezpiecznym dla środowiska przemyśle oraz gospodarce opartej na wiedzy (Strategia Rozwoju GZM). Zrealizowane przedsięwzięcie empiryczne było więc niepowtarzalną okazją do uchwycenia dynamiki procesów oraz przemian dokonujących się w tym zakresie i uwidaczniających się w opiniach i poglądach przedstawicieli grup, których codzienne funkcjonowanie w ramach badanego obszaru ma zasadniczy wpływ na możliwości kreowania silnej pozycji Górnośląsko- Zagłębiowskiej Metropolii Silesia. Należy więc tutaj jednoznacznie podkreślić, że przeprowadzone badania nie polegały na analizie statystycznych danych ekonomicznych, demograficznych czy innych wskaźników stosowanych zazwyczaj jako kryteria określające poziom rozwoju gospodarczego wybranych obszarów metropolitalnych. Status metropolii nie może być bowiem określany jedynie poprzez zastosowanie kryteriów statystycznych, gdyż równie istotne są tutaj cechy miast-metropolii istniejące w świadomości społeczeństwa. W realizowanych badaniach dążono więc do poznania opinii i poglądów przedstawicieli różnych środowisk, których działalność stanowi istotną determinantę rozwoju gospodarczego GZM. Dlatego właśnie badania realizowane wśród pracodawców z 14 miast GZM skupiały się głównie na uzyskaniu informacji o aktualnych i przewidywanych ruchach kadrowych, tworzeniu lub likwidacji miejsc pracy oraz oczekiwań wobec pracobiorców. Realizacja badań wśród ekspertów instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych służyła natomiast identyfikacji silnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń dla lokalnych gospodarek miast członkowskich oraz całej gospodarki regionu, wynikających bezpośrednio z faktu powołania Górnośląskiego Związku Metropolitalnego i budowanej na tej podstawie Górnośląsko- Zagłębiowskiej Metropolii Silesia. 7

Udział w projekcie reprezentacji uczniów ostatnich klas szkół ponadgimnazjalnych, funkcjonujących w obszarze 14 miast GZM, pozwolił z kolei na uzyskanie informacji o preferowanych kierunkach i formach dalszego kształcenia oraz planach rozwoju karier zawodowych przyszłych adeptów regionalnego rynku pracy. Z kolei badania osób bezrobotnych, zarejestrowanych w 14 Powiatowych Urzędach Pracy funkcjonujących w obszarze GZM, służyć miały przede wszystkim dokonaniu diagnozy kwalifikacji zawodowych i kompetencji cywilizacyjnych bezrobotnych przydatnych w pracy zawodowej, ich oczekiwań wobec pracodawców oraz sposobów poszukiwania pracy. Z uwagi na obszerność uzyskanego materiału badawczego, jego prezentacja dokonana została w ramach czterech publikacji, z których każda zawiera analizę empiryczną zagadnień problemowych, podejmowanych w badaniach realizowanych wśród jednej z wybranych grup respondentów: Europejskie szlaki śląskie drogi. Trendy rozwojowe Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia (G. Gawron, P.Rojek-Adamek), 2011 r. Plany życiowe oraz aspiracje edukacyjne i zawodowe uczniów szkół ponadgimnazjalnych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (B. Pactwa), 2011 r. Funkcjonowanie osób bezrobotnych na terenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (B. Pawlica), 2011 r. Potencjał rozwojowy przedsiębiorstw z obszaru Górnośląskiego Związku Metropolitalnego w świetle analiz empirycznych (R. Muster), 2011 r. Ponadto dla stworzenia syntetycznego podsumowania obszernej części badawczej oraz wsparcia jej najważniejszych wniosków wypowiedziami uznanych w zakresie problemów metropolitalności autorytetów w ramach projektu wydana została piąta publikacja. Stanowi ona podsumowanie, a zarazem zaproszenie do zapoznania się z całością materiału. Zawarte w niej teksty, przygotowane przez członków zespołu badawczego i ekspertów zaproszonych do udziału w konferencji prezentującej rezultaty prowadzonych analiz, w przekonaniu autorów projektu posłużą nie tylko celom poznawczym, lecz również stanowić mogą praktyczne wsparcie dla liderów i wszystkich osób zaangażowanych w proces budowania Metropolii Silesia : Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (red.: M. S. Szczepański, G. Gawron, P. Rojek-Adamek), 2011 r. Na koniec warto nadmienić, że prezentowany projekt to już trzecie z kolei i dotychczas największe pod względem podejmowanych zagadnień problemowych oraz obszaru terytorialnego przedsięwzięcie badawcze, którego realizacji, dzięki wsparciu finansowemu ze środków Unii Europejskiej, podjęli się pracownicy tyskiej Katedry Socjologii. Wyniki poprzednich analiz udostępnione zostały czytelnikom w ramach dwóch publikacji wydanych przez Śląskie Wydawnictwa Naukowe WSZiNS w Tychach: Edukacja całożyciowa a kompetencje cywilizacyjne (red. B. Pactwa, P. Rojek-Adamek), 2006 r. Czynniki integracji i reintegracji zawodowej kobiet na regionalnym rynku pracy (red. G. Gawron, B. Pactwa), 2008 r. 8

Prezentowany tom zawiera opinie bezrobotnych, zamieszkałych w obszarze GZM, dotyczące śląskiego rynku pracy, kwalifikacji zawodowych i kompetencji cywilizacyjnych badanych, przydatnych w pracy zawodowej, ich oczekiwań wobec pracodawców oraz sposobów poszukiwania pracy. Opracowanie zawiera się w siedmiu rozdziałach, a każdy z nich prezentuje analizę kolejnych podjętych w trakcie badań problemów, z którymi na co dzień borykają się bezrobotni. Analizę i interpretację materiału badawczego poprzedza krótkie teoretyczne wprowadzenie do problematyki bezrobocia. Opracowanie nie wyczerpuje w pełni podjętej problematyki. Jest ona bowiem niezwykle złożona tak, jak złożony i trudny w opisie jest sam człowiek. * * * Autorka składa podziękowania władzom Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych im. ks. Emila Szramka w Tychach, pracownikom Powiatowych Urzędów Pracy z miast tworzących Górnośląski Związek Metropolitalny oraz bezrobotnym z tych miast za pomoc zaoferowaną podczas prowadzania badań empirycznych. Dziękuję studentom śląskich szkół wyższych, którzy z zaangażowaniem uczestniczyli w procesie zbierania materiału empirycznego. Dziękuję również prof. dr hab. Markowi Szczepańskiemu oraz koleżankom i kolegom z zespołu badawczego: Grzegorzowi Gawronowi, Rafałowi Musterowi, Bożenie Pactwie i Paulinie Rojek-Adamek. Szczególne podziękowania autorka kieruje pod adresem prof. dr hab. Adama Rosoła. Jego wnikliwa recenzja publikacji pozwoliła nadać jej ostateczny kształt. 9

Rozdział I Bezrobocie w teoretycznej perspektywie Zjawisko i sam termin bezrobocie pojawiły się wraz ze społeczeństwem przemysłowym, dla którego stało się ono narzędziem kontroli nad funkcjonowaniem społeczeństwa 1. W przeszłości, tak jak wiele innych form ludzkiej aktywności, nie miało ono państwowego charakteru. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym następowało upaństwowienienie kolejnych dziedzin życia ludzi, a wśród nich i zjawiska bezrobocia. Współcześnie gospodarki różnych krajów prowadzą statystyki prezentujące charakterystyczne dla nich stopy bezrobocia, w specyficzny dla siebie sposób zjawisko to definiują i podejmują różne strategie zapobiegania mu. Ekonomiści kondycję państwa i jego gospodarki oceniają przez pryzmat występującej w nim stopy bezrobocia. Warto wspomnieć, że bezrobocie ma co najmniej dwa wymiary. Można je bowiem analizować w skali makro, poprzez jego wpływ na gospodarkę państwa. Jednocześnie bezrobocie może mieć wymiar indywidualny, kiedy dotyczy i determinuje życie konkretnego człowieka i jego najbliższych. Bezrobocie to zjawisko o niejednolitym charakterze. Ze względu na przyczyny jego powstania, ludzi, których dotyczy, przestrzeni na jakiej występuje, konsekwencji, jakie za sobą niesie, można stwierdzić, iż ma ono polietiologiczny charakter. Literatura przedmiotu najczęściej eksponuje trzy podstawowe typy bezrobocia: frykcyjne (fluktuujące), strukturalne i cykliczne 2. Bezrobocie frykcyjne traktowane jest jako zjawisko występujące w zdrowych gospodarkach rynkowych. Zdaniem specjalistów w każdym, nawet dobrze rozwiniętym społeczeństwie, powinno występować zjawisko bezrobocia na poziomie 4-5%. Bezrobocie oscylujące wokół tej liczby świadczy o pełnej równowadze na rynku pracy, o jego elastyczności, o umacnianiu dyscypliny pracy. Bezrobocie frykcyjne pojawia się w tzw. okresie przejściowym, gdy pracownik poszukuje innej, bardziej mu odpowiadającej pracy, lub kiedy zmienił miejsce zamieszkania i tym samym jest zmuszony poszukać nowego zatrudnienia. A więc bezrobocie to tworzą osoby pozbawione pracy w krótkim okresie. Bezrobocie strukturalne pojawia się wówczas, gdy w gospodarce dochodzi do zmian, w efekcie których występują rozbieżności pomiędzy podażą pracy a popytem na nią. Restrukturyzacja poszczególnych działów gospodarki, zmiany technologiczne i modernizacyjne to najczęstsze przyczyny pojawienia się tego typu bezrobocia. Zjawisko to szczególnie dotkliwie odczuwają te rejony, w których na lokalnym rynku pracy dominuje jedna gałąź gospodarki. Tam bowiem wykształcenie, wiedza, umiejętności potencjalnych pracowników nie odpowiadają zapotrzebowaniom rynku. W gospodarce polskiej w latach 90. XX wieku załamanie się branży przemysłowej doprowadziło do wystąpienia bezrobocia strukturalnego. Bezrobocie cykliczne zwane również koniunkturalnym, czy keynesowskim związane jest bezpośrednio z tzw. cyklicznymi zmianami produktywności gospodarki, czyli z przebiegiem cyklu koniunkturalnego. Gospodarka to proces, w którym naprzemiennie w dłuższych, bądź krótszych cyklach występują okresy koniunktury i recesji. W czasach koniunktury jest popyt na pracę i stopa bezrobocia spada, a pracodawcy zatrudniają pracowników, by zmaksymalizować zyski. Inaczej zachowują się, gdy w gospodarce następuje recesja. Wówczas pracodawca podej- 1 W. Kozek, Bezrobocie jako zjawisko społeczne [w:] Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku (red.) M. Marody, Warszawa 2007, s. 140. 2 Zob. W. Kozek, Bezrobocie jako zjawisko społeczne [w:] Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku (red.) M. Marody, Warszawa 2007, s. 142-143. 10

muje próby zminimalizowania strat i w ramach oszczędności zwalnia, jego zdaniem, najmniej opłacalnych pracowników. Na zwolnienia narażeni są najsłabiej wyedukowani, osoby o niskich kwalifikacjach, których może zastąpić inny (tańszy) pracownik. Te trzy, wyżej wymienione typy bezrobocia oczywiście nie wyczerpują jego rodzajów. Wśród wielu typów warto wyeksponować bezrobocie długotrwałe. Ten rodzaj bezrobocia jest niezwykle istotny z perspektywy społecznej. Bezrobocie długoterminowe definiujemy jako pozostawanie bez pracy w okresie dłuższym niż 12 miesięcy. Bezrobocie to jest uznawane za formę bezrobocia strukturalnego. Jest ono bowiem konsekwencją braku adekwatności gospodarki do wymogów rynku i ma najczęściej lokalny charakter. Na bezrobocie długoterminowe narażone są szczególnie kobiety, osoby słabo wykształcone, mieszkańcy wsi, ludzie młodzi bez doświadczenia zawodowego, osoby starsze i osoby z niepełnosprawnościami. Konsekwencją tego bezrobocia często bywa bieda. Ze statystyk Eurostat wynika, że w III kwartale 2009 roku aż 7,3 miliona Europejczyków nie posiadało pracy przez dłużej niż rok. Bezrobotni długotrwale stanowili 34,1% wszystkich bezrobotnych w Europie. Najwyższy odsetek bezrobotnych długotrwale zanotowano na Słowacji (52,1% wszystkich bezrobotnych). Najniższy w Szwecji (14%). 3 Na uwagę zasługuje również tzw. bezrobocie dobrowolne (bezrobocie z wyboru). Występuje ono wtedy, gdy osoba bezrobotna świadomie rezygnuje z podjęcia pracy. Nie szuka jej, bo nie odpowiadają jej oferowane warunki pracy, jej charakter, zbyt niskie wynagrodzenie. Ponadto system socjalny, zapewniający bezrobotnym wsparcie finansowe, nie zachęca ich do poszukiwania zatrudnienia. W Polsce występuje zjawisko bezrobocia utajonego (ukrytego, nigdzie nierejestrowanego), które nie jest objęte statystyką. Bezrobocie to najczęściej spotykamy na wsi w gospodarstwach rolnych. W miastach ze zjawiskiem tym mamy do czynienia rzadziej. Można je spotkać w warsztatach rzemieślniczych, czy małych zakładach produkcyjnych, ale występuje ono również w dużych przedsiębiorstwach w postaci zbędnego zatrudnienia. Bezrobocie utajone polega na tym, że osoba wykonująca pracę nie jest potrzebna pracodawcy, jej wydajność jest niska i w rzeczywistości jej aktywność zawodowa jest pozorna. Pozostaje ona jednak na swoim stanowisku z powodów ekonomicznych. Bezrobocie, zwłaszcza długotrwałe, ma swoje indywidualne i społeczne konsekwencje. Większość bezrobotnych doświadcza pogorszenia standardu życia, ubóstwa, izolacji społecznej, poczucia obniżenia statusu społecznego, problemów z zagospodarowaniem czasu wolnego, ograniczenia lub zaniechania aktywności kulturalnej i ludycznej, politycznej, poczucia bezsilności i beznadziejności 4. Osoby pozostające bez pracy w bardzo różny sposób usiłują radzić sobie z tym stanem. Specjaliści w zakresie bezrobocia twierdzą, że osoba pozbawiona pracy reaguje na sytuację bezrobocia w sposób fazowy. Na początku bezrobotny znajduje się w szoku po utracie pracy. Następnie pojawia się u niego poczucie optymizmu (mam wolne, trochę odpocznę, a następnie zacznę szukać pracy). Po tej fazie następuje etap pesymizmu, bo okazuje się, że pracę trudno znaleźć. Ostatnią, czwartą fazą jest akceptacja własnej sytuacji, pogodzenie się z losem i zaakceptowanie samego siebie, jako osoby bezrobotnej. Proces ten trwa od 6 do 9 miesięcy 5. Bogdan Zawadzki i Paul F. Lazarsfeld uznali, że w reakcjach na bezrobocie należy wyeksponować sześć faz. Strach, stres, odrętwienie i apatia to reakcje początkowe człowieka pozbawionego 3 http://wwww.rynekpracy.pl/wiadomosci_1.php/wpis.911 (data pobrania 20.11.2010) 4 Zob. I. Reszke, Wobec bezrobocia: Opinie, stereotypy, Katowice 1999, s. 14-20. 5 K. Ślebarska, Wsparcie społeczne a zaradność człowieka w sytuacji bezrobocia. Studium konfrontatywne, Katowice 2010, s. 50. 11

pracy. Po nich następują próby poszukiwania pracy. Gdy nie zakończą się one sukcesem, wtedy bezrobotny popada w stan apatii i godzi się z losem 6. Bez względu na to, jakie i ile wyeksponujemy faz reakcji na sytuację bezrobocia, jego długotrwałe skutki dla osoby pozostającej bez pracy są ogromne zarówno z perspektywy społecznej, jak i indywidualnej. Oczywiście następstwa bezrobocia w zdecydowanej mierze zależą od stanu psychicznego osoby bezrobotnej i jej samooceny. Osoby zaradne i optymistycznie patrzące w przyszłość będą podejmowały liczne próby zmiany swojej sytuacji. Będą aktywnie poszukiwały pracy, podejmą próby przekwalifikowania się lub podwyższenia swoich kwalifikacji, skorzystają z instytucjonalnej pomocy, kierowanej do osób bezrobotnych. Inną taktykę zapewne wybiorą ci, których można by określić jako życiowych pesymistów, biernych bezrobotnych. Osoby te, niezadowolone ze swojego statusu, praktycznie nie podejmą żadnych samodzielnych prób zmiany swojej sytuacji. Ich aktywność będzie się koncentrowała na zaspokajaniu podstawowych potrzeb. Wśród osób tych przeważa tzw. postawa roszczeniowa. Bezrobotni roszczeniowi oczekują od pracowników urzędów pracy pomocy w znalezieniu zatrudnienia. Wśród bezrobotnych można również wyeksponować osoby przystosowane. Bezrobotny przystosowany nabył umiejętności radzenia sobie w sytuacji bezrobocia. To osoby, które potrafią zdobywać zasiłki i zapomogi z różnych źródeł. Zdarza im się również podejmować prace dorywcze. Ciekawą kategorię bezrobotnych stanowią osoby, które określa się jako bezrobotnych wyrachowanych. Osoby te bardzo wysoko oceniają swoje szanse na wyjście z bezrobocia. Takie podejście jest konsekwencją pewności siebie i psychicznego dobrostanu. Bezrobotni desperaci to osoby, które w sensie psychofizycznym bardzo negatywnie odczuwają stan bezrobocia i jego konsekwencje. Mimo iż za swoją sytuację zawodową nie obwiniają siebie, położenie, w jakim się znaleźli zmusza ich do aktywnego poszukiwania pracy 7. Polskie oblicze bezrobocia W Polsce zjawisko bezrobocia pojawiło się po 1989 roku, wraz z przemianami ustrojowymi i wprowadzeniem zasad gospodarki rynkowej. W poprzednim systemie, w gospodarce upaństwowionej, funkcjonował model pełnego zatrudnienia. Wprowadzenie zasad gospodarki rynkowej wymogło na pracodawcach dostosowanie swoich przedsiębiorstw do nowych, niestosowanych od dziesięcioleci reguł, których jedną z konsekwencji stało się właśnie bezrobocie. Na początku 1990 roku było jedynie 50 tys. zarejestrowanych bezrobotnych, a w grudniu tego roku już milion. Na przestrzeni roku odnotowano zatem 20-krotny wzrost stopy bezrobocia. W roku 1991 wskaźnik ten wzrósł dwukrotnie (do nieco ponad 2 milionów), w roku następnym zaś tylko o 25%, osiągając wielkość 2,5 miliona pozostających bez pracy. W roku 1993 przybyło dalszych niemal 400 tysięcy bezrobotnych, zaś w ciągu roku 1994 liczba ta zmniejszyła się już o około 50 tysięcy osób. W efekcie w grudniu 1994 roku zarejestrowano w Polsce 2838 tysięcy bezrobotnych, co daje wskaźnik na poziomie 16% czynnych zawodowo 8. 6 Zob. M. Jahoda, Employment and unemployment. A Social-Psychological analysis, London 1983, s. 21-22. 7 Zob. S. Retowski, Zróżnicowanie psychologicznych reakcji na bezrobocie: bierni, przystosowani, desperaci i wyrachowani. Przegląd Psychologiczny, t. 38, nr ½, s. 161-178. 8 K. Gorlach, Zmiana społeczna a problemy społeczne [w:] Labirynty współczesnego społeczeństwa. Kluczowe problemy społeczne w kształceniu pracowników socjalnych, K. Czekaj, K. Gorlach, 12

Na początku lat 90. XX wieku stopa bezrobocia w Polsce była wysoka i stan ten musiał wpłynąć na Polaków. Zarówno władze państwowe, jak i społeczeństwo okazały się być zaskoczone zjawiskiem i jego rozmiarami. Władze ustawodawcze podjęły administracyjne próby walki z bezrobociem. W grudniu 1989 roku przygotowano pierwszą ustawę dotyczącą bezrobocia. Przyznawała ona wszystkim, którzy zarejestrowali się w biurach pracy, comiesięczny zasiłek bez względu na to, czy wcześniej pracowali i to bez ograniczeń czasowych. Rozporządzenie to później skorygowano, ograniczając prawa do pobierania zasiłku dla bezrobotnych. Społeczeństwo polskie zdawało się nie rozumieć nowej dla niego sytuacji. Osoby, które pozbawiono pracy, pobierały zasiłek dla bezrobotnych i biernie oczekiwały na oferty pracy (najlepiej w państwowym zakładzie pracy i na takim samym stanowisku, jak poprzednie). Niektórzy bezrobotni podejmowali pracę nielegalną (na czarno). Brak zatrudnienia powodował obniżenie dochodów i w konsekwencji spadek stopy życiowej 9. Zjawisko to dotyczyło najczęściej osób nisko wykształconych, o niewielkich kwalifikacjach, kobiet i obszarów popegeerowskich. Najogólniej rzecz ujmując, bezrobotny to osoba, która wbrew własnej woli pozbawiona jest płatnego zatrudnienia lub zarobkowego zajęcia 10. W Polsce bezrobotnego w sensie prawnym definiuje Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 11. Zgodnie z nią bezrobotny to osoba niezatrudniona i niewykonująca innej pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, nieucząca się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowana we właściwym powiatowym urzędzie pracy, jeżeli: ukończyła 18 lat, z wyjątkiem młodocianych absolwentów, kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat, nie nabyła prawa do emerytury, renty inwalidzkiej, nie jest właścicielem lub posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni powyżej 2 ha przeliczeniowych, nie jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia nie pozwala na podjęcie zatrudnienia nawet w połowie wymiaru czasu pracy, nie jest osobą tymczasowo aresztowaną i nie odbywa kary pozbawienia wolności, nie uzyskuje miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowę najniższego wynagrodzenia, nie pobiera zasiłku stałego, lub renty socjalnej. Polskie bezrobocie ma niewątpliwie swoją specyfikę. Po pierwsze charakteryzuje się zróżnicowaniem geograficznym. Są takie rejony Polski, w których pozbawionych pracy jest większa liczba osób niż w pozostałych. Dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że od samego początku pojawienia się bezrobocia zjawisko to szczególnie dotkliwie doskwiera mieszkańcom województw: warmińsko-mazurskiego, zachodniopomorskiego, kujawsko-pomorskiego, podkarpackiego, lubuskiego. W październiku 2010 roku Główny Urząd Statystyczny odnotował 18,7% bezrobocia w woj. warmińsko-mazurskim, 16,1% w woj. zachodniopomorskim, 15,3% w woj. kujawsko-pomorskim, 14,8% w woj. podkarpackim i 14,7% w woj. lubuskim. M. Leśniak, Katowice 1998, s.175. 9 Zob. K. Gorlach, Zmiana społeczna a problemy społeczne [w:] Labirynty współczesnego społeczeństwa. Kluczowe problemy społeczne w kształceniu pracowników socjalnych, K. Czekaj, K. Gorlach, M. Leśniak, Katowice 1998, s.176. 10 D. Graniewska, Bezrobocie w krajach Europy Zachodniej, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Ekspertyzy i Informacje 1990, nr 5. 11 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Dz.U. z 2008 r. Nr 69 poz. 415 13

Dla porównania najniższe stopy bezrobocia odnotowano w woj. wielkopolskim (8,6%), mazowieckim (8,9%) oraz małopolskim i śląskim (po 9,6%). Warto zauważyć, że średnia stopa bezrobocia w Polsce oscylowała w okolicach 12% 12. Niższą stopę bezrobocia obserwujemy w regionach rozwiniętych przemysłowo (np. w woj. śląskim) i bogatszych (np. w woj. mazowieckim). Sprzyja to nowym inwestycjom i tym samym wpływa na wzrost zatrudnienia. Niebagatelne znaczenie ma występowanie dużych miast w poszczególnych regionach. Dysponują one dobrą infrastrukturą gospodarczą, społeczną i drogową oraz kapitałem ludzkim. Dzięki temu stają się bardziej atrakcyjne dla potencjalnych inwestorów niż regiony, które są słabiej rozwinięte pod względem urbanizacyjnym i cywilizacyjnym. Ważną cechą polskiego bezrobocia jest wiek osób pozostających bez pracy, bowiem znaczna ich liczba to osoby młode. Młodość kojarzy się z brakiem zawodowego doświadczenia. Z tego powodu potencjalni pracodawcy nie decydują się na zatrudnienie młodego pracownika. W październiku 2010 roku wśród bezrobotnych odnotowano 12,7% zarejestrowanych, którzy w ciągu ostatnich 12 miesięcy ukończyli naukę oraz 34% osób, których wiek nie przekroczył 24 lat 13. Warto jednak podkreślić, że procentowy udział ludzi młodych zarejestrowanych w urzędach pracy powoli i systematycznie maleje. Można zaryzykować twierdzenie, że polskie bezrobocie od momentu pojawienia się w gospodarce po 1989 roku miało kobiecą twarz. Sytuacja kobiet na rynku pracy jest specyficzna. Gospodarka oferuje mniej zawodów i mniej stanowisk pracy dla kobiet niż dla mężczyzn. Kobiety narażone są na przerwy w zatrudnieniu, spowodowane opieką i wychowywaniem dzieci. Przeciwko kobietom na rynku pracy działa ich wiek. Im są one starsze, tym trudniej im znaleźć zatrudnienie. I mimo, iż kobiety są lepiej niż mężczyźni wykształcone, z wyżej wymienionych powodów mają problemy ze znalezieniem adekwatnej do ich wykształcenia i kwalifikacji pracy. W Polsce wśród bezrobotnych panie stanowią większość. Na koniec drugiego kwartału 2010 roku udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych wyniósł 51,1%. Najwyższy odsetek kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych zanotowano w województwach: wielkopolskim (55,3%), kujawsko-pomorskim (54,1%), śląskim (52,9%) oraz warmińsko-mazurskim (52,5%) 14. Jak jednak wskazuje analiza danych statystycznych, sytuacja kobiet na polskim rynku pracy powoli, ale systematycznie poprawia się. Wśród polskich bezrobotnych znaczący odsetek stanowią osoby, które przekroczyły 45 rok życia. Wiek tych osób w wielu przypadkach na rynku pracy stanowi próg nie do pokonania. W drugim kwartale 2010 roku GUS odnotował 31% bezrobotnych po wyżej 45 lat 15. Istotnymi barierami, uniemożliwiającymi znalezienie pracy, są wykształcenie i kwalifikacje bezrobotnych. Systematyczne statystyki prowadzone przez Główny Urząd Statystyczny jednoznacznie wskazują, że większość bezrobotnych, którzy rejestrują się w urzędach pracy, to osoby o stosunkowo nikim poziomie wykształcenia. Większość zarejestrowanych kobiet i mężczyzn to osoby legitymujące się wykształceniem zawodowym, gimnazjalnym lub podstawowym. Z danych GUS wynika, że w drugim kwartale 2010 roku większość bezrobotnych rejestrujących się w urzędach pracy stanowiły osoby o stosunkowo niskim poziomie wykształcenia. Dwie najliczniejsze grupy wśród bezrobotnych, to osoby posiadające wykształcenie zasadnicze zawodowe oraz gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe (odpowiednio 28,4% i 28,3% w ogól- 12 GUS, www.bezrobocie.org.pl (data pobrania 24.11.2010) 13 Tamże. 14 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_pw_bezrobocie_rejestrowane_2kw_2010.pdf (data pobrania 24.11.2010) 15 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_pw_bezrobocie_rejestrowane_2kw_2010.pdf (data pobrania 24.11.2010) 14

nej liczbie bezrobotnych zarejestrowanych w końcu czerwca 2010 r.). Obie te populacje łącznie stanowiły 56,7% ogólnej liczby bezrobotnych. Świadectwem ukończenia szkół policealnych i średnich zawodowych legitymowało się 22,4% ogółu bezrobotnych, średnich ogólnokształcących 11,5%, a dyplomem ukończenia szkół wyższych 9,4%. Bezrobotne kobiety charakteryzowały się odmienną strukturą wykształcenia niż mężczyźni, bowiem 52,2% kobiet bezrobotnych posiadało wykształcenie średnie i wyższe, podczas gdy odsetek mężczyzn o tym poziomie wykształcenia wyniósł 33,9%. Najwyższy odsetek osób bezrobotnych z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz gimnazjalnym i niższym odnotowano w województwach: kujawsko-pomorskim (63,4%), zachodniopomorskim (63,0%) i warmińsko-mazurskim (61,8%). Najniższy natomiast w lubelskim (49,7%), świętokrzyskim (50,4%) i małopolskim (51,3%) 16. W szczególnej sytuacji zdają się być osoby długotrwale bezrobotne. W końcu czerwca 2010 w urzędach pracy zarejestrowanych było 43,3% (799,6 tys.) osób spełniających kryteria długotrwałego bezrobocia 17. Mimo iż obecnie stopa bezrobocia w Polsce jest o wiele niższa, niż w początkowym okresie przemian transformacyjnych, na zjawisko to narażone są od lat te same kategorie społeczeństwa. Bezrobocie w województwie śląskim W województwie śląskim stopa bezrobocia 18 jest jedną z najniższych w kraju. W końcu września 2010 r. wynosiła 9,5% (była niższa od średniej ogólnopolskiej wynoszącej 11,5%). Z danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach wynika, że w październiku 2010 roku liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy wyniosła 173,5 tys. osób (w tym 95,6 tys. kobiet) i była wyższa niż przed miesiącem o 1,9 tys. osób (tj. o 1,1%). Bezrobotne kobiety stanowiły 55,1% ogółu zarejestrowanych (95,6 tys.). Przewaga przedstawicielek tej płci w grupie bezrobotnych występuje w większości podregionów województwa śląskiego. Jedynie w podregionie częstochowskim wśród zarejestrowanych bezrobotnych odnotowywana jest nadreprezentacja mężczyzn (w końcu października 2010 r. odsetek pań wynosił tam 49,2%). Stosunkowo niska stopa bezrobocia nie oznacza, że zjawisko to nie stanowi społecznego problemu. Są bowiem na terenie województwa takie obszary, w których odnotowywane bezrobocie jest szczególnie wysokie. Najlepszą sytuację pod względem zatrudnienia odnotowano w Katowicach, gdzie w końcu września 2010 r. wysokość stopy bezrobocia wynosiła 3,4%, a najgorszą w powiecie myszkowskim, gdzie wysokość ta osiągnęła 18,7%. Jeżeli chodzi o podregiony, to najniższą stopę bezrobocia notowano w podregionie tyskim (6,0%) i katowickim (6,4%), a następnie kolejno w podregionach: rybnickim (8,5%), bielskim (8,8%) oraz gliwickim (8,9%), częstochowskim (12,8%) oraz sosnowieckim (13,0%). Najwyższą stopę bezrobocia odnotował podregion bytomski (13,3%). 16 Tamże 17 Tamże 18 Wszystkie dane dotyczące bezrobocia w woj. śląskim zaczerpnięto ze strony internetowej WUP w Katowicach http://www.wup-katowice.pl/badania_i_analizy/sytuacja_na_wojewdzkim_rynku_pracy (data pobrania 20.11.2010) 15

Mimo to bezrobocie w województwie zdaje się spadać. Jak wskazują dane WUP w Katowicach, w październiku 2010 roku w Powiatowych Urzędach Pracy województwa śląskiego zarejestrowało się 31,1 tys. bezrobotnych. Zdecydowaną większość w ewidencji bezrobotnych stanowiły osoby rejestrujące się po raz kolejny (77,8%). Pozostali zarejestrowali się w powiatowych urzędach pracy po raz pierwszy (6,9 tys. osób, tj. 22,2% ogółu). Odsetek nowo zarejestrowanych osób w okresie do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki wyniósł 12,4% (przed miesiącem 15,9%)... Statystyki WUP odnotowały 29,3 tys. wyłączeń z rejestrów bezrobotnych. Najczęstszymi ich przyczynami było podjęcie pracy z tego tytułu wyłączono 10 803 osoby (co stanowiło 36,9% odpływu ). W przeważającej większości były to podjęcia pracy niesubsydiowanej (84,4% ogółu podejmujących zatrudnienie). Kolejne co do liczebności grupy w tym zakresie stanowiły osoby, które nie potwierdziły gotowości do pracy 9 486 osób (32,4%) oraz ci, którzy rozpoczynali staż 2 950 osób (10,1%). Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach odnotował, że wśród bezrobotnych, będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy, najliczniejszymi grupami byli: bezrobotni nieposiadający wykształcenia średniego, długotrwale bezrobotni oraz bezrobotni bez doświadczenia zawodowego. Dokładne dane liczbowe dotyczące tej kwestii prezentuje poniższa tabela. Tabela 1. Bezrobotni w szczególnej sytuacji na rynku pracy* N 30.09.2010 r. 31.10.2010 r. udział w ogółem (%) N udział w ogółem (%) 1 do 25. roku życia 35 961 21,0 35 832 20,7 2 długotrwale bezrobotni 64 266 37,4 66 434 38,3 3 powyżej 50. roku życia 37 564 21,9 38 441 22,2 4 bez kwalifikacji zawodowych 45 642 26,6 44 909 25,9 5 bez doświadczenia zawodowego 48 574 28,3 48 326 27,9 6 bez wykształcenia średniego 94 917 55,3 96 001 55,3 7 kobiety, które po urodzeniu dziecka nie podjęły zatrudnienia ** 16 732 17,6** 16 886 17,7** 8 samotnie wychowujący co najmniej jedno dziecko do 18. roku życia 15 194 8,9 15 401 8,9 9 bezrobotni, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli 3 666 2,1 3 738 2,2 zatrudnienia 10 bezrobotni niepełnosprawni 10 563 6,2 10 681 6,2 11 po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego 168 0,1 182 0,1 liczba bezrobotnych ogółem 171 634 173 488 Uwaga:* dane liczbowe oraz odsetki nie sumują się osoba bezrobotna może przynależeć do kilku kategorii równocześnie. ** wśród ogółu bezrobotnych kobiet. W październiku 2010 roku zgłoszono do powiatowych urzędów pracy w województwie śląskim 8 324 oferty pracy. Liczba propozycji zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej wzrosła w odniesieniu do poprzedniego miesiąca o 7,4%. Jednocześnie do powiatowych urzędów pracy zgłoszono 10 544 informacje o wolnych miejscach pracy i miejscach aktywizacji zawodowej. Pod koniec miesiąca do dyspozycji bezrobotnych i poszukujących pracy pozostawało 6 778 wolnych miejsc pracy i miejsc aktywizacji zawodowej. W październiku 2010 roku 1 154 osoby rozpoczęły udział w działaniach realizowanych w ramach projektów współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego. W grupie tej zdecydowana większość uczestniczyła w projektach systemowych, realizowanych przez Powiatowe Urzędy Pracy (990 beneficjentów). 16

Tabela 2. Wybrane informacje o bezrobociu rejestrowanym w układzie powiatów i podregionów w województwie śląskim z podziałem na powiaty ogółem Liczba bezrobotnych (31.10.2010) udział kobiet z prawem do kobiety wśród bezrobotnych zasiłku ogółem (%) zamieszkali na wsi stopa bezrobocia (%) (30.09.2010) dynamika spadku/ wzrostu bezrobocia (30.09.2010) =100% WOJ. ŚLĄSKIE 173 488 95 584 55,1 26 401 35 685 9,5 101,1 Podregion bielski 23 639 12 749 53,9 4 130 12 163 8,8 101,6 bielski 4 614 2 537 55,0 876 3 285 9,4 101,4 cieszyński 6 356 3 368 53,0 1 080 3 291 9,6 101,1 żywiecki 7 059 3 854 54,6 1 127 5 587 12,5 101,9 m. Bielsko-Biała 5 610 2 990 53,3 1 047 0 5,8 101,9 Podregion bytomski 20 136 11 417 56,7 2 394 3 109 13,3 100,7 lubliniecki 3 073 1 657 53,9 435 1 884 11,8 102,0 tarnogórski 4 889 2 737 56,0 671 1 225 9,9 99,6 m. Bytom 9 557 5 465 57,2 995 0 16,9 100,4 m. Piekary Śląskie 2 617 1 558 59,5 293 0 13,7 102,3 Podregion częstochowski 27 378 13 464 49,2 4 267 10 120 12,8 101,1 częstochowski 6 836 3 260 47,7 968 5 756 15,4 101,9 kłobucki 3 425 1 751 51,1 549 2 651 11,5 96,3 myszkowski 4 393 2 235 50,9 953 1 713 18,7 96,5 m. Częstochowa 12 724 6 218 48,9 1 797 0 10,8 103,7 Podregion gliwicki 17 312 9 774 56,5 2 119 1 208 8,9 102,0 gliwicki 3 265 1 888 57,8 449 1 208 8,8 104,4 m. Gliwice 6 498 3 556 54,7 837 0 6,7 101,7 m. Zabrze 7 549 4 330 57,4 833 0 12,3 101,2 Podregion katowicki 22 844 12 864 56,3 3 682 0 6,4 101,4 m. Chorzów 4 741 2 595 54,7 571 0 11,7 99,6 m. Katowice 7 139 3 834 53,7 1 399 0 3,4 102,6 m. Mysłowice 2 603 1 558 59,9 416 0 8,2 106,2 m. Ruda Śląska 3 711 2 223 59,9 592 0 7,6 100,5 m. Siemianowice Śląskie 2 440 1 388 56,9 426 0 12,2 98,2 m. Świętochłowice 2 210 1 266 57,3 278 0 16,3 101,1 Podregion rybnicki 18 685 11 640 62,3 2 484 3 182 8,5 101,7 raciborski 2 586 1 487 57,5 375 864 7,3 102,4 rybnicki 1 852 1 170 63,2 227 975 11,1 102,2 wodzisławski 4 885 3 037 62,2 620 1 343 9,8 103,1 m. Jastrzębie Zdrój 3 152 2 019 64,1 397 0 7,7 104,1 m. Rybnik 4 210 2 639 62,7 560 0 7,6 97,0 m. Żory 2 000 1 288 64,4 305 0 9,8 103,7 Podregion sosnowiecki 33 159 17 804 53,7 5 200 3 592 13,0 100,0 będziński 6 457 3 504 54,3 965 1 201 13,8 97,1 Zawierciański 7 559 3 932 52,0 1 075 2 391 17,0 99,8 m. Dąbrowa Górnicza 5 905 3 099 52,5 1 039 0 10,8 101,6 m. Jaworzno 2 980 1 764 59,2 472 0 10,0 99,1 m. Sosnowiec 10 258 5 505 53,7 1 649 0 12,8 101,4 Podregion tyski 10 335 5 872 56,8 2 125 2 311 6,0 100,9 mikołowski 2 744 1 547 56,4 512 281 7,2 100,5 pszczyński 2 595 1 511 58,2 531 1 801 6,2 94,8 bieruńsko-lędziński 1 196 726 60,7 252 229 4,5 104,6 m. Tychy 3 800 2 088 54,9 830 0 5,6 104,7 Źródło: Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach, 12 listopada 2010 r. Zjawisko bezrobocia dotyka wielu sfer życia człowieka. Im trwa dłużej, tym bardziej dotkliwie wpływa na egzystencję osoby bezrobotnej i jej najbliższego otoczenia. Bezpośrednią konsekwencją pozostawania bez pracy jest pogorszenie się sytuacji materialnej. Obniżeniu ulegają też standard życia i samoocena, ograniczone zostają do minimum kontakty towarzyskie. 17

Bezrobocie należy więc rozpatrywać w wymiarze ekonomicznym, psychologicznym i społecznym, a jego negatywne skutki zdają się wzrastać wprost proporcjonalnie do czasu pozostawania bez pracy. Niebagatelne znaczenie w sytuacji bezrobocia ma kondycja psychiczna osoby pozbawionej pracy oraz jej nastawienie do siebie i najbliższego otoczenia. Bowiem to, czy potrafimy realnie ocenić naszą wiedzę, kwalifikacje i umiejętności, to, jak jesteśmy nastawieni do przyszłości, czy w sytuacji bezrobocia potrafimy znaleźć elementy pozytywne, wpływa na naszą samoocenę i najprawdopodobniej decyduje o strategiach, jakie przyjmiemy podczas poszukiwania pracy. 18

Rozdział II Społeczno-demograficzny portret badanej grupy Zgodnie z założeniami projektu, jedną z badanych grup były osoby bezrobotne zarejestrowane w czternastu Powiatowych Urzędach Pracy, funkcjonujących na obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Przyjęliśmy, że próbę badawczą będzie stanowić 5% bezrobotnych, zarejestrowanych w 14 miastach GZM w pierwszej połowie 2008 r., tj. 2774 osoby. W rzeczywistości przeankietowano 2689 bezrobotnych. Tabela 3. Planowana i rzeczywista liczba osób bezrobotnych, które wzięły udział w badaniu liczba badanych planowana rzeczywista N % N % OGÓŁEM 2774 100 2689 100 1 Bytom 364 13,1 364 13,5 2 Chorzów 197 7,1 197 7,3 3 Dąbrowa Górnicza 266 9,6 266 9,6 4 Gliwice 224 8,1 222 8,4 5 Jaworzno 153 5,5 153 5,6 6 Katowice 213 7,7 213 7,9 7 Mysłowice 116 4,2 116 4,3 8 Piekary Śląskie 106 3,8 106 3,9 9 Ruda Śląska 136 4,9 136 4,9 10 Siemianowice Śląskie 124 4,5 124 5,0 11 Sosnowiec 377 13,6 377 14,0 12 Świętochłowice 71 2,6 58 2,1 13 Tychy 103 3,7 103 3,8 14 Zabrze 324 11,7 254 9,4 Celem podjętych w tej grupie badań była próba diagnozy kwalifikacji zawodowych i kompetencji cywilizacyjnych bezrobotnych, przydatnych w pracy zawodowej oraz oczekiwań wobec pracodawców, sposobów poszukiwania pracy itp. Badania prowadzono w okresie od grudnia 2009 r. do marca 2010 r. W okresie tym przeszkoleni i wyposażeni w kwestionariusze wywiadu ankieterzy rozmawiali z losowo wybranymi do badań osobami bezrobotnymi. Badania miały charakter wywiadów indywidualnych. 19

Przeprowadzano je w specjalnie przygotowanych miejscach na terenie czternastu Powiatowych Urzędów Pracy, funkcjonujących na obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. W końcowej części kwestionariusze wywiadów zawierały metryczkę. Zawarte w niej pytania, dotyczące społeczno-demograficznej sytuacji ankietowanych, mogły determinować ich wypowiedzi dotyczące interesujących nas problemów. Respondentów poprosiliśmy, by udzielili nam informacji dotyczących ich płci, wieku, wykształcenia, dochodów, wykonywanego zawodu, miejsca zamieszkania, stanu cywilnego, sytuacji rodzinnej. Informacje te pozwoliły nam przygotować społeczno-demograficzną charakterystykę badanych. W badaniach wzięło udział łącznie 2689 osób. W grupie tej znalazło się 52% mężczyzn i 48% kobiet. Dokładne dane, zawierające informacje dotyczące płci i miejsca badań, zawiera poniższa tabela. Tabela 4. Płeć badanych osób, z uwzględnieniem Powiatowego Urzędu Pracy, w którym zostały przeprowadzone badania OGÓŁEM kobiety mężczyźni N % N % N % OGÓŁEM 2689 100 1303 48,4 1386 51,5 1 Bytom 364 13,5 183 50,3 181 49,7 2 Chorzów 197 7,3 93 47,2 104 52,8 3 Dąbrowa Górnicza 266 9,6 123 46,2 143 53,8 4 Gliwice 222 8,4 116 52,2 106 47,8 5 Jaworzno 153 5,6 63 41,2 90 58,8 6 Katowice 213 7,9 82 38,5 131 61,5 7 Mysłowice 116 4,3 54 46,6 62 53,4 8 Piekary Śląskie 106 3,9 53 50,0 53 50,0 9 Ruda Śląska 136 4,9 68 50,0 68 50,0 10 Siemianowice Śląskie 124 5,0 49 39,5 75 60,5 11 Sosnowiec 377 14,0 189 50,1 188 49,9 12 Świętochłowice 58 2,1 31 53,5 27 46,5 13 Tychy 103 3,8 55 53,4 48 46,6 14 Zabrze 254 9,4 144 56,5 110 43,5 Największą pod względem liczebności grupę badanych stanowiły osoby w wieku 25-34 lata (34% ogółu ankietowanych) oraz osoby w wieku 18-24 lata (29% ankietowanych). 20

Tabela 5. Wiek badanych osób, z uwzględnieniem Powiatowego Urzędu Pracy, w którym zostały przeprowadzone badania OGÓŁEM brak danych 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 i więcej N % N % N % N % N % N % N % OGÓŁEM 2689 100 8 0,3 772 28,7 921 34,2 480 17,8 372 13,8 148 5,5 1 Bytom 364 100 - - 82 22,5 152 41,8 81 22,3 39 10,7 10 2,7 2 Chorzów 197 100 - - 55 27,9 66 33,5 34 17,3 33 16,8 9 4,6 3 Dąbrowa Górnicza 266 100 - - 73 27,4 95 35,7 38 14,3 39 14,7 21 7,9 4 Gliwice 222 100 2 0,9 69 30,8 71 32,1 34 15,6 33 14,7 13 5,8 5 Jaworzno 153 100 - - 34 22,2 59 38,6 38 24,8 20 13,1 2 1,3 6 Katowice 213 100 1 0,5 57 26,8 67 31,5 45 21,1 31 14,6 12 5,6 7 Mysłowice 116 100 - - 40 34,5 41 35,3 14 12,1 14 12,1 7 6,0 8 Piekary Śląskie 106 100 - - 41 38,7 27 25,5 11 10,4 13 12,3 14 13,2 9 Ruda Śląska 136 100 - - 58 42,6 39 28,7 16 11,8 14 10,3 9 6,6 10 Siemianowice Śląskie 124 100 2 1,6 47 37,9 48 38,7 16 12,9 9 7,3 2 1,6 11 Sosnowiec 377 100 - - 99 26,3 131 34,7 67 17,8 57 15,1 23 6,1 12 Świętochłowice 58 100 - - 9 15,5 26 44,8 13 22,4 8 13,7 2 3,4 13 Tychy 103 100 3 2,9 23 22,3 30 29,1 19 18,4 26 25,2 2 1,9 14 Zabrze 254 100 - - 85 33,4 69 27,1 54 21,2 36 14,1 10 3,9 Stan cywilny to kolejna zmienna, która mogła determinować wypowiedzi ankietowanych bezrobotnych. Jak wynika z analizy materiału empirycznego, co druga z badanych osób zadeklarowała, iż jest stanu wolnego. Kolejną grupą badanych była 39% frakcja ankietowanych, funkcjonujących w związku małżeńskim. Niewiele ponad 8% liczyła grupa badanych deklarujących, iż są w separacji ze współmałżonkiem, lub że są rozwiedzeni, a 2% określiło swój stan cywilny jako wdowi. Tabela 6. Stan cywilny badanych osób, z uwzględnieniem Powiatowego Urzędu Pracy, w którym zostały przeprowadzone badania OGÓŁEM brak danych panna kawaler mężatka żonaty rozwódka rozwodnik separacja wdowa wdowiec N % N % N % N % N % N % OGÓŁEM 2689 100 13 0,5 1350 50,2 1057 39,3 215 7,9 54 2,0 1 Bytom 364 100 - - 179 49,2 148 40,7 29 8,0 8 2,1 2 Chorzów 197 100 - - 99 50,3 70 35,5 22 11,2 6 3,0 3 Dąbrowa Górnicza 266 100 - - 125 47,0 114 42,5 20 7,5 7 2,6 4 Gliwice 222 100 2 0,9 112 50,9 88 39,3 11 4,9 9 4,0 5 Jaworzno 153 100 1 0,7 72 47,1 75 49,0 5 3,3 - - 6 Katowice 213 100 2 0,9 106 49,8 83 39,0 20 9,4 2 0,9 7 Mysłowice 116 100 - - 55 47,4 51 44,0 10 8,6 - - 8 Piekary Śląskie 106 100 - - 53 50 38 35,8 12 11,3 3 2,8 9 Ruda Śląska 136 100 2 1,5 84 61,8 41 30,1 6 4,4 3 2,2 10 Siemianowice Śląskie 124 100 2 1,6 73 58,9 39 31,5 7 5,6 3 2,4 11 Sosnowiec 377 100 - - 191 50,7 143 37,9 37 9,8 6 1,6 12 Świętochłowice 58 100 - - 27 46,5 28 48,2 3 5,1 - - 13 Tychy 103 100 3 2,9 48 46,6 42 40,8 8 7,8 2 1,9 14 Zabrze 254 100 1 0,3 126 49,6 97 38,1 25 9,8 5 1,9 21