03 pod redakcją Marii Mendel Bohdana Skrzypczaka Praca socjalna jako edukacja ku zmianie Od edukacji do polityki
Praca socjalna jako edukacja ku zmianie Od edukacji do polityki Warszawa 2013
03 Słowo od redaktorów. Praca socjalna jako zmienianie rzeczywistości przez edukację...7 Maria Mendel, Bohdan Skrzypczak Edukacyjny wymiar pracy socjalnej...11 Edukacyjny charakter pracy socjalnej badanie i działanie...13 Barbara Smolińska-Theiss Edukacyjne konfrontacje rzeczywistości w pracy socjalnej asystenci rodzin wobec poczucia własnych kompetencji...25 Małgorzata Szpunar Wymiary edukacji instytucji pomocy społecznej i idea uczącej się organizacji...45 Jarosław Józefczyk Krytyczność jako refleksja o własnej praktyce o edukacyjnym współdziałaniu pracowników socjalnych...63 Marcin Boryczko Polityczność pracy socjalnej...79 Wymiary polityczności pracy socjalnej...81 Karolina Starego O użyteczności radykalnej pedagogiki dla pracy socjalnej...101 Piotr Stańczyk
Edukacja ku zmianie w systemie świadczenia usług pomocy i integracji społecznej...117 Krystyna Dominiczak Od badania i uczenia się do oddziaływania na politykę społeczną środowiskowa praca socjalna w doświadczeniach uczestników projektu...131 Magdalena Popłońska-Kowalska, Barbara Bąbska, Paweł Jordan Noty o autorach...147 Laboratorium Innowacji Społecznej...151
Słowo od redaktorów Praca socjalna jako zmienianie rzeczywistości przez edukację Maria Mendel, Bohdan Skrzypczak Praca socjalna raczej rzadko jest kojarzona z edukacją, jeszcze rzadziej zaś z polityką. Tymczasem teksty zebrane w niniejszym tomie dowodzą, że skojarzenia takie są słuszne i że praca socjalna nakierowana na zmianę sytuacji i warunków życia osób i grup pozostających w kryzysie i wymagających pomocy ma charakter edukacyjny i polityczny zarazem. Dążenie pracowników socjalnych do zmiany w podmiocie i miejscu, w jakim podmiot ten żyje, czyni z nich zarówno edukatorów, jak i polityków poszukujących strategicznych rozwiązań systemowych i w różnej skali te rozwiązania optymalizujących. Przy czym wspomniane edukacyjne i polityczne wymiary ich pracy bywają mocno splecione, kiedy na przykład pomagając, uczą nierzadko własnym przykładem jak artykułować swoje potrzeby i jednocześnie przyczyniać się do dobra wspólnego, stając się w ten sposób pełnoprawnym i aktywnym współuczestnikiem demokratycznie funkcjonujących wspólnot. Ogólnie spełniając jedno z założeń projektu Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej poświęciliśmy w niniejszym opracowaniu sporo uwagi zagadnieniom związanym z edukacją (w tym samoedukacją) pracowników socjalnych, rozumianą jako oddziaływanie wpływające na proces zmiany (w tym zmiany o charakterze politycznym w zakresie polityki społecznej na szczeblu lokalnym i ponadlokalnym). Publikacja zawiera opis różnego rodzaju oddziaływań edukacyjnych stosowanych w ramach wspomnianego projektu (między innymi szkolenia, wsparcie mentorskie i superwizyjne, wizyty studyjne) oraz ich znaczenie dla wspierania zmiany zarówno w samych pracownikach socjalnych, jak i w społecznościach, w których działają. Najogólniej centrum zainteresowania pracy socjalnej można określić jako dążenie do zmiany rzeczywistości społecznej, jakie następuje w warunkach niezgody na tkwienie jednostek i grup w sytuacjach trudnych. Chodzi o sytuacje wynikające najczęściej ze społecznych nierówności i skutkujące wykluczeniem czy marginalizacją, szczególnie zaś o te z nich, które powstają z powodu ubóstwa i powiązanych z nim wymiarów jednostkowego oraz grupowego nieuspołecznienia, przejawiającego się w różnego rodzaju dysfunkcjach indywidualnych osób i środowisk. Jak stwierdzają badacze, najbardziej skuteczną drogą do zaistnienia wspomnianej zmiany jest czynienie kwestii politycznej ze wszystkich tych sytuacji, uogól- Maria Mendel, Bohdan Skrzypczak / Słowo od redaktorów // 7
nianych zwykle jako problemy społeczne 1. Praca socjalna, w znaczeniu przyjętym w przywołanym projekcie (który głosi między innymi postulat pracownika socjalnego jako mediatora, animatora i lokalnego polityka społecznego), podejmuje to wyzwanie i jest, z jednej strony, działaniem pomocowym i animacyjnym, z drugiej zaś strony politycznym. Jeśli praca socjalna ma być skutecznym sposobem na osiągnięcie zmiany, to w każdym z tych trzech aspektów musi być ona także działaniem edukacyjnym, w którym refleksja nad rzeczywistością i krytyczny jej ogląd umożliwiają konstruktywne tworzenie światów nowych. To proces edukacji, w ramach którego, ucząc się, zmienia się pracownik socjalny, ale zmieniają się także jednostki i grupy, z którymi i dla których on działa. Przyjmując pedagogikę społeczną jako metateorię dla pracy socjalnej 2, orientującą ją jako działanie, można stwierdzić, że szczególne znaczenie i preferencje ma w tym wypadku edukacja środowiskowa 3. Stąd przedstawiane przez nas opracowanie z tak dużą siłą akcentuje edukację, zwłaszcza edukację środowiskową edukację ku zmianie, ku pracy socjalnej jako działaniu pomocowemu, animacyjnemu oraz politycznemu. Tytuł niniejszego tomu Praca socjalna jako edukacja ku zmianie. Od edukacji do polityki ma oddawać jego zawartość także w znaczeniu struktury tekstów, które układają się w nim w pewną drogę, jaka jest pokonywana w różnych wersjach pracy socjalnej, które choć odbiegają od siebie szczegółowo rozumianymi treściami, metodami, formami i wymiarami spotykają się i splatają w następującym porządku: od edukacji do polityki, od uczenia (się) i zmian w sobie do politycznego działania (w rozumieniu osiągania strukturalnych zmian rzeczywistości). 1 R. Lister, Bieda, przeł. A. Stanaszek, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007. 2 E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 355 i n. 3 W. Theiss, Mała ojczyzna w kręgu edukacji środowiskowej, [w:] Ośrodek kultury i aktywności lokalnej. W poszukiwaniu modelu instytucji społecznościowej, red. S. Mołda, B. Skrzypczak, Stowarzyszenie Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL, Warszawa 2003, s. 18 33. Zapowiedzianą w ten sposób zawartość niniejszego opracowania warto pokazać także w powiązaniu ze standardem środowiskowej pracy socjalnej, kształtowanym w ramach przywołanego projektu, i wspomniane zależności przedstawić następująco, tworząc tym samym strukturalne ramy opracowania osie, na których rozpina się podejmowana w nim problematyka: 1. Badanie polityka Badanie zjawisk społecznych, między innymi biedy, to jeden z możliwych sposobów oddziaływania na politykę społeczną 4. Zakładane w projekcie prace nad innowacyjnym standardem środowiskowej pracy socjalnej zorientowanym na aktywizujące wsparcie grup społecznych, środowisk i społeczności lokalnych zagrożonych marginalizacją i wykluczeniem społecznym mają doprowadzić do powstania rozwiązań, które będą stanowić wkład merytoryczny do projektów aktów prawnych, zwłaszcza w zakresie ustawy o pomocy społecznej. Laboratorium Innowacji Społecznej, powołane do realizacji wspomnianych prac, dokonuje tego w sześciu fazach. Krańcowe fazy można precyzyjnie identyfikować jako relację badanie polityka (pierwsza faza diagnozy to badanie, fazy piąta i szósta to polityka). 2. Badanie edukacja polityka W pracach Laboratorium Innowacji Społecznej relacja badanie polityka jest zapośredniczona przez edukację, która negocjuje między jej elementami. Na przykład z badania (w fazie pierwszej) czyni badanie w działaniu, czyli proces uczenia się w toku czynności badawczych, z kolei wnioskowanie oraz proponowanie i rekomendowanie rozwiązań (faza piąta) jest wyrazem uczenia się z wypracowanego standardu, przy czym ostatnia z faz upowszechnianie wyraża nauczanie, którego jest treścią. Po drodze to znaczy w fazach drugiej, trzeciej i czwartej edukacja jest wymiarem dokonywanych konfrontacji zastanej rzeczywistości z jej prognozą, ponadto jest działalnością 4 R. Lister, Bieda, op. cit. 8 // Praca socjalna jako edukacja ku zmianie
o charakterze informacyjnym i kształcącym testowaniem określonych rozwiązań w praktyce czterech grup szkoleniowych. Badanie przybrało więc w pracach Laboratorium Innowacji Społecznej kształt aktywności edukacyjnej i rzutując na treść kolejnych faz działania doprowadziło do myślenia o zmianach w polityce społecznej. Koncepcja struktury niniejszego zeszytu, budowana na osi edukacja polityka, wydaje się więc uzasadniona. Na co proponujemy zwrócić uwagę podczas lektury tekstów zebranych w niniejszym tomie? Przede wszystkim, zgodnie z naszymi intencjami, pełnią one określone funkcje w relacji z innymi, a także w związku z przedstawioną wyżej koncepcją tomu. Można zatem tutaj także w ramach rekomendacji stwierdzić coś w tym wymiarze o każdym z nich. Rozpoczynając od otwierającego niniejszy tom tekstu Barbary Smolińskiej-Theiss, uważamy, że tłumaczy on, jak praca socjalna zasadnie stanowiąca niekończące się badanie i działanie wykazuje edukacyjny charakter. To znakomite wprowadzenie w problematykę kolejnych artykułów, dla których jest ono gruntem, krytycznie ukierunkowującym dalszą refleksję. Po przeczytaniu tekstu Barbary Smolińskiej-Theiss nie sposób porzucić tę niezwykle cenną krytyczną perspektywę, dobrze służącą intencjom opracowania i szczegółowej percepcji treści poszczególnych wypowiedzi. Następny tekst to wypowiedź Małgorzaty Szpunar, która pokazuje edukacyjne konfrontacje rzeczywistości w pracy socjalnej, czyniąc to na przykładzie stosunkowo nowych w polskich warunkach doświadczeń asystentów rodzin. Ich poczucie własnych kompetencji wiąże się z nieustanną edukacyjną pracą nad sobą i nad środowiskiem, w którym przyszło im działać. Autorka dzieli się swoimi spostrzeżeniami badawczymi, nie pozostawiając wątpliwości co do tego, że nieustanne konfrontacje światów, jakie dokonują się w pracy socjalnej, służą osiąganiu ich zmiany, tworząc jednocześnie rzeczywistość wyzwań, które na co dzień podejmują pracownicy socjalni, rzecznicy i realizatorzy pracy socjalnej. Interesująco pokazując ośrodek pomocy społecznej w mieście jako uczącą się organizację, Jarosław Józefczyk uwrażliwia nas na doniosłość znaczenia relacji między edukacją i informacją, w ramach której dokonują się między innymi ważne dla skuteczności pracy socjalnej przełożenia tego, co wie i umie pracownik socjalny, na to, co wie i umie podmiot, z którym on pracuje (przy czym chodzi nie tylko o klienta pomocy społecznej, ale także o jego współpracownika, partnera w projekcie czy sąsiada). Marcin Boryczko edukacyjne współdziałanie pracowników socjalnych przedstawia z kolei przez pryzmat potrzeby zachowania krytyczności i postuluje ją jako szczególną formę refleksji pracownika socjalnego o własnej praktyce. Bez niej nie sposób doprowadzać do rzeczywistej zmiany do przemian strukturalnych, które umożliwiają upełnomocnienie i podmiotową tożsamość zarówno klienta pomocy, jak i pracownika socjalnego. Ten drugi może ją utracić, kiedy w toku jego służby (sic!) następuje instytucjonalna subordynacja i jego praca okazuje się pracą nie na rzecz drugiego podmiotu wymagającego wsparcia, ale na rzecz utrzymania istniejącego ładu strukturalnego. W warunkach krytyczności zagrożenie nadrzędnością celów chroniących status quo podlega redukcji i na przykład przy wykorzystaniu metod proponowanych przez autora za charyzmatycznym Paulem Freirem, prowadzącym ku emancypacji możliwe stają się autentyczna autokreacja i podmiotowe współistnienie tak pracowników socjalnych, jak osób i grup, z którymi oni pracują. Teksty Karoliny Starego i Piotra Stańczyka utrzymują bliską łączność z tymi tezami i przedstawiając polityczność pracy socjalnej wskazują jej różnorodne wymiary (Karolina Starego) i użyteczność radykalnej pedagogiki w myśleniu o niej (Piotr Stańczyk). Wypowiedź Karoliny Starego, stanowiąc pewne ramy dla Maria Mendel, Bohdan Skrzypczak / Słowo od redaktorów // 9
politycznie ukierunkowanej refleksji o pracy socjalnej, odgrywa w tej części tomu kluczową rolę, zarówno porządkując pojawiające się myśli, jak i inspirując dalsze i otwierając kolejne pola poszukiwań wokół politycznych aspektów tego obszaru myślenia i działania pomocowego. Jedno z nich wydaje się dobrze zagospodarowywać tekst Piotra Stańczyka, który w radykalnej odmianie pedagogiki, także dotyczącej koncepcji Paula Freirego, widzi sposób uprawiania pracy socjalnej, edukacyjnej i politycznej w jej istocie. Analizę edukacji ku zmianie, występującej w ujęciach systemowych, w systemie świadczenia usług pomocy i integracji społecznej, zawiera artykuł Krystyny Dominiczak. Autorka w porównawczym nawiązaniu do badań empirycznych przeprowadzonych w ramach wspomnianego projektu interesująco ukazuje walory zastanej rzeczywistości: realia systemowe, w których występuje nastawienie na edukację i zmianę, ale nie stanowi ono normy. Krystyna Dominiczak konstruktywnie przy tym rozważa uwarunkowania i prowadzi do zasadnych wniosków, których praktyczne przełożenia na zadania dla instytucji pomocy i integracji społecznej mogą zaowocować korzystnym, oddolnym przeformułowaniem struktur i elementów istniejącego systemu. Ostatnia część niniejszego tomu to wypowiedź skomponowana z fragmentów narracji pracowników socjalnych zaangażowanych w przywoływany projekt i w toku składających się na niego szkoleń zbierających doświadczenia w sferze edukacyjności i polityczności własnej pracy. Wybór tych refleksji oraz ich komentarz osadzony w problematyce projektu to wynik współpracy zespołu autorów z Magdaleną Popłońską-Kowalską, Barbarą Bąbską i Pawłem Jordanem. Dziękując im oraz wszystkim autorom tekstów zebranych w prezentowanej publikacji, pragniemy zwrócić uwagę na niebagatelną wartość, jaką miało wspólnie dzielone przeżycie podążania własną, ujętą na piśmie refleksją za fazami, w których rozwija się projekt poświęcony Tworzeniu standardów usług pomocy i integracji społecznej. W ten sposób, dzięki wkładowi poszczególnych autorów, zyskał on oryginalne pogłębienie, mogące skutkować licznymi inspiracjami dla teorii i praktyki pracy socjalnej. Z kolei każdy z autorów miał dość unikalną możliwość wpisywania swoich myśli w projekt i tym samym współtworzenia rozwiązań, jakie powstają właśnie w zakresie standardów usług pomocy i integracji społecznej w Polsce. Niech wszystkie one dobrze służą strukturalnej, podmiotowej i przedmiotowej zmianie na lepsze! 10 // Praca socjalna jako edukacja ku zmianie
Edukacyjny wymiar pracy socjalnej
Edukacyjny charakter pracy socjalnej badanie i działanie Barbara Smolińska-Theiss
Gdy stare modele i rozwiązania zawodzą Wkroczyliśmy w trudny etap dla pracy socjalnej i dla kształcenia pracowników socjalnych w Polsce. Załamał się dotychczasowy model czy może raczej: załamały się dotychczasowe modele rozwoju pracy socjalnej jako dyscypliny i profesji. W najnowszych raportach zgodnie pojawiają się terminy: regres, zawód, rozdarcie. Przeprowadzone badania, pokazujące, jak pracownicy socjalni widzą zmiany, jakie dokonały się w ich pracy, jednoznacznie wskazują, że w pracy socjalnej w Polsce zapanowała... procedura. Nastąpiło odejście od koncepcji zindywidualizowanej pracy z rodziną lub z dzieckiem na rzecz biurokratycznej, zunifikowanej procedury. Zjawisku temu towarzyszy zanikająca refleksyjność. Coraz mniejsze znaczenie ma indywidualna diagnoza oparta na badaniach, szukanie wspólnie z klientem możliwych działań i rozwiązań 1. Coraz bardziej dominujące procedury dają pracownikowi socjalnemu złudne poczucie bezpieczeństwa. Jednocześnie jednak oddalają go od refleksji nad sensem i skutecznością własnej pracy, nad doskonaleniem swoich kompetencji. Procedura stanowi zasłonę lub nawet przeszkodę w odkrywaniu nowych wyzwań, nowych rozwiązań. Jak pokazują badania, zmniejsza się pole decyzji pracownika socjalnego, a wraz z tym spada (rozmywa się) jego odpowiedzialność za swój zawód i za podejmowane działania 2. Gdzie w tej sytuacji szukać punktów odniesienia, teorii, interpretacji pośredniczących, które tłumaczyłyby dotychczasowy stan, a jednocześnie wyznaczały wektory zmian? Z jednej strony, słychać wyraźne głosy krytyczne samych pracowników socjalnych, polityków społecznych, administracji samorządowej, badaczy pracy socjalnej. Z drugiej strony, powszechnie się dostrzega rosnącą skalę zadań, oczekiwania na granicy nierealnych życzeń i myślenia mitycznego. Po latach doświadczeń coraz wyraźniej jesteśmy zgodni w ocenie, wskazującej przecenianie możliwości sprawczego działania pracy socjalnej i pracowników socjalnych, a także stałe i mało skuteczne próby realnej lub pozornej racjonalizacji zawodu pracownika socjalnego i samej pracy socjalnej. Trudno dziś jednoznacznie podpisać się pod amerykańskim modelem pracy socjalnej, zarówno w tradycyjnym psychologicznym, psychoanalitycznym czy terapeutycznym wydaniu, jak i w najnowszych wariantach pracy socjalnej, rozumianej jako racjonalna interwencja czy zarządzanie zasobami lub kapitałem społecznym. Trudno także z wielkim przekonaniem bronić europejskiego modelu pracy socjalnej związanej ściśle z pedagogiką. Ten społeczno-kulturowy wariant ukierunkowany na pracę indywidualną, z dzieckiem czy z rodziną, a także z grupami społecznie wykluczanymi, nie wytrzymywał konfrontacji z rosnącą rolą rynku pracy, z realiami lokalnych budżetów, ze strategiami rozwiązywania problemów społecznych. Praca socjalna coraz bardziej wkraczała na obszary polityki społecznej, ekonomii społecznej, profilaktyki i zarządzania. Stare mity o misji społecznej pracy socjalnej, o racjonalności działania socjalnego, zastępuje się kolejnymi mitami o społecznej partycypacji w rozwiązywaniu problemów społecznych, o nowych modelach 1 U. Otto, Usamodzielniające państwo (enabeling state) i praca socjalna. Zintegrowane formy pomocy jako mocna strona miękkiego zawodu, Problemy Polityki Społecznej 2006, nr 9. 2 M. Granosik, Mówię, jak jest, robię, co mi każą o interpretacyjnym rozdarciu pracownika socjalnego, [w:] Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą a urzędem, red. M. Rymsza, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012, s. 192 194. 14 // Praca socjalna jako edukacja ku zmianie
społeczeństwa opartego na redefinicjach dawnych idei aktywizacji społecznej, społecznej równości i wspólnotowej sprawiedliwości. Można powiedzieć, że zmiany w pracy socjalnej nie dokonują się rewolucyjnie, skokowo, nie widać wśród nich kluczowych przełomów, wyraźnych nowych idei czy modeli działania, o których moglibyśmy powiedzieć, że znajdują społeczną akceptację, że są społecznie podzielane. Jest to jednak bardzo jednostronne i powierzchowne stanowisko daleko posunięty redukcjonizm, sprowadzający się do aktualistycznej diagnozy. Nie wystarczy tutaj prosta konstatacja stanu, w jakim znalazła się dziś praca socjalna. Trzeba spojrzeć na rozwój tej dyscypliny i profesji dynamicznie, dostrzec jej zmiany, jakie dokonują się w bardzo krótkim czasie. Przyjęcie perspektywy procesualnej pozwala odsłonić wyraźniej złożoność, niejednoznaczność sił i słabości pracy socjalnej, dostrzec kierunki tych zmian. Ortodoksja, heterodoksja i heterogeniczność pracy socjalnej Reaktywowana po 1989 roku praca socjalna w Polsce podzieliła w dużej mierze losy pedagogiki i innych nauk społecznych. Z jednej strony, wróciła do swojego pierwotnego, w dużej mierze przedwojennego nurtu. Z drugiej strony, otworzyła się na doświadczenia Europy i świata. Zmiany dokonujące się w pracy socjalnej można opisać za pomocą kategorii użytych przez Zbigniewa Kwiecińskiego wobec pedagogiki 3. Praca socjalna po 1989 roku przeszła przez trzy etapy, które za Zbigniewem Kwiecińskim są nazywane ortodoksją, heterodoksją i heterogenicznością. Pierwszy z tych etapów charakteryzował się jednostronnym naiwnym optymizmem społecznego posłannictwa, społecznej służby, misji, chrześcijańskiego miłosierdzia. Praca socjalna była rozumiana jako pomoc bliźniemu w potrzebie, dostarczenie przede wszystkim środków materialnych, podzielenie się dobrami doczesnymi. Towarzyszyła jej idea, lansowana przez Jacka Kuronia, solidarnego uwrażliwiania społeczeństwa na problemy społeczne, a jednocześnie rozwijania aktywności społecznej nastawionej na pomoc drugiemu człowiekowi i budowania wspólnoty lokalnej i społeczeństwa obywatelskiego. Znajdowała ona uznanie wśród działaczy lokalnych i w parafialnych zespołach charytatywnych. Dla wielu wchodzących wtedy do zawodu pracowników socjalnych wiązała się z zadaniem zaspokajania podstawowych potrzeb i łagodzenia braków. Ten model pracy socjalnej nastawionej na tropienie deficytów, z jakimi zmagają się jednostki i rodziny na długo zaciążył na polskiej pracy socjalnej i ukształtował obraz pracy socjalnej jako instytucji świadczeń materialnych. Ortodoksja sprowadziła myślenie i działanie socjalne do pytań o to, jakimi środkami pomocy dysponujemy i jak należy je dystrybuować. Nadała pracy socjalnej charakter administracyjno-prawny. Bardzo sformalizowała myślenie i działanie pracowników socjalnych do wypełniania lub reprodukowania norm, procedur, zasad. 3 Z. Kwieciński, Mimikra czy sternik? Dramat pedagogiki w okresie przesilenia formacyjnego, [w:] Ewolucja tożsamości pedagogiki, red. H. Kwiatkowska, Polskie Towarzystwo Pedagogiczne, Warszawa 1994, s. 15 25. Barbara Smolińska-Theiss / Edukacyjny charakter pracy socjalnej // 15
Drugi etap rozwoju pracy socjalnej pojawiający się obok ortodoksji, w miejsce ortodoksji lub jako synteza utartego myślenia i działania ortodoksyjnego z nowymi ideami można określić mianem heterodoksji. Charakteryzuje się ona odejściem od jednowymiarowego, sprawdzonego, niepodlegającego dyskusji modelu pracy socjalnej jako zaspokajania potrzeb w stronę różnych przyjętych wariantów oraz dróg pomocy i samopomocy. Inspiracją dla heterodoksji było i jest nadal przede wszystkim sięgnięcie do źródeł polskich i zagranicznych, przywołanie i propagowanie rozmaitych modeli pracy socjalnej zaczerpniętych z przeszłości lub sprawdzonych praktycznie w różnych rejonach Europy i świata. Heterodoksyjna praca socjalna na nowo odkrywa, definiuje i redefiniuje dziedzictwo Heleny Radlińskiej, sięga również do idei feministycznych okresu międzywojnia. Fascynuje się możliwościami działania terapeutycznego, ale także profesjonalną interwencją i specjalistycznym wsparciem, racjonalizacją praktyki pomocowej. Heterodoksyjna praca socjalna otwiera się, z jednej strony, na różne impulsy płynące z innych krajów, z międzynarodowego ruchu pracy socjalnej, z drugiej zaś strony traci swoją elastyczność, emancypuje się i izoluje od innych dyscyplin. Rozszerza repertuar zasad, środków, procedur, staje się coraz bardziej sformalizowana, zhierarchizowana i zróżnicowana. Prowadzi to do powstawania wąskich specjalności w pracy socjalnej (specjaliści w zakresie pracy z dziećmi, z osobami niepełnosprawnymi czy z uchodźcami). Nasila się tendencja standaryzowania kształcenia do pracy socjalnej i kształcenia w pracy socjalnej, standaryzowania usług socjalnych, standaryzowania kosztów, szukania wymiernych wskaźników efektywności pracy socjalnej nie tylko przez ewaluację. Heterodoksyjna praca socjalna dysponuje dużym dorobkiem i doświadczeniem, działa na wielu polach, uruchamia różne instytucje i środki. Charakteryzuje się jednak ogromnym poczuciem braku bezpieczeństwa zawodowego, braku sprawczości. Coraz szerszej standaryzacji, obejmującej różne pola pracy socjalnej, towarzyszy rosnący deficyt pewności działania. W tej sytuacji działania pracowników socjalnych koncentrują się na wypełnianiu formalnych zadań, reprodukowaniu przyjętych norm i rozwiązań. Praca socjalna coraz bardziej się różnicuje, jednocześnie jednak staje się mało wydajna, kostyczna, pochłania coraz więcej środków. Trzeci wyróżniony etap to heterogeniczność pracy socjalnej. Wprowadza on zmienność, wielość, różnorodność, pluralizm, demokrację różnych stylów, modeli myślenia i działania w pracy socjalnej. Zmienność i wielość są cechami immanentnymi pracy socjalnej, które istotnie ją zmieniają. W ten sposób praca socjalna i pracownik socjalny tracą swoją zawodową kotwicę. Nie mogą się już ukryć za paragrafami czy standardami. Są zdani na wciąż nowe nękające ich zadania i wymagania. Ich pracy towarzyszą sprzeczności, paradoksy, niepewność. Ustawicznie balansują na granicy prawa, wydolności ekonomicznej instytucji i systemu socjalnego, na granicy norm społecznych, kulturowych, etycznych i religijnych. Rodzi to poczucie niepewności, któremu towarzyszy rosnąca odpowiedzialność. Trywializując, można powiedzieć, że mamy do czynienia z paradoksalną sytuacją. Oczekuje się bowiem, że pracownik socjalny znajdzie się zawsze tam, gdzie pojawią się problemy społeczne, że będzie w stanie im zapobiec, odpowiednio zadziałać, że jest za nie odpowiedzialny. Jednocześnie pracownik socjalny nie ma takich środków prawnych, finansowych, komunikacyjnych, które pozwalałyby mu na sprawne i skuteczne działanie w każdej 16 // Praca socjalna jako edukacja ku zmianie
sytuacji. Heterogeniczność pracy socjalnej można opisać jako wielość stanowisk, założeń teoretycznych i praktycznych tak jak w wypadku pedagogiki uczynił to Zbigniew Kwieciński. Można ją także pokazać w perspektywie szukania i budowania indywidualnej koncepcji alternatywnej, wynikającej z innych prób odczytywania, czym jest praca socjalna i jak ją uprawiać jako dyscyplinę i profesję. Można także heterogeniczność postrzegać jako ciągły proces zadawania pytań, szukania indywidualnych i społecznych sensów pracy socjalnej. Zarówno akademik zajmujący się pracą socjalną, jak i praktyk pracy socjalnej stawia sobie pytania o to, jakie profesjonalne zasoby, kapitały, siły ma pracownik socjalny, co może mieć, co może uruchamiać, do czego może się odwołać w swoim działaniu socjalnym. W pierwszej kolejności są to przede wszystkim własne kompetencje zawodowe wiedza, umiejętności, kapitał osobowościowy i kulturowy. Składają się one zarówno na tożsamość zawodową pracownika socjalnego, jak i na jego biografię zawodową. Tożsamość i biografia zawodowa są ze sobą ściśle związane wzajemnie się pobudzają i rozwijają. Mają charakter dynamiczny i procesualny. Kształtują się i rozwijają w działaniu i w doświadczeniu. Ich fundamentem jest i wiedza profesjonalna, jaką pracownik socjalny zdobywa na studiach, i wiedza indywidualna, wiedza potoczna. Refleksyjna praktyka w pracy socjalnej Wiele badań pokazuje, że o powodzeniu zawodowym decydują różne czynniki, wśród których wiedza nie jest ani trwałym, ani nawet najważniejszym elementem. Donald Schön pokazał znaczenie, jakie dla pracy zawodowej ma specjalny proces myślowy refleksja 4. Refleksja jest powiązana z praktyką, ze zdobywaniem doświadczeń zapewniających podstawy zastanawiania się nad swoją pracą zawodową, nad własną rolą, nad klientem, nad instytucją, z jaką jest związany pracownik socjalny. Refleksja praktyczna jest procesem uczenia się, pobudza do uczenia się. Jej konsekwencją jest uczenie się z własnej biografii i z biografii innych, następnie zaś budowanie i projektowanie własnej linii zawodowej. Refleksyjne uczenie się z praktyki, przez praktykę i dla praktyki obejmuje, jak podaje Donald Schön, wiedzę milczącą, zwaną ukrytym rozumowaniem, niepewność skłaniającą do poszukiwań, do otwarcia się na innowację i zmiany, a także wiedzę i refleksję w działaniu oraz refleksję nad działaniem. Wiedza i refleksja w działaniu i nad działaniem jest namysłem nad zawodowymi zadaniami zarówno do wykonania, jak i wykonanymi. Może być powiązana z oceną skutków wynikających z podjętych działań. W tym wypadku refleksja dotyczy realnych zdarzeń (działań), które się pojawiły, są widoczne, możliwe do zbadania, często także poddają się pomiarowi. Refleksja praktyczna może być także wyrozumowaną projekcją przyszłych zadań (działań). Może się łączyć z oczekiwaniami, z wprowadzanymi w środowisko lokalne zmianami czy ulepszeniami. 4 A. Perkowska-Klejman, Refleksyjna praktyka jako kategoria edukacyjna, Pedagogika Społeczna 2011, nr 2. Barbara Smolińska-Theiss / Edukacyjny charakter pracy socjalnej // 17
Refleksyjna praktyka jest procesem trwającym przez całe życie. Można o niej powiedzieć, że jest strategią rozwoju i pewnym zarysem koncepcji, która tłumaczy rozwój w zawodzie i rolę praktyki w rozwiązywaniu problemów społecznych. Heleny Radlińskiej warsztat badawczy pracownika socjalnego Ten sam zamysł i tę samą ideę wiele lat wcześniej podjęła Helena Radlińska. W kształceniu pracowników społecznych w latach dwudziestych XX wieku pojawiło się bardzo wyraźnie pierwszoplanowe, niezbywalne zadanie budowania warsztatu badawczego pracownika socjalnego. Helena Radlińska uczyła tego swoich uczniów, egzekwowała od nich takie działania. Pracownik społeczny miał budować ten warsztat przez całe życie. Osią warsztatu była ciągle pogłębiana i rozszerzana diagnoza środowiska. Helena Radlińska mówiła o diagnozie dynamicznej, zmieniającej się i opisującej zmiany, jej ideą było bowiem uczynienie z pracownika społecznego, z bibliotekarza, agronoma czy pielęgniarki środowiskowej, głównych badaczy lokalnych, dokumentalistów życia w środowisku lokalnym. Aby osiągnąć ten cel, Helena Radlińska opracowała specjalną teorię i metodykę poznawania środowiska. Warsztat badawczy pracownika społecznego był, z jednej strony, bardzo scjentystyczny, pozytywistyczny, oparty na badaniu faktów i na pomiarach środowiskowych. Helena Radlińska była przekonana, że można stworzyć adekwatne diagnostyczne narzędzia pomiaru stanu środowiska, drzemiących w nim sił. Rozbudowana diagnoza miała pokazać dystans między tym, co jest w środowisku, a tym, co w nim może się pojawić. Kształcony przez Helenę Radlińską pracownik społeczny miał nieustannie stawiać sobie pytania o drzemiące siły społeczne, o kapitały, jakie można by uruchomić i włączyć do projektowanych przez wszystkie lokalne podmioty zmian środowiskowych. Proces poznawania środowiska Helena Radlińska opisała jako wżywanie w środowisko oraz badanie i mówiąc językiem współczesnym rozumienie środowiska. Wżywanie w środowisko oznaczało poznanie struktury środowiska, jego instytucji, ale także historii, wartości, sieci powiązań 5 i komunikacji. W drugim etapie, w badaniu psychiki środowiska jak to określała Helena Radlińska dąży się do jak najgłębszego poznania, buduje się ponadto więzi, kanały komunikacyjne. Wżywanie takie, jak dowodzi Stanisław Rychliński 6, to wpatrywanie się i wsłuchiwanie w miejscowe realia. Odsłania ono: statykę środowiska (struktury), dynamikę środowiska (relacje, procesy), środowiskowe siły społeczne wprowadzające zmiany (na tle istniejących struktur). Tak rozumiane wżywanie w środowisko jako proces poznania jest wstępnym warunkiem pracy społeczno-edukacyjnej w środowisku. 5 H. Radlińska, Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego, Warszawa 1935, s. 75. 6 S. Rychliński, Badanie środowiska społecznego. Podstawowe zagadnienia metodologiczne, Warszawa 1932. 18 // Praca socjalna jako edukacja ku zmianie