Barbara Gierusz * Konsekwencje alokacji podatku dochodowego w rachunku przyszłych wpływów i wydatków Wstęp Kluczowym czynnikiem kształtującym kondycję przedsiębiorstw jest płynność finansowa będąca podstawowym warunkiem przetrwania trudnych czasów. W kryzysie rośnie bowiem rola gotówki i płynnych środków pieniężnych wobec konieczności zachowania zdolności płatniczej i kredytowej [Karniewska-Mazur, 2012, s. 7]. Właściwy poziom płynności finansowej umożliwia trwanie podmiotu na rynku i ułatwia dalszy jego rozwój. Znaczenie utrzymywania płynności wynika z niebezpieczeństwa bankructwa grożącego przedsiębiorstwom w przypadku niewypłacalności, która jest następstwem braku płynności. Analiza płynności finansowej przeprowadzana jest w dwóch ujęciach: statycznym, dynamicznym. Płynność w ujęciu statycznym rozpatrywana jest w odniesieniu do konkretnego momentu, np. do dnia bilansowego. Ocena ta ma charakter ograniczony, ponieważ dokonywana jest na podstawie danych zasobowych (stanu na dany moment). Obrazuje zatem poziom płynności w dniu, na który sporządzono sprawozdanie finansowe. Z kolei, płynność w ujęciu dynamicznym rozpatruje się w odniesieniu do konkretnego okresu, w oparciu o rachunek przepływów pieniężnych. Jednym z głównych celów sporządzania sprawozdania z przepływów pieniężnych jest dostarczanie takich informacji użytkownikom sprawozdań finansowych, aby mogli oni dokonać oceny zdolności przedsiębiorstwa do pozyskiwania środków pieniężnych i ich wykorzystania [Świderska, Więcław, 2009, s. 11-12]. Przydatność rachunku przepływów jest ciągle niedoceniana, chociaż dostarcza on wiele powiązanych ze sobą informacji, niedostępnych w innych sprawozdaniach [Wędzki, 2010, s. 24]. * Dr hab., Katedra Rachunkowości, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Gdański, rachunkowosc@wzr.univ.gda.pl, ul. Armii Krajowej 101, 81-824 Sopot
198 Barbara Gierusz Rachunek przepływów pieniężnych może być rozpatrywany w dwóch aspektach: jako zestawienie wpływów i wydatków, które zostały osiągnięte lub poniesione w przeszłości, jako zestawienie wpływów i wydatków, które zostaną zrealizowane w przyszłości. W przewidywaniu przepływów pieniężnych należy uwzględniać skutki alokacji podatku dochodowego. Zgodnie ze stanowiskiem Rady Standardów Rachunkowości Finansowej (FASB), odstąpienie od alokacji podatku dochodowego zniekształca przewidywane przepływy pieniężne. Potwierdzają to wyniki badań empirycznych jakie przeprowadzili m. in. Cheung J.K., Krishnan G.V., Min Ch. [Cheung i inni,1997]. Znaczenie informacji o odroczonym podatku dochodowym dla przewidywania przyszłych przepływów pieniężnych wykazali także D.E.Hirst i G.R.Sevcik [Hirst, Savick,1996], a wcześniej E.Comiskey i C.W.Mulford [Comiskey, Mulford, 1992]. Celem artykułu jest wykazanie konsekwencji jakie ujęcie odroczonego podatku dochodowego wywiera na przewidywane wpływy i wydatki. Szacowanie przyszłych przepływów pieniężnych z tytułu podatku dochodowego wymaga uwzględnienia informacji o aktywach i rezerwach z tytułu odroczonego podatku. Poza tym, odpowiednio projektowane rozliczenia podatkowe mogą w istotny sposób zaważyć na kondycji finansowej jednostek oraz determinować decyzje właścicieli i pożyczkodawców [Śnieżek, Walińska, 2002, s. 221]. 1. Bilans źródłem informacji o przyszłych przepływach pieniężnych Źródłem informacji dla rachunku przepływów pieniężnych w aspekcie przyszłości jest bilans, a jego uzasadnienia należy doszukiwać się w teoriach bilansowych będących rozwinięciem teorii dynamicznego bilansu Schmalenbacha. Ujęcie bilansu jako rachunku przyszłych wpływów i wydatków zapoczątkowało zorientowanie metodologii bilansowej w kierunku ex ante i pozwoliło na zwrot od rachunku przeszłości do rachunku przyszłości [Świderska, 1989, s. 124]. Dla teorii przepływów istotne znaczenie mają również koncepcje E.Walba oraz E.Kosiola [Świderska, 1989, s. 62-84]. Założenia teorii Walba są dowodem, że możliwe jest dostosowanie bilansu do różnych celów, którym ma on służyć. W każdym zdarzeniu wyróżnia on dwie części - świadczeniową i płatniczą ujmowane na kontach odpowiednich zespołów. Rezultat kont zespo-
Konsekwencje alokacji podatku dochodowego w rachunku 199 łu płatności zostaje wykazany na koncie bilansu (jako wpływy i wydatki), natomiast zestawienie wyniku kont zespołu świadczeń następuje na koncie zysków i strat (jako przychody i koszty). Z kolei E. Kosiol, twórca koncepcji pagatorycznego (płatniczego) bilansu, za punkt wyjścia systemowej analizy rachunkowości przyjmuje kategorie wpływów i wydatków. Rozpatruje on następujące relacje realizacji wyniku i przynależnych im płatności gotówkowych: 1) realizacja wyniku i płatność gotówkowa przypadają na ten sam okres, 2) realizacja wyniku wyprzedza płatność gotówkową, 3) realizacja wyniku następuje po płatności gotówkowej, 4) wpływ i wydatek przypadają na ten sam okres, a więc się wyrównują, 5) gotówkowy wpływ i wydatek przypadają na różne okresy i powinny być w nich neutralizowane. Wynik okresu jest różnicą między wszystkimi wpływami i wydatkami (zdarzeniami płatniczymi). Wpływy ( wydatki) obejmują: wpływy (wydatki) gotówkowe, przedwpływy (wydatki umarzające) czyli zdarzenia powodujące powstanie (realizację) należności, wpływy umarzające (przedwydatki) którymi są zdarzenia związane z rozliczeniem (powstaniem) zobowiązań, wpływy wsteczne (wydatki po) a więc zdarzenia prowadzące do wzrostu (zmniejszenia) zapasów, wpływy po (wydatki wsteczne) czyli zdarzenia dotyczące rozliczenia (utworzenia) rezerw. Pozwalają one dualnie ustalać nadwyżkę finansową: według podejścia rzeczowego, w którym wynik jest różnicą przychodów i kosztów; według podejścia pieniężnego, w którym wynik jest różnicą wpływów i wydatków. Taki sposób sporządzania rachunku przepływów pieniężnych określa zrealizowane w danym okresie przepływy środków w sposób dynamiczny oraz wskazuje, jak działalność gospodarcza danego okresu przyczynia się do kształtowania wpływów i wydatków w okresach przyszłych. Potencjalnym źródłem przepływów pieniężnych w przyszłości są m.in. aktywa i rezerwy z tytułu odroczonego podatku dochodowego.
200 Barbara Gierusz Aby wykazać wpływ alokacji podatku dochodowego na przyszłe przepływy pieniężne wykorzystano zaproponowany przez W. Gosa [2001] model ewidencyjny umożliwiający dualne podejście do ustalania kwoty nadwyżki (wynik finansowy, cash flow). Model ten przedstawia się następująco: Sp + Wp = KWL + WF + Wy (1) gdzie: Sp środki pieniężne, Wp przyszłe wpływy, KWL kapitały własne, WF wynik finansowy, Wy przyszłe wydatki. Wydzielono w nim następujące konta: Środki pieniężne, Przyszłe wpływy, Kapitały własne, Wynik finansowy, Przyszłe wydatki. Typowe, zmieniające przedstawioną formułę bilansową oraz wpływające na zmiany wpływów i wydatków są zdarzenia: 1) angażowania środków pieniężnych, 2) wnoszenia kapitału, 3) finansowania obcego, 4) tworzenia bieżących lub przyszłych wpływów, 5) zmiany struktury źródeł finansowania, 6) obsługi źródeł finansowania, 7) windykacji przyszłych wpływów. Powiązania zdarzeń z elementami bilansu ilustruje tablica 1. Tablica 1. Zdarzenia gospodarcze a elementy bilansu Ma Wn Sp Wp KWL WF Wy Sp X 7 2 4 3 Wp 1 X 2 4 3 KWL 6 6 X X 5 WF 6 6,7 5 X 5 Wy 6 6 5 6 X gdzie: 1,2,...7 numer typu zdarzenia gospodarczego Źródło: [Gos, 2001, s.213]. Konsekwencje zdarzeń wyróżnionych z punktu widzenia oddziaływania na przyszłe wpływy i wydatki przedstawiono na podstawie następującego ich zestawu (w tys. zł): Typ I. Zdarzenia angażowania środków pieniężnych 1) Zakupiono towary płacąc gotówką a) wartość towarów w cenie netto 2 000
Konsekwencje alokacji podatku dochodowego w rachunku 201 b) naliczony VAT 460 2) Udzielono pożyczki spółce Alfa 5 000 3) Zakupiono za gotówkę papiery wartościowe zaliczone do instrumentów dostępnych do sprzedaży 1 000 Typ II. Zdarzenia wnoszenia kapitału własnego 4) Przyjęto aporty wniesione przez udziałowców a) pieniężne 4 000 b) niepieniężne (środki trwałe) 16 000 Typ III. Zdarzenia finansowania obcego 5) Zaciągnięto kredyt gotówkowy w banku 7 000 6) Otrzymano fakturę VAT za zakupione materiały a) wartość materiałów w cenie netto 6 000 b) naliczony VAT 1 380 7) Naliczono wynagrodzenia pracowników produkcyjnych: a) na podstawie umowy o pracę (6 000), b) na podstawie umowy zlecenia (4 000) 10 000 8) Otrzymano fakturę VAT za remont maszyny produkcyjnej a) cena netto usługi 500 b) naliczony VAT 115 Typ IV. Zdarzenia tworzenia bieżących lub przyszłych wpływów 9) Wystawiono fakturę VAT za sprzedane towary a) wartość towarów w cenie netto 5 000 b) należny VAT 1 150 Rozchód towarów sprzedanych 2 000 10. Sprzedano środek trwały (sprzedaż zwolniona z VAT) a) cena sprzedaży 1 800 b) wartość netto obiektu 1 500 11. Naliczono odsetki od udzielonej pożyczki 200 12. Odsetki od wkładów na rachunkach 300 Typ V. Zdarzenia zmiany struktury źródeł finansowania 13. Spisano przedawnione zobowiązania 400 14. Ujęto wynagrodzenia pracowników administracji (podstawa: umowa o pracę) 2 280 15. Ujęto obciążające pracodawcę składki ubezpieczeń społecznych 400 16. Naliczono zaliczkę na podatek dochodowy 800 Typ VI. Zdarzenia obsługi źródeł finansowania 17. Spłacono ratę wykorzystanego kredytu bankowego 1 000 18. Zapłacono odsetki od wykorzystanych kredytów 200
202 Barbara Gierusz 19. Uregulowano składki ubezpieczeń społecznych 600 Typ VII. Zdarzenia windykacji przyszłych wpływów 20. Wpływ należności za sprzedany środek trwały 1 500 Wpływ przedstawionych zdarzeń na bilans prezentuje tablica 2. Tablica 2. Zestawienie wpływu zdarzeń na bilans (w tys.zł) Typ zdarzeń Środki pieniężne Przyszłe wpływy Kapitał własny Wynik finansowy Przyszłe wydatki Wn Ma Wn Ma Wn Ma Wn Ma Wn Ma 1-8 460 8 000 - - - - - 460-2 4 000-16 000 - - 20 000 - - - - 3 7 000-16 500 - - - - - 1 495 24 995 4 300-8 150 3 500 - - 3 500 7 300-1 150 5 - - - - - - 3 704 400 400 3 704 6-1 800 - - - - 200-1 600-7 1 500 - - 1 500 - - - - - - Razem 12 800 10 260 48 650 5 000-20 000 7 404 7 700 3 955 29 849 Zmiana 2 540 43 650 20 000 296 25 894 stanu Źródło: Opracowanie własne. Ponieważ pomiędzy bilansem i rachunkiem przepływów pieniężnych zachodzą ścisłe związki, procesy gospodarcze ujmowane w rachunku przepływów pieniężnych bezpośrednio wpływają na zmiany bilansu podmiotu gospodarczego. Powodują one odkładanie strumieni pieniężnych w formie zasobów ujętych w bilansie. Wpływ zaistniałych zdarzeń gospodarczych na bieżące i przyszłe przepływy pieniężne można przedstawić następująco (w tys. zł): 1. Bieżące wpływy 12 800 2. Bieżące wydatki 10 260 3. Cash flow (1-2) 2 540 4. Przyszłe wpływy powstałe w okresie 43 650 5. Przyszłe wydatki powstałe w okresie 45 894 6. Wynik finansowy (3+4-5) 296 Taki sposób sporządzania sprawozdania z przepływu środków pieniężnych wykazuje nadwyżkę bieżących wpływów nad wydatkami wysokości 2 540 tys. zł oraz przyszłych wydatków nad wpływami w kwocie 2 244 tys. zł. Różnica pomiędzy nimi jest dodatnia i wyraża okresowy zysk wysokości 296 tys. zł. W wariancie tym przyjęto koncepcję ujęcia podatkowych skutków transakcji i zdarzeń zgodnie z przepisami podatkowymi. Ujęty podatek
Konsekwencje alokacji podatku dochodowego w rachunku 203 dochodowy obliczono od podstawy opodatkowania wyznaczonej w następujący sposób (w tys. zł): 1. Przychody księgowe 7 700 2. Przychody księgowe niebędące podatkowymi 200 3. Przychody podatkowe (1-2) 7 500 4. Koszty księgowe 6 380 5. Koszty księgowe niebędące podatkowymi 4 000 6. Koszty podatkowe (4-5) 2 380 7. Podstawa opodatkowania (3-6) 5 120 8. Podatek dochodowy (20%) 1 1 024 Tak więc naliczony zgodnie z przepisami podatkowymi, obciążający jednostkę podatek dochodowy wynosi 1024 tys.zł. 2. Wpływ alokacji podatku dochodowego na przyszłe wpływy i wydatki Występujące różnice przejściowe w uznawaniu przychodów i kosztów w prawie bilansowym i podatkowym, dla prawidłowego oszacowania przyszłych wpływów i wydatków wymagają ujęcia odroczonego podatku dochodowego. Przyjmując więc koncepcję alokacji podatku dochodowego, w podejściu bilansowym zidentyfikowano następujące różnice przejściowe: 1. Należne odsetki od udzielonej pożyczki: Wartość księgowa = 200 Wartość podatkowa = 0 Różnica przejściowa 200 (dodatnia) 2. Zobowiązania z tytułu wynagrodzeń wynikające z umowy zlecenia: Wartość księgowa = 4 000 Wartość podatkowa = 0 Różnica przejściowa 4 000 (ujemna). Przejściowa różnica dodatnia jest podstawą wyceny utworzonej rezerwy z tytułu odroczonego podatku dochodowego (Rz) zgodnie z formułą: Rz = 20% od 200 000 = 40 000 W związku z wystąpieniem przejściowych różnic ujemnych ujęto aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego (Ao) wycenione następująco: 1 Stawka podatku dochodowego w wysokości 20% została przyjęta dla uzyskania wiekszej przejrzystości obliczeń.
204 Barbara Gierusz Ao = 20% od 4 000 000 = 800 000 Przyjmując zerowe stany początkowe zarówno dla rezerw, jak i aktywów z tytułu odroczonego podatku dochodowego oraz zakładając dostępność źródeł dochodu w przyszłości, odroczona część podatku dochodowego wpływającego na wynik wynosi: Rz - Ao = 40 000-800 000 = -760 000 Stąd, podatek dochodowy kształtujący wynik netto obejmuje: a) część bieżącą 1 024 tys.zł b) część odroczoną - 760 tys.zł Razem 264 tys.zł Ujęcie podatku odroczonego powoduje zmiany w bilansie, co przedstawiono w tablicy 3. Tablica 3. Konsekwencje podatku odroczonego w bilansie (w tys.zł) Wartość strumieni Środki pieniężne Przyszłe wpływy Kapitał własny Wynik finansowy Przyszłe wydatki Wn Ma Wn Ma Wn Ma Wn Ma Wn Ma Przed ujęciem 12 800 10 260 48 650 5 000 Ao i Rz 20 000 7 404 7 700 3 955 29 849 Ujęcie podatku odroczonego 800 760 40 Razem wartość 12 800 10 260 49 450 5 000 strumieni 20 000 7 404 8 460 3 955 29 889 Zmiana stanu strumieni 2 540 44 450 20 000 1 056 25 934 Źródło: Opracowanie własne. Wpływ zaistniałych zdarzeń gospodarczych na bieżące i przyszłe przepływy pieniężne po uwzględnieniu podatkowych skutków tych zdarzeń przedstawia się następująco (w tys. zł): 1. Bieżące wpływy 12 800 2. Bieżące wydatki 10 260 3. Cash flow (1-2) 2 540 4. Przyszłe wpływy powstałe w okresie 44 450 5. Przyszłe wydatki powstałe w okresie 45 934 6. Wynik finansowy (3+4-5) 1 056 Tak więc, ujęcie efektów alokacji podatku dochodowego nie zmienia bieżących przepływów pieniężnych, które nadal wykazują nadwyżkę wpływów nad wydatkami wysokości 2540 tys.zł. W analizowanym przykładzie, nadwyżka przyszłych wydatków nad wpływami jest niższa niż w wariancie przyjmującym koncepcję ujmo-
Konsekwencje alokacji podatku dochodowego w rachunku 205 wania podatkowych skutków transakcji i zdarzeń zgodnie z przepisami podatkowymi, wynosi bowiem 1484 tys.zł. Różnica pomiędzy nimi jest dodatnia i wyraża okresowy zysk w kwocie 1056 tys.zł. Zakończenie Przedstawione rozważania pozwoliły wykazać, że alokacja podatku dochodowego nie zmienia bieżących przepływów pieniężnych, wywiera natomiast wpływ na przepływy oczekiwane w przyszłości. Odstąpienie od alokacji podatku dochodowego może więc użytkowników sprawozdania finansowego wprowadzać w błąd, zniekształcając przewidywania dotyczące przepływów pieniężnych. Przyszłe przepływy pieniężne są istotne dla zarządzania i polityki podatkowej realizowanej przez przedsiębiorstwo. Uwzględnianie aktywów i rezerw z tytułu odroczonego podatku jako elementu planu finansowego, w warunkach autonomii prawa bilansowego i podatkowego staje się niezbędne, zwłaszcza w jednostkach prowadzących aktywną politykę rachunkowości, której skutkiem są istotne różnice przejściowe w uznawaniu przychodów i kosztów w myśl zasad rachunkowości i przepisów podatkowych. Literatura 1. Cheung J.K., Krishnan G.V., Min Ch. (1997), Does Interperiod Income Tax Allocation Enhance Prediction of Cash Flows?, "Accounting Horizons", Vol. 11 No. 4 (December). 2. Comiskey E., Mulford C.W. (1992), Income Tax Disclosures: Their Role in Credit Analysis, "Commercial Lending Review", No 7, (Spring). 3. Gos W. (2001), Przepływy pieniężne w systemie rachunkowości, Uniwersytet Szczeciński, "Rozprawy i Studia" T. (CDLXXIII) 399, Szczecin. 4. Hirst D.E., Sevcik G.R. (1996), Analyzing Income Tax Disclosures, "The Journal of Financial Statements Analysis" (Fall). 5. Karniewska-Mazur M. (2012), Rachunek przepływów pieniężnych - czas na zmiany, "Rachunkowość" nr 3. 6. Śnieżek E., Walińska E. (2002), Odroczony podatek dochodowy jako kategoria pomiaru systemu rachunkowości aspekt memoriałowy i kasowy, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości nr 8(64), SKwP, Warszawa. 7. Świderska G. (1989), Bilans dynamiczny teorie i aktualne znaczenie, Monografie i opracowania SGPiS, Warszawa. 8. Świderska G.K., Więcław W. (red.), (2009) Sprawozdanie finansowe według polskich i międzynarodowych standardów rachunkowości, Difin, Warszawa.
206 Barbara Gierusz 9. Wędzki D. (2010), Wykorzystanie rachunku przepływów pieniężnych do analizy finansowej, "Rachunkowość" nr 1. Streszczenie Ujmowanie podatkowych skutków transakcji i zdarzeń zgodnie z obowiązującymi w rachunkowości zasadami, w warunkach autonomiczności prawa bilansowego względem podatkowego prowadzi do prezentacji w bilansie aktywów i rezerw z tytułu odroczonego podatku dochodowego. W opracowaniu przedstawiono konsekwencje ujęcia aktywów i rezerw z tytułu odroczonego podatku dochodowego dla rachunku przyszłych wpływów i wydatków. Wykazano, że źródłem informacji dla rachunku przeprowadzanego w aspekcie przyszłości jest bilans. Ujęcie bilansu jako rachunku przyszłych wpływów i wydatków pozwoliło określić zrealizowane w danym okresie przepływy pieniężne w sposób dynamiczny oraz wskazać, w jaki sposób działalność bieżącego okresu przyczynia się do kształtowania wpływów i wydatków w okresach przyszłych. Przedstawione rozważania potwierdzają tezę, iż odstąpienie od alokacji podatku dochodowego zniekształca szacunki oczekiwanych przepływów pieniężnych. Słowa kluczowe: podatek odroczony, przyszłe przepływy pieniężne, przepływy pieniężne Consequences of Income Tax Allocation for Future Cash Flows (Summary) In the face of the autonomy of both the accounting law and the taxation law the recording of taxable transactions according to accounting principles leads to disclosing assets and provisions on deferred income tax. The paper presents the consequences of adapted ways of deferred income tax disclosure on future cash flows. As is has been shown, the balance sheet is a source of information for forecasted cash flows. And as such it allows us both to determine the cash flows realized in current accounting period and to indicate how yearto-date transactions shape cash flows from coming periods. Moreover, as it has been discussed in the paper, resigning from distributing deferred income tax to the subsequent accounting periods makes future cash flow forecasts distorted. Keywords deferred income tax, future cash flow, cash flow