BiBlioteka Najważniejsze orzeczenia Sądu Najwyższego prawo pracy Czas pracy Wynagrodzenia Zakaz konkurencji Zwolnienia z przyczyn niedotyczących pracowników Równe traktowanie w zatrudnieniu i mobbing Uprawnienia związane z rodzicielstwem Wypadki przy pracy Urlopy Izabela Zawacka
Autor Izabela Zawacka Redaktor prowadzący Renata Krasowska-Kłos Redakcja i korekta Ewa Ciechanowska Projekt graficzny Kinga Pisarczyk Skład i łamanie Joanna Archacka Copyright by INFOR Biznes Sp. z o.o. Wydanie I/2012, wrzesień 2012 r. ISBN 978-83-63360-58-0 Adres redakcji: 01-042 Warszawa, ul. Okopowa 58/72 www.dziennik.pl, www.gazetaprawna.pl, www.forsal.pl Biuro Obsługi Klienta: 05-270 Marki, ul. Okólna 40 tel. 22 761 30 30, 801 626 666, e-mail: bok@infor.pl Druk: Totem
SPIS TREŚCI WSTĘP...9 PRZEPISY OGÓLNE Osoba fizyczna jako pracodawca...11 Spółka jawna jako pracodawca... 12 Umowa o pracę z samym sobą... 12 Wygaśnięcie stosunku pracy w jednoosobowej spółce z o.o.... 13 Stosunek pracy po odwołaniu z funkcji członka zarządu... 15 Równoczesność odwołania z funkcji członka zarządu i rozwiązania umowy o pracę...16 Brak nawiązania stosunku pracy na podstawie powołania na stanowisko członka zarządu...19 Roszczenie o ustalenie wykonywania zatrudnienia w szczególnych warunkach... 21 ODPOWIEDZIALNOŚĆ CYWILNA PRACODAWCY Uzupełniająca odpowiedzialność pracodawcy w razie wadliwego zwolnienia bez wypowiedzenia...23 Odszkodowanie w przypadku wadliwego wypowiedzenia umowy...25 Warunki niezbędne do uzyskania uzupełniającego odszkodowania od pracodawcy..26 Niewykonanie obowiązków z umowy o pracę przez pracodawcę...28 Odpowiedzialność za niewydanie w terminie świadectwa pracy...29 STOSUNEK PRACY I UMOWA O PRACĘ Skutki zawarcia umowy przedwstępnej... 31 Ustalenie rozkładu czasu pracy...32 Ustalenie charakteru prawnego umowy...34 Umowa na czas pełnienia funkcji członka zarządu...35 Zawarcie długotrwałej umowy terminowej... 37 Przekształcenie umowy terminowej w umowę na czas nieokreślony...39 Zastrzeżenie o konieczności zmiany umowy o pracę w formie pisemnej... 40 Odmowa podjęcia przez zatrudnionego innej pracy...41 Roszczenia zatrudnionego w razie wadliwego nakazania mu wykonywania innej pracy...42 Dorozumiana zmiana warunków pracy...43 Zmiana warunków zatrudnienia w czasie umowy terminowej...44 Zmiana rodzaju umowy...45 Przekroczenie jednego miesiąca między umowami na czas określony...46 Zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy...47 Gotowość do wykonywania pracy...49 Określenie miejsca wykonywania pracy... 51 Zmiana uzgodnionego miejsca wykonywania pracy...53 Osoby zarządzające zakładem pracy...54 Zmiana rodzaju pracy za zgodą lub bez zgody pracownika...55 Zmiana nazwy stanowiska...56 Obowiązek wykonywania poleceń pracodawcy...58 Prawo zatrudnionego do krytyki organizacji pracy... 60 Zatrudnienie w niepełnym wymiarze... 60 ROZWIĄZANIE UMOWY I USTANIE STOSUNKU PRACY Rozwiązanie umowy za porozumieniem pod warunkiem zawieszającym...63
Uchylenie się od skutków oświadczenia woli...64 Swobodne i świadome podjęcie decyzji...65 Wypowiedzenie umowy na czas określony, w której nie przewidziano takiej możliwości...67 Dopuszczalność wypowiedzenia umowy na czas określony... 68 Nieudzielenie przez związek zawodowy informacji o pracownikach korzystających z ochrony...69 Okres pomiędzy zwróceniem się o informację do związku zawodowego a dokonaniem wypowiedzenia... 71 Brak obowiązku konsultacji związkowej...72 Doręczenie wypowiedzenia faksem...74 Przesłanie wypowiedzenia przesyłką poleconą...75 Zasadność wypowiedzenia umowy na czas nieokreślony... 77 Wypowiedzenie po przywróceniu do pracy...79 Dłuższy okres wypowiedzenia zastrzeżony dla obu stron...81 Dłuższy okres wypowiedzenia umowy przez pracodawcę...81 Okres wypowiedzenia umowy a wcześniejsze zatrudnienie u tego samego pracodawcy...82 Okres wypowiedzenia przed nawiązaniem stosunku pracy...83 Ustalenie długości okresu wypowiedzenia...85 Konkretność przyczyny wypowiedzenia...85 Przedemerytalna ochrona stosunku pracy...87 Zwolnienie lekarskie obejmujące dzień świadczenia pracy... 88 Pozostanie w pracy pomimo choroby w celu ochrony interesów pracodawcy... 89 Ochrona w przypadku nieświadczenia pracy... 90 Skutki ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu...91 Ustalenie wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy...92 Cofnięcie wypowiedzenia przez pracodawcę...94 Bezskuteczność wypowiedzenia zmieniającego...95 Niecelowość przywrócenia do pracy...95 Brak nieważności wypowiedzenia z mocy prawa...97 Tryb wykazania wadliwości wypowiedzenia umowy... 98 Brak wymogu powstania szkody po stronie pracodawcy...99 Obowiązek zapłaty odszkodowania za wadliwe zwolnienie... 100 Skonkretyzowanie przyczyny wypowiedzenia w toku procesu...101 Kilka przyczyn wypowiedzenia umowy na czas nieokreślony...102 Niezgodne z prawem wypowiedzenie w okresie wadliwego wypowiedzenia zmieniającego...103 Odmowa ponownego zatrudnienia po przywróceniu do pracy...104 Miesięczny termin na zwolnienie dyscyplinarne...107 Rozwiązanie umowy przed ostateczną decyzją w sprawie świadczenia rehabilitacyjnego...109 Rozwiązanie umowy w czasie pobierania wynagrodzenia lub zasiłku chorobowego...111 Stawienie się do pracy mimo trwania choroby... 112 Niezgodne z prawem natychmiastowe zwolnienie w okresie prawidłowo dokonanego wypowiedzenia...113 Znaczenie zwrotu: w okresie wypowiedzenia... 115 Inny powód zwolnienia niż podany w wypowiedzeniu... 116 Ustne, a następnie pisemne zawiadomienie o rozwiązaniu umowy...117 Wcześniejszy termin rozwiązania umowy wypowiedzianej przez pracodawcę... 118 Wypowiedzenie umowy z powodu braku dyspozycyjności pracownika... 119 Ujawnienie przyczyny wypowiedzenia a termin jego dokonania... 121 Ponowne wypowiedzenie z tych samych przyczyn po przywróceniu do pracy...122
Utrata zaufania do pracownika... 123 Długotrwała choroba pracownika jako przyczyna wypowiedzenia umowy...125 Wypowiedzenie z powodu braku akceptacji przez zatrudnionego nowego zakresu czynności...126 Wypowiedzenie umowy długoletniemu pracownikowi... 127 Brak umiejętności organizacyjnych kierownika...128 Przeciwwskazanie lekarskie do wykonywania obowiązków pracowniczych...129 Osiągnięcie wieku emerytalnego jako przyczyna wypowiedzenia...130 Ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków przez pracownika...131 Ujawnienie danych o wynagrodzeniach mimo klauzuli poufności... 132 Niepoddanie się kontrolnym badaniom lekarskim... 133 Wybór sposobu rozwiązania umowy przez pracodawcę...134 Wyjątkowy charakter zwolnienia dyscyplinarnego...134 Przybycie do zakładu pracy w stanie nietrzeźwości... 135 Wykonywanie pracy w czasie zwolnienia lekarskiego...136 Niepowiadomienie pracodawcy o przyczynie nieobecności... 137 Przywrócenie do pracy na inne stanowisko...138 Wygaśnięcie umowy na skutek nieobecności w pracy z powodu tymczasowego aresztowania...139 CZAS PRACY Pozostawanie do dyspozycji pracodawcy w czasie podróży służbowej...143 Wynagrodzenie za nadgodziny w formie premii uznaniowej...145 Czas prowadzenia pojazdu przez kierowcę...146 Czas pracy przedstawiciela handlowego...147 Wymagalność roszczenia o wynagrodzenie za nadgodziny...149 Stałe wykonywanie zadań w różnych miejscowościach a podróż służbowa...150 Ustalenie wymiaru zadań w systemie zadaniowego czasu pracy... 151 Dni uznane ustawowo za wolne od pracy... 153 Nieudzielenie obligatoryjnych okresów odpoczynku...154 Zakaz zrzeczenia się prawa do odpoczynku...155 Wyznaczanie konkretnych zadań w systemie zadaniowego czasu pracy...156 Zaniechanie przez pracodawcę ewidencjonowania czasu pracy...158 Nieudzielenie innego dnia wolnego w zamian za dozwoloną pracę w niedzielę lub święto...159 Praca w nadgodzinach w sobotę... 161 Dochodzenie wynagrodzenia za nadgodziny...163 Pojęcie kadry zarządzającej...164 Stała ponadwymiarowa praca kierowników...165 Doba pracownicza...167 WYNAGRODZENIA Pominięcie byłego pracownika przy przyznawaniu świadczenia za okres, w którym był zatrudniony...169 Zrzeczenie się dochodzenia wynagrodzenia...170 Odprawa emerytalna a ochrona przed potrąceniami... 172 Odprawa z tytułu grupowego zwolnienia a potrącenia... 173 Ekwiwalent za niewykorzystany urlop wypoczynkowy...174 Zgoda pracownika na dokonywanie potrąceń...174 Spełnienie nienależnych świadczeń przez pracodawcę... 175 Ustalenie prawa do nagrody jubileuszowej... 177 Zapłata za wykonywanie dodatkowych obowiązków...178 Dodatkowe wynagrodzenie roczne dla pracowników sfery budżetowej...179 Potrącenie swojej wierzytelności przez pracodawcę... 180
Nagroda a premia... 181 Uzależnienie części wynagrodzenia od wyników gospodarczych pracodawcy...182 ŹRÓDŁA PRAWA PRACY Ustalenie regulaminu pracy bez uzgodnienia z organizacją związkową...185 Charakter prawny porozumienia zbiorowego partnerów społecznych...186 Zawieszenie stosowania przepisów prawa pracy z powodu złej sytuacji finansowej pracodawcy...187 Stosowanie układu zbiorowego po przejęciu zakładu pracy...188 Swoboda pracodawcy w sprawie związania się układem zbiorowym...189 Zmiana układu zbiorowego na niekorzyść pracowników... 191 Rozwiązanie układu zbiorowego z upływem okresu, na jaki był zawarty...192 Wypowiedzenie warunków umowy o pracę po przejęciu zakładu...193 Ustalenie regulaminów wynagradzania i pracy przed utworzeniem związku zawodowego...194 Rozwiązanie układu zbiorowego bez zastąpienia go nowym układem ani regulaminem wynagradzania...194 Obowiązek zasadności wypowiedzenia i konsultacji związkowej...195 Ustalenie warunków wynagradzania pracowników zarządzających zakładem pracy...197 URLOPY Udzielenie urlopu na żądanie...199 Skorzystanie z zaległego urlopu wypoczynkowego...201 Termin udzielenia urlopu... 202 Urlop wypoczynkowy a wychowawczy... 203 Urlop wypoczynkowy w okresie wypowiedzenia a zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy... 205 Udzielenie zaległego i bieżącego urlopu w okresie wypowiedzenia...207 Prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop...210 Choroba w czasie urlopu bezpłatnego... 211 Wykonywanie obowiązków w czasie urlopu bezpłatnego...212 Udzielenie urlopu przed nabyciem do niego prawa... 213 Bieg przedawnienia roszczenia o urlop wypoczynkowy...214 Rozpoczęcie urlopu a doba pracownicza...215 UPRAWNIENIA ZWIĄZANE Z RODZICIELSTWEM Ujawnienie ciąży przez pracownicę... 217 Poronienie przed upływem okresu wypowiedzenia...218 Przerwanie ciąży po okresie wypowiedzenia...218 Ochrona stosunku pracy w okresie ciąży...219 Rozwiązanie umowy z pracownicą w ciąży za porozumieniem stron... 220 Uchylenie się od skutków oświadczenia woli przez pracownicę w ciąży...221 Przedłużenie terminowej umowy o pracę do dnia porodu...222 Rozwiązanie umowy z pracownicą w ciąży nieobjętą ochroną związkową...223 Zaświadczenie lekarskie o ciąży...223 Dodatek wyrównawczy dla pracownicy w ciąży...224 Powrót do pracy po urlopie wychowawczym...225 ZAKAZ KONKURENCJI Niezawarcie umowy o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy...227 Treść umowy o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy... 228 Kara umowna w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu zatrudnienia... 230 Zamieszczenie umowy o zakazie konkurencji w umowie o pracę... 231
Zakaz podejmowania dodatkowego zatrudnienia...232 Znaczenie zakazu konkurencji po ustaniu zatrudnienia...234 Niewypłacenie odszkodowania przez pracodawcę...236 Błąd pracodawcy co do zasadności zawarcia umowy o zakazie konkurencji...237 Wcześniejsze rozwiązanie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu zatrudnienia..239 ZASADY WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO Odszkodowanie w miejsce przywrócenia do pracy...241 Wybór pracownika do zwolnienia...242 Wypowiedzenie umowy na czas nieokreślony wkrótce po jej zawarciu...242 Zmiana warunków zatrudnienia po przywróceniu do pracy...242 Żądanie przywrócenia do pracy a nielojalność pracownika...243 Brak obowiązku zaproponowania zwalnianemu pracownikowi innego zatrudnienia... 244 Zgłoszenie roszczeń na podstawie klauzuli sprzeczności z zasadami współżycia społecznego...245 Wypowiedzenie zmieniające dla chronionego pracownika... 246 RÓWNE TRAKTOWANIE W ZATRUDNIENIU I MOBBING Różnicowanie praw pracowników a dyskryminacja... 249 Nieprzyznanie osobom na stanowiskach kierowniczych dodatkowego odszkodowania z tytułu rozwiązania umowy o pracę... 250 Przyznanie dodatkowej odprawy tylko określonej grupie zwalnianych pracowników...251 Osiągnięcie wieku emerytalnego jako kryterium doboru do zwolnienia...252 Odszkodowanie za naruszenie zakazu dyskryminacji...253 Przedawnienie roszczenia o odszkodowanie za rozstrój zdrowia...254 Rozwiązanie stosunku pracy z powodu dyskryminacji...255 Dochodzenie roszczeń z tytułu dyskryminacji przez kandydata do pracy...256 Nierówność niepodyktowana przyczynami dyskryminującymi...257 Wykazanie mobbingu przez pracownika... 258 Długotrwałość nękania lub zastraszania...259 Podstawa prawna zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną mobbingiem... 260 Obiektywne kryteria oceny...261 Skutek mobbingu w postaci rozstroju zdrowia...262 Nieumyślne działania mobbera... 264 Ochrona w oparciu o przepisy kodeksu cywilnego...265 ODPOWIEDZIALNOŚĆ PORZĄDKOWA OBOWIĄZKI PRACODAWCY I PRACOWNIKA Kara porządkowa, a następnie wypowiedzenie...267 Obowiązek wysłuchania pracownika... 268 Osoby uprawnione do nakładania kar porządkowych... 269 Nieprowadzenie dokumentacji pracowniczej...270 Sprostowanie świadectwa pracy... 271 ODPOWIEDZIALNOŚĆ MATERIALNA Zasady odpowiedzialności materialnej pracowników...273 Niemożność stosowania zabezpieczeń wekslowych...274 Solidarna odpowiedzialność sprawców szkody wyrządzonej umyślnie...277 Szkoda w powierzonym mieniu niestanowiącym własności pracodawcy...278 Odpowiedzialność zatrudnionego wykonującego czynności z zakresu prawa pracy.279 Poświęcenie mniejszego dobra dla ratowania większego...279 Ograniczenie odszkodowania...280
Wyrządzenie szkody osobie trzeciej przy sposobności wykonywania obowiązków pracowniczych...281 Wyłączenie odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej... 282 Godzenie się przez pracownika z możliwością powstania szkody...283 Wskazanie podstaw odpowiedzialności pracownika...283 Wykazanie przez pracodawcę wysokości szkody... 284 Wyłączenie odpowiedzialności za niedobór w przypadku łącznego powierzenia mienia kilku pracownikom... 285 Pobranie przez pracownika pieniędzy za towar... 286 PRZEJŚCIE ZAKŁADU PRACY Przejęcie zadań wykonywanych przez poprzednika... 289 Skutki rozwiązania stosunku pracy przez zatrudnionego... 290 Zmiana przez przedsiębiorcę wykonawcy usługi...291 Faktyczne związanie pracownika z określoną częścią zakładu pracy...293 Brak likwidacji stanowisk pracy... 294 ZWOLNIENIA Z PRZYCZYN NIEDOTYCZĄCYCH PRACOWNIKÓW Dokonywanie wypowiedzeń zmieniających...295 Wypowiedzenia warunków zatrudnienia w związku ze zmianą zakładowych źródeł prawa pracy... 296 Rozwiązywanie umów na czas określony... 298 Uchylenie ochrony zatrudnienia mimo braku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy...300 Uchylenie ochrony w czasie urlopu wychowawczego...300 Niedopuszczalność równoczesnych zwolnień grupowych i indywidualnych... 302 Przyczyna wypowiedzenia a kryterium doboru do zwolnienia...303 Wskazanie likwidowanego stanowiska... 305 Wysokość wynagrodzenia jako jedyne kryterium doboru do zwolnienia...307 Potrzeba zwolnienia konkretnego pracownika... 308 Zaawansowana likwidacja stanowiska... 309 Zmiany wymagające zatwierdzenia przez podmiot niezależny od pracodawcy...310 Pozorna likwidacja stanowiska pracy...311 Swoboda zarządzania zakładem pracy przez pracodawcę... 312 Powierzenie dotychczasowych obowiązków pracownika innej osobie na podstawie umowy cywilnoprawnej... 313 Brak środków finansowych a niecelowość przywrócenia do pracy... 315 Skutki natychmiastowego rozwiązania umowy przez pracownika wobec niewypłacania mu pensji...316 Skutki rozwiązania umowy w następstwie odmowy przyjęcia wypowiedzenia zmieniającego przez pracownika... 317 Bezpodstawność wypłaty odprawy...318 Brak obowiązku przedkładania przez pracodawcę dokumentów dotyczących zmian organizacyjnych...319 WYPADKI PRZY PRACY Uzupełniająca odpowiedzialność pracodawcy...323 Przesłanki cywilnoprawnej odpowiedzialności pracodawcy...325 Wypadek podczas podróży służbowej...326 Ustalenie związku zdarzenia z pracą...327 Zewnętrzna przyczyna wypadku przy pracy...329 Uaktywnienie schorzenia tkwiącego w organizmie pracownika... 331 Choroba spowodowana warunkami pracy...333
WSTĘP Wiele przepisów kodeksu pracy oraz ustaw okołokodeksowych jest skonstruowanych w bardzo ogólny lub wieloznaczny sposób. Nierzadko nie nadążają one za zmieniającymi się warunkami pracy, układem stosunków gospodarczych oraz stosowanymi w praktyce elastycznymi formami zatrudnienia. Nie wyczerpują też wielości i odmienności sytuacji, jakie mogą wystąpić w każdym zakładzie pracy. Przykładowo nie określają katalogu przyczyn uzasadniających wypowiedzenie umowy o pracę ani nie wskazują konkretnych zachowań, które mogą złożyć się na zjawisko mobbingu lub dyskryminacji. Pozostawiają tym samym pracodawcom znaczną swobodę w praktycznym stosowaniu prawa, która nie zawsze prowadzi do rozwiązań uznawanych przez sądy pracy za zgodne z przepisami. Rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego, wydane na gruncie konkretnych spraw pracowniczych, uzupełniają kodeks pracy o niezwykle ważny aspekt praktyczny. Mają więc szczególne znaczenie przy wykładni przepisów tego kodeksu, zarówno dla pracodawców i pracowników, jak i dla sądów powszechnych orzekających w indywidualnych sprawach pracowniczych. Orzeczenia te stanowią ważny czynnik zapewniający, aby stosowanie poszczególnych instytucji prawa pracy było zgodne zarówno z przepisami powszechnie obowiązującymi, jak i ustawowym celem danej regulacji. Ważne miejsce w tej wykładni zajmują zasady współżycia społecznego jako element kształtujący prawa lub obowiązki stron stosunku pracy. W żadnej innej dziedzinie prawa nie są one wyeksponowane przez Sąd Najwyższy tak znacznie, jak w przypadku prawa pracy. Orzeczenia Sądu Najwyższego, także te mające status zasad prawnych, nie mają mocy powszechnie obowiązującej, wiążą bowiem tylko sądy powszechne orzekające w danej sprawie ze stosunku pracy. W praktyce mają jednak wiodące znaczenie dla wykładni i stosowania przepisów. Niniejszy zbiór zawiera 250 najważniejszych orzeczeń Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu szeroko rozumianego prawa pracy, tj. dotyczących zarówno kodeksu pracy, jak i ustaw okołokodeksowych, w tym w szczególności ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych oraz ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Wiele z prezentowanych w tej publikacji orzeczeń odnosi się także do regulacji z zakresu prawa cywilnego (np. orzeczenia dotyczące zasad i granic odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy wobec pracownika) bądź procedury cywilnej (np. orzeczenia dotyczące trybu docho-
10 Najważniejsze orzeczenia Sądu Najwyższego PRAWO PRACY dzenia cywilnych roszczeń uzupełniających z tytułu wypadków przy pracy lub ustalenia pracy w szczególnych warunkach). Zbiór został podzielony na kilka działów tematycznych związanych ze stosunkiem pracy. Dotyczą one: przepisów ogólnych, odpowiedzialności cywilnej pracodawcy, stosunku pracy i umowy o pracę, rozwiązania umowy o pracę i ustania stosunku pracy, czasu pracy, wynagrodzeń, źródeł prawa pracy, urlopów pracowniczych, uprawnień związanych z rodzicielstwem, zakazu konkurencji, zasad współżycia społecznego, równego traktowania w zatrudnieniu i mobbingu, odpowiedzialności porządkowej, praw i obowiązków pracodawcy i pracownika, odpowiedzialności materialnej, przejścia zakładu pracy, zwolnień z przyczyn niedotyczących pracowników oraz wypadków przy pracy. Izabela Zawacka