93 Subjective and objective evaluation of the results of cervical vertigo kinesitherapy SUMMARY Introduction: The study aimed at the subjective and objective evaluation of the results of cervical vertigo kinesitherapy. Material and methods: the perivertebral cervical muscles, isometric exercises of the neck muscles, relaxation exercises, habituation exercises, posture exercises, exercises in of videonystagmography and cervical spine mobility measurements before Results: Conclusions: Key words: cervical vertigo, videonystagmography, kinesitherapy Otrzymano/Received: 20.01.2011 Zaakceptowano do druku/accepted: 31.01.2011 Laryngologicznej II Katedry Otolaryngologii UM Kierownik: prof. dr hab. med. J. Olszewski /Authors contribution: Konflikt interesu/conflicts of interest: Adres do korespondencji/ Address for correspondence: Jurek Olszewski Laryngologicznej tel./fax 42-6393580 jurek.olszewski@umed.lodz.pl Otolaryngol Pol 2011; 65 (3a): 93-99 Zawroty głowy mogą stanowić objaw wielu chorób, a przyczyny ich są bardzo różnorodne zarówno pod względem mechanizmów patogenetycznych, jak i umiejscowienia procesu [1]. Duże znaczenie w mechanizmach zachowania równowagi mają bodźce czucia głębokiego pochodzące z tkanek szyi, a więc mięśni, powięzi, ścięgien, a zwłaszcza stawów kręgosłupa szyjnego [2, 3]. Należy także pamiętać, że poprzez szyję przebiegają ważne pnie naczyniowe zaopatrujące w tlen ośrodkowy układ nerwowy. Pewne ruchy w obrębie szyi mogą się odbijać niekorzystnie na krążeniu kręgowym, powodując niedotlenienie w zakresie tętnic kręgowych i podstawnej mózgu [4]. Nawracające zaburzenia równowagi i zawroty głowy mogą być także spowodowane poprzez zmiany zwyrodnieniowe, zapalne i pourazowe istniejące w obrębie szyjnego odcinka kręgosłupa [2, 5, 6]. Niezwykle istotna dla oceny stanu pacjenta staje się więc wnikliwa diagnostyka. Kolejnym krokiem w rozwoju metod diagnostycznych stosowanych w otoneurologii jest wideonystagmografia polegająca na obserwacji za pomocą czułej, działającej na podczerwień kamery video ruchów gałek ocznych i ich następowej analizie za pomocą specjalnego programu komputerowego [1, 7]. Postępowaniem wspomagającym leczenie farmakologiczne [8] oraz chirurgiczne w przypadku zawrotów
94 PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS głowy pochodzenia szyjnego jest kinezyterapia polegająca na stosowaniu różnych form aktywności fizycznej o optymalnie dostosowanym do choroby obciążeniu. Dobór ćwiczeń zależy od stanu funkcjonalnego i zamierzonego celu i można je podzielić na [9 11]: bierne, czynno-bierne, samowspomagane, w odciążeniu, czynne, z oporem, redresje, wyciągi, synergistyczne, oddechowe, relaksacyjne, pionizacji i nauki chodzenia. W skład kinezyterapii ogólnej wchodzą następujące ćwiczenia: ogólnokondycyjne, gimnastyki porannej, w wodzie, sport inwalidów. Metody kinezyterapeutyczne, uznawane za najbardziej efektywne i precyzyjne sposoby aplikowania ruchu, często są rozbudowane o część diagnostyczną i wykorzystują specjalne techniki wypracowane z wykorzystaniem wiedzy z zakresu anatomii, fizjologii i biomechaniki [12 14]. W ostatnich latach w leczeniu zawrotów głowy zalecana jest rehabilitacja ruchowa, ponieważ ma bardzo dobry efekt terapeutyczny, na co wskazują liczni autorzy [6, 13, 14]. Celem badań jest subiektywna i obiektywna ocena wyników leczenia zawrotów głowy pochodzenia szyjnego za pomocą kinezyterapii. Badania przeprowadzono na grupie losowo wybranych 100 chorych, w tym 65 kobiet w wieku 20 76 lat (średnia wieku 42±0,5) i 35 mężczyzn w wieku 20 73 lat (średnia wieku 40±0,5), których podzielono na 2 grupy: I badaną, licząca 50 chorych (41 kobiet i 9 mężczyzn) z zawrotami głowy pochodzenia szyjnego, II porównawczą, składająca się z 50 zdrowych osób (24 kobiet i 26 mężczyzn) bez zawrotów głowy. W zależności od obrazu radiologicznego szyjnego odcinka kręgosłupa podzielono grupę I na cztery podgrupy ze: spłyconą lordozą, osteofitami, dyskopatią oraz dyskopatią i osteofitami. U wszystkich pacjentów zastosowano indywidualnie dobrany cykl ćwiczeń uwzględniający dotychczasowy przebieg choroby oraz ewentualne przeciwwskazania i obejmujący: relaksację poizometryczną mięśni okołokręgosłupowych w odcinku szyjnym, ćwiczenia izometryczne mięśni szyi, a także ćwiczenia relaksacyjne, habituacyjne, koordynujące postawę i orientację przestrzenną przez okres 2 miesięcy. Pacjenci przez pierwsze pięć dni wykonywali ćwiczenia pod kontrolą terapeuty, a następnie po udzieleniu instruktażu ćwiczyli samodzielnie w domu (3x dziennie). Obiektywna ocena skuteczności zastosowanej terapii odbywała się (przed oraz po 2 tygodniach, po miesiącu i po 2 miesiącach) za pomocą badania wideonystagmograficznego oraz pomiarów ruchomości odcinka szyjnego kręgosłupa. Na badanie wideonystagmograficzne składała się rejestracja: oczopląsu samoistnego, wahadłowego ruchu gałek ocznych, oczopląsu położeniowego, oczopląsu szyjnego w teście skrętu szyi, oczopląsu indukowanego kalorycznie. Ocena dokonana została przed cyklem terapeutycznym oraz po cyklu zabiegów. Subiektywna ocena efektów terapii dokonana była na podstawie opinii pacjenta, przed cyklem i po cyklu zabiegów terapeutycznych, według kryteriów Silvoniemiego w skali od 0 do 4, gdzie: 0 brak objawów, 1 chwilowe napadowe zawroty głowy związane z ruchem głowy, 2 lekkie zawroty głowy, niestabilność chodu, 3 umiarkowane zawroty głowy, niewielkie zaburzenia równowagi, 4 silne zawroty głowy, nudności, wymioty, silne zaburzenia równowagi. Wyniki badań poddano analizie statystycznej, obliczając wartość średnią (X) i odchylenie standardowe (SD). Wyniki Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że w grupie I (badanej) przeważały kobiety w przedziale wiekowym 51 60 lat i powyżej 60 lat, odpowiednio w 17 przypadkach (17,0%) i w 12 przypadkach (12,0%), natomiast mężczyzn było po 2 w przedziałach wiekowych 20 30 i 51 60 oraz 3 (3,0%) powyżej 60 lat (Tab. I). Z kolei w grupie II (porównawczej) zarówno wszystkie kobiety, jak i mężczyźni byli w przedziale wiekowym 20 30 lat, odpowiednio w 24 przypadkach (24%) i w 26 przypadkach (26%). W tabeli II zestawiono badanych chorych w zależności od czasu występowania zawrotów głowy pochodzenia szyjnego. I tak najczęściej w grupie I zawroty trwały od 1 miesiąca do 1 roku w 13 przypadkach u kobiet (20,0%) i u 3 mężczyzn (8,57%), powyżej 5 lat w 15 przypadkach u kobiet (23,08%), oraz od 1 do 5 lat odpowiednio u 9 kobiet (13,85%) i 5 mężczyzn (14,29%). W grupie II chorzy nie podawali występowania zawrotów głowy. Wśród objawów towarzyszących zawrotom głowy w grupie I najczęściej odnotowano następujące (Tab. III): bóle odcinka szyjnego kręgosłupa 34-krotnie (52,31%) u kobiet i 6-krotnie (17,14%) u mężczyzn, dezorientację i lęk odpowiednio 30-krotnie (46,15%) i 4-krotnie (11,43%), bóle głowy odpowiednio 29-krotnie (44,62%) i 2-krotnie (5,71%) oraz mrowienie twarzy i kończyn górnych odpowiednio 25-krotnie (38,46%) i 2-krotnie (5,71%), natomiast w grupie II dominującym objawem były bóle głowy odpowiednio 11-krotnie (16,92%) u kobiet i 5-krotnie (14,29%) u mężczyzn. W odróżnieniu od grupy porównawczej (II) w grupie I stwierdzono zmiany radiologiczne odcinka szyjnego kręgosłupa pod postacią (Tab. IV): zniesienia lordozy szyjnej w 12 przypadkach u kobiet (18,46%)
95 Tabela I. Grupa 20 30 31 40 41 50 51 60 K M K M K M K M K M K M n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % I badana 1 1,0 2 2,0 3 3,0 0 0 8 8,0 2 2,0 17 17,0 3 3,0 12 12,0 2 2,0 41 41,0 9 9,0 II porównawcza 24 24,0 26 26,0 0 0,0 0 0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0,0 0,0 0 0,0 0 0,0 24 24,0 26 26,0 25 25,0 28 28,0 3 3,0 0 0 8 8,0 2 2,0 17 17,0 3 3,0 12 12,0 2 2,0 65 65,0 35 35,0 Tabela II. Czas trwania Grupa I (badana) Grupa II (porównawcza) K M K M K M n % n % n % n % n % n % Brak zawrotów 0 0,00 0 0,00 24 36,92 26 74,29 24 36,92 26 74,29 4 6,15 1 2,86 0 0,00 0 0,00 4 6,15 1 2,86 13 20,00 3 8,57 0 0,00 0 0,00 13 20,00 3 8,57 1-5 lat 9 13,85 5 14,29 0 0,00 0 0,00 9 13,85 5 14,29 15 23,08 0 0,00 0 0,00 0 0,00 15 23,08 0 0,00 Liczba badanych 41 63,08 9 25,71 24 36,92 26 74,29 65 100,00 35 100,00 Tabela III. Objawy Dezorientacja i wymioty Grupa I (badana) Grupa II (porównawcza) K M K M K M n % n % n % n % n % n % 30 46,15 4 11,43 0 0,00 0 0,00 30 46,15 4 11,43 22 33,85 1 2,86 1 1,54 1 2,86 23 35,38 2 5,71 29 44,62 2 5,71 11 16,92 5 14,29 40 61,54 7 20,00 Bóle okolicy szyj- Zaburzenia widzenia Mrowienie Zaburzenia precyzji ruchów Zaburzenia 34 52,31 6 17,14 3 4,62 8 22,86 37 56,92 14 40,00 22 33,85 3 8,57 1 1,54 0 0,00 23 35,38 3 8,57 22 33,85 2 5,71 1 1,54 2 5,71 23 35,38 4 11,43 25 38,46 2 5,71 0 0,00 1 2,86 25 38,46 3 8,57 15 23,08 2 5,71 0 0,00 0 0,00 15 23,08 2 5,71 1 1,54 1 2,86 0 0,00 1 2,86 1 1,54 2 5,71 Liczba badanych 41 63,08 9 25,71 24 36,92 26 74,29 65 100,00 35 100,00
96 PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS i w 3 przypadkach (8,57%) u mężczyzn, dyskopatii i osteofitów odpowiednio w 13 przypadkach (20,0%) i w 2 przypadkach (5,71%), dyskopatii odpowiednio w 7 przypadkach (10,77%) i w 1 przypadku (2,86%) oraz osteofitów odpowiednio w 5 przypadkach (7,69%) i w 1 przypadku (2,86%). Jedynie w 4 przypadkach (6,15%) u kobiet oraz w 2 przypadkach (5,71%) u mężczyzn nie zaobserwowano zmian radiologicznych odcinka szyjnego kręgosłupa. Analizowane średnie wartości (w cm) zakresu ruchomości odcinka szyjnego kręgosłupa w grupie I przestawiały się następująco (Tab. V): wyprost w badaniu I 4,05±0,32 u kobiet i 4,33±0,35 u mężczyzn, w badaniu II odpowiednio 4,62±0,41 i 4,89±0,46, w badaniu II i IV u kobiet obserwowano dalszy wzrost odpowiednio 4,88±0,50 i 4,89±0,51, a u mężczyzn nieznaczny spadek odpowiednio 4,83±0,49 i 4,83±0,51. Podobne zależności występują w przypadku zgięcia, a mianowicie wzrost badanego parametru u kobiet w kolejnych badaniach po zabiegach kinezyterapii, natomiast u mężczyzn w badaniu II i IV wartości te są identyczne. Największą ruchomość odcinka szyjnego kręgosłupa stwierdzono podczas rotacji w prawo u kobiet w badaniu I 5,7±0,42 i w badaniu IV 6,65±0,48 oraz u mężczyzn odpowiednio 5,89±0,44 i 7,00±0,61, a także podczas rotacji w lewo odpowiednio 5,95±0,51 i 6,79±0,49 oraz 6,44±0,55 i 7,28±0,66. W grupie porównawczej (II) ruchomość odcinka kręgosłupa była na takim samym poziomie we wszystkich badaniach. Liczba chorych w grupie I ze zmianami parametrów w badaniu wideonystagmograficznym po leczeniu kinezyterapią zmniejszała się w kolejnych okresach, tj. po 2 tygodniach, po 1 miesiącu i po 2 miesiącach, co ilustruje tabela VI. Przy czym w badaniu IV nadal utrzymywały się zmiany: kalibracji w 16 przypadkach (32%), śledzenia ciągłego 0,3 Hz w 25 przypadkach (50,0%), śledzenia ciągłego 0,45 Hz w 31 przypadkach (62,0%), śledzenia ciągłego 0,6 Hz w 38 przypadkach (76,0%) i utrzymywanie się oczopląsu samoistnego w 1 przypadku (2,0%). Zarówno w przypadku składowej skośnej, jak i poziomej oraz pionowej (badania wideonystagmograficznego) w poszczególnych pozycjach położeniowych, wg Nylena, liczba chorych w grupie I z nieprawidłowymi wynikami zmniejszała się w II, II i IV badaniu po zastosowanej kinezyterapii, co przedstawiono w tabeli VII. Subiektywna ocena efektów terapii ruchowej zawrotów głowy pochodzenia szyjnego, wg kryteriów Silvoniemiego, (w skali od 0 do 4 pkt) w grupie I przestawiała się następująco (Tab. VIII): w badaniu I (wstępnym) u kobiet 2,93±0,63 i mężczyzn 2,60±0,47, w badaniu II (po 2 tygodniach leczenia) odpowiednio 1,34±0,21 i 1,22±0,19, w badaniu III (po miesiącu leczenia) odpowiednio 0,83±0,11 i 0,56±0,10 oraz po 2 miesiącach leczenia odpowiednio 0,63±0,08 i 0,33±0,05. Omówienie Zawroty głowy pochodzenia szyjnego są kontrowersyjną jednostką nozologiczną, głównie ze względu na trudności diagnostyczne [1, 6]. Wciąż jednak brak jest klarownych kryteriów rozpoznawania zawrotów głowy pochodzenia szyjnego, co jest przyczyną braku badań określających skalę tego zjawiska. Zaburzenia krążenia w pozaczaszkowym odcinku tętnic kręgowych spowodowane zmianami zwyrodnieniowymi kręgosłupa mogą manifestować się występowaniem oczopląsu szyjnego. Oczopląs szyjny jest wywoływany za pomocą testu skrętu szyi (TSS), który został wprowadzony w 1964 roku przez Greinera i wsp. [wg 1], a jego przydatność w diagnostyce otoneurologicznej podkreślają także inni autorzy [1, 6, 14]. Odgięcie głowy do tyłu i skręt do boku powoduje duże zwężenie tętnicy kręgowej po przeciwnej stronie, lecz w warunkach fizjologicznych to zaburzenie przepływu krwi jest kompensowane przez krążenie w tętnicy drugostronnej. W spondylozie szyjnej, gdy tętnice kręgowe są uciśnięte przez osteofity bądź istnieje skurcz naczyniowy przy skręcie szyi, przepływ może się znacznie zmniejszyć [12]. Związek zmian zwyrodnieniowych odcinka szyjnego kręgosłupa z zawrotami głowy, szczególnie o charakterze przewlekłym, jest często podkreślany w piśmiennictwie [2, 12]. W przeprowadzonych badaniach własnych wykazano również, iż jedynie w 8 przypadkach (16%) nie występowały zmiany radiologiczne w odcinku szyjnym kręgosłupa, natomiast w pozostałych 42 przypadkach (84%) opisano odchylenia pod postacią: zniesienia lordozy szyjnej, dyskopatii, osteofitów oraz jednocześnie dyskopatii i osteofitów. Test używany w diagnostyce zawrotów głowy pochodzenia szyjnego powinien nie powodować bólu i stresu, powinien być także łatwy do wykonania w relatywnie krótkim czasie przy użyciu nie bardzo skomplikowanych metod diagnostycznych. Wydaje się, że test skrętu szyi wykonywany podczas badania VNENG i USG tętnic kręgowych spełnia te założenia i jest metodą idealnie dobraną do patogenezy tej choroby. Dlatego też został wykorzystany w niniejszej pracy. Z uzyskanych danych wynika, że zawrotom głowy towarzyszyły najczęściej następujące objawy: bóle odcinka szyjnego kręgosłupa u 52,31% kobiet i 17,14% mężczyzn, dezorientacja i lęk odpowiednio u 46,15% i 11,43%, bóle głowy odpowiednio u 44,62% i 25,71% oraz mrowienie twarzy i kończyn górnych odpowiednio u 38,46% i 5,71%. Leczenie zawrotów głowy pochodzenia szyjnego jest sprawą niezwykłe trudną [12, 13]. Wynika to z mnogości czynników mogących do zawrotu doprowadzić. Z badań przeprowadzonych przez National Institutes of Health (NIH) wynika, że u 90 milionów miesz-
97 Tabela IV. Zmiany radiologiczne odcinka - Grupa I (badana) Grupa II (porównawcza) K M K M K M n % n % n % n % n % n % Zniesiona lordoza 12 18,46 3 8,57 0 0,00 0 0,00 12 18,46 3 8,57 Dyskopatia 7 10,77 1 2,86 0 0,00 0 0,00 7 10,77 1 2,86 5 7,69 1 2,86 0 0,00 0 0,00 13 20,00 2 2,86 Dyskopatia 13 20,00 2 5,71 0 0,00 0 0,00 13 20,00 2 5,71 Brak zmian 4 6,15 2 5,71 24 36,92 26 74,29 28 43,08 28 80,00 Liczba badanych 41 63,08 9 25,71 24 36,92 26 74,29 65 100,00 35 100,00 Tabela V. Badane parametry Badanie I Badanie II Badanie III Badanie IV K M K M K M K M Wyprost 4,05±0,32 4,33±0,35 4,62±0,41 4,89±0,46 4,88±0,50 4,83±0,49 4,89±0,51 4,83±0,51 2,43±0,22 3,00±0,29 2,59±0,25 3,11±0,31 2,62±0,26 3,11±0,30 2,71±0,27 3,11±0,31 3,44±0,29 3,72±0,33 4,65±0,37 4,89±0,36 4,78±0,36 4,83±0,37 4,87±0,38 4,89±0,38 4,28±0,35 4,33±0,36 4,73±0,38 5,00±0,42 4,88±0,38 5,11±0,43 4,89±0,38 5,17±0,43 Rotacja w prawo 5,7±0,42 5,89±0,44 6,54±0,49 6,94±0,54 6,65±0,47 7,00±0,62 6,65±0,48 7,00±0,61 Rotacja w lewo 5,95±0,51 6,44±0,55 6,65±0,52 7,22±0,66 6,76±0,53 7,28±0,65 6,79±0,49 7,28±0,66 Tabela VI. Badane parametry Badanie I Badanie II (po 2 tygodniach) Badanie III Badanie IV Zmiany Bez zmian Zmiany Bez zmian Zmiany Bez zmian Zmiany Bez zmian n % n % n % n % n % n % n % n % Kalibracja 27 54,00 23 46,00 24 48,00 26 52,00 20 40,00 30 60,00 16 32,00 34 68,00 37 74,00 13 26,00 33 66,00 17 34,00 27 54,00 23 46,00 25 50,00 25 50,00 45 90,00 5 10,00 40 80,00 10 20,00 36 72,00 14 28,00 31 62,00 19 38,00 48 96,00 2 4,00 45 90,00 5 10,00 43 86,00 7 14,00 38 76,00 12 24,00 8 16,00 42 84,00 2 4,00 48 96,00 0 0,00 50 100,00 1 2,00 49 98,00 kańców Ameryki Północnej (42% populacji tego kraju) przynajmniej jeden raz w życiu wystąpił epizod zawrotów głowy. Częstotliwość występowania tego objawu wzrasta wraz z wiekiem i u osób po 65. roku życia występuje on u 25% badanych. Mimo prowadzonych od 20. lat ubiegłego wieku badań nad zawrotami głowy pochodzenia szyjnego, problem terapii zawrotów głowy, jak i ich diagnostyki nadal pozostaje nierozwiązany.
98 PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS Tabela VII. wej (II, III i IV) I II III IV I II III IV I II III IV n n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % 27 54,00 4 8,00 7 14,00 7 14,00 15 30,00 2 4,00 1 2,00 0 0,00 24 48,00 4 8,00 7 14,00 6 12,00 Na plecach "O" 35 70,00 27 54,00 17 34,00 14 28,00 22 44,00 12 24,00 5 10,00 3 6,00 32 64,00 24 48,00 17 34,00 13 26,00 36 72,00 14 28,00 11 22,00 9 18,00 23 46,00 8 16,00 8 16,00 6 12,00 32 64,00 13 26,00 7 14,00 9 18,00 39 78,00 13 26,00 9 18,00 8 16,00 26 52,00 8 16,00 8 16,00 5 10,00 34 68,00 13 26,00 9 18,00 7 14,00 Na boku prawym 32 64,00 23 46,00 19 38,00 13 26,00 23 46,00 8 16,00 9 18,00 7 14,00 30 60,00 19 38,00 15 30,00 12 24,00 Na boku lewym 37 74,00 20 40,00 23 46,00 15 30,00 25 50,00 8 16,00 10 20,00 8 16,00 34 68,00 18 36,00 19 38,00 11 22,00 Rosé 38 76,00 16 32,00 14 28,00 13 26,00 22 44,00 5 10,00 5 10,00 4 8,00 37 74,00 15 30,00 12 24,00 12 24,00 W badaniach własnych, jako jedną z alternatywnych metod leczenia zawrotów głowy pochodzenia szyjnego zastosowano kinezyterapię. Pamiętać należy, że leczenie za pomocą fizjoterapii, choć staje się z każdym dniem coraz bardziej popularne, traktowane jest jako leczenie wspomagające i wciąż jego rola jest niedoceniana. Coraz częściej różni autorzy zwracają uwagę na ekonomikę i ogólnodostępność leczenia. Tak też trzeba tłumaczyć nasilający się trend w kierunku fizjoterapii oraz alternatywnych metod leczenia zawrotów głowy pochodzenia szyjnego. Liczba chorych w grupie I ze zmianami parametrów w badaniu wideonystagmograficznym po leczeniu kinezyterapią zmniejszała się w kolejnych okresach. I tak, w badaniu IV nadal utrzymywały się zmiany: kalibracji w 32% przypadków, śledzenia ciągłego 0,3 Hz w 50% przypadków, śledzenia ciągłego 0,45 Hz w 62,0% przypadków, śledzenia ciągłego 0,6 Hz w 76,0% przypadków i utrzymywał się oczopląs samoistny w 2,0% przypadków. Analizowane średnie wartości zakresu ruchomości odcinka szyjnego kręgosłupa w grupie badanej wykazywały tendencję wzrostową u kobiet (największe w badaniu po 2 miesiącach terapii ruchowej), natomiast u mężczyzn wartości te w badaniu III (po miesiącu terapii) oraz w badaniu IV (po 2 miesiącach terapii) były zwykle na tym samym poziomie, za wyjątkiem rotacji w prawo i lewo. Mniejsza ruchomość odcinka szyjnego kręgosłupa po terapii ruchowej u mężczyzn wynika zapewne z tego, że kobiety bardziej solidnie i chętniej wykonują ćwiczenia kinezyterapeutyczne. Z kolei na podstawie przeprowadzonej subiektywnej skali ocena zawrotów głowy (wg kryteriów Silvoniemiego) stwierdzono, że u większości chorych (82,3%) nastąpiło całkowite ustąpienie lub znacznego stopnia zmniejszenie ich nasilenia. Wnioski 1. Istnieje ścisły związek między zmianami radiologicznymi odcinka szyjnego kręgosłupa pod postacią: zniesienia lordozy, dyskopatii, osteofitów lub jednocześnie dyskopatii i osteofitów a występowaniem zawrotów głowy pochodzenia szyjnego (w 88,0% przypadków). 2. Pod wpływem kompleksowej terapii ruchowej nastąpiła w grupie badanej znaczna poprawa ruchomości odcinka szyjnego kręgosłupa, dużo większa u kobiet niż mężczyzn. 3. W przeprowadzonych badaniach zarówno obiektywnych (wideonystagmografia) jak i subiektywnych (ocena wg kryteriów Silvoniemiego) wykazano u większości chorych (82,3%) całkowite ustąpienie lub znacznego stopnia zmniejszenie nasilenia zawrotów głowy pochodzenia szyjnego.
99 Tabela VIII. kryteriów Silvoniemiego (w skali od 0 do 4) Grupa I (badana) Grupa II (porównawcza) K M K M 2,93±0,63 2,6±0,47 0,00±0,00 0,00±0,00 Badanie II (po 2 tygodniach) 1,34±0,21 1,22±0,19 0,00±0,00 0,00±0,00 0,83±0,11 0,56±0,10 0,00±0,00 0,00±0,00 0,63±0,08 0,33±0,05 0,00±0,00 0,00±0,00 4. Terapia ruchowa zawrotów głowy jest alternatywną, tanią i bardzo skuteczną metodą leczenia. 1. Kaźmierczak H. Wybrane zagadnienia diagnostyki zawrotów głowy. Pol Merk Lek. 2005; 19 (111): 459 460. 2. Januszko L, Siwik P. Zaburzenia wegetatywne w spondylozie szyjnej. Post Rehab. 1997; 11 (2): 29 33. 3. Morawiec Sztandera A. Fizjologia układu równowagi. Vertigoprofil 2008; 2 (3): 18 27. 4. Pawlak-Osińska K, Kaźmierczak. Zawrót szyjny etiologia, diagnostyka i terapia. Pol Merk Lek. 2005; 19 (111): 456 458. 5. Dvir Z, Prushansky T. Cervical muscles strength testing: Methods and clinical implications. J Manip Physiol Ther. 2008; 31 (7): 518 524. 6. Olszewski J, Majak J, Pietkiewicz P. Repetowski M. Analiza wyników badań diagnostycznych i ich związek z rozpoznawaniem zawrotów głowy pochodzenia szyjnego. Pol Merk Lek. 2005; 19 (111): 393 395. 7. Mosca F, Sicignano S, Leone CA. Bening positional paroxysmal vertigo: videonystagmographic study using rotator test. Acta Otorhinolaryngol Ital. 2003; 23 (2): 67 72. 8. Woroń J, Trąbka-Janik E, Filipczak-Bryniarska I, Kostka- -Trąbka E. Racjonalna farmakoterapia zawrotów głowy leki oryginalne czy generyczne. Vertigoprofile 2008; 2 (4): 23 28. 9. Kvale A, Wilhelmsen K, Fiske H.A. Physical findings in patients with dizziness undergoing a group exercise programme. Physiother. Res Int. 2008;13 (3): 162 175. 10. Olszewski J. Fizjoterapia w otolaryngologii dla studentów fizjoterapii. a medica press, Bielsko-Biała 2005. 11. Teggi R, Caldirola D, Fabiano B, Recanati P, Bussi M. Rehabilitation after acuse vestibular disorders. J Laryngol Otol. 2008; 13: 1 6. 12. Olszewski J, Repetowski M. Analiza kliniczna chorych z zawrotami głowy pochodzenia szyjnego w materiale własnym. Otolaryngol Pol.2008; 62 (3): 283 287. 13. Pośpiech L. Rehabilitacja ruchowa zawrotów głowy i zaburzeń równowagi w praktyce lekarskiej. Otorynolaryngologia 2002; 1 (1): 21 26. 14. Repetowski M, Olszewski J, Łuszcz C. Fizjoterapia w zawrotach głowy pochodzenia szyjnego. Kwart Ortop. 2006; 2: 156 161.