WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA EMERYTALNEGO redakcja naukowa Teresa Bińczycka-Majewska Mirosław Włodarczyk Zamów książkę w księgarni internetowej Warszawa 2015
Recenzent Dr hab. Jakub Stelina, prof. UG Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Katarzyna Gierłowska Opracowanie redakcyjne Szymon Makuch Łamanie Wolters Kluwer Układ typograficzny Marta Baranowska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl P I K Copyright by Wolters Kluwer SA, 2015 ISBN 978-83-264-8238-0 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 19 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Spis treści Wykaz skrótów / 9 Część pierwsza Wprowadzenie / 17 Mirosław Włodarczyk Ubezpieczenia społeczne w spuściźnie naukowej profesora Wacława Szuberta / 19 Część druga Zagadnienia prawa emerytalnego / 27 Teresa Bińczycka-Majewska Współczesne problemy prawa emerytalnego i aktualne kierunki zmian / 29 Marcin Zieleniecki Obowiązkowość i dobrowolność ubezpieczenia emerytalnego / 70 Radosław Pacud Powszechne Towarzystwa Emerytalne wobec zmiany funkcjonowania OFE / 87 Tatiana Wrocławska Idea międzypokoleniowego podziału pracy jako kryterium obowiązkowego przejścia na emeryturę w świetle stanowiska Trybunału Sprawiedliwości UE / 109 5
Spis treści Ewa Kulesza Płatnicy składek ubezpieczeniowych jako administratorzy danych osobowych wybrane zagadnienia / 134 Krzysztof Stefański Przesłanki nabycia prawa do wcześniejszej emerytury w związku z pracą w szczególnych warunkach w świetle najnowszego orzecznictwa / 157 Dariusz Makowski Kompetencje kontrolno-nadzorcze Państwowej Inspekcji Pracy w przedmiocie ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (w świetle orzecznictwa sądowego) / 168 Barbara Czyżewska Emerytura częściowa / 191 Krzysztof Walczak Postanowienia autonomicznych źródeł prawa pracy obowiązujących u pracodawców przedsiębiorców zwiększające wymiar emerytury / 209 Helena Szewczyk Prawo do emerytury rolniczej. Stan obecny i perspektywy zmian / 221 Anna Reda-Ciszewska Cywilnoprawne umowy o zatrudnienie w prawie ubezpieczeń społecznych / 245 Maciej Zarzycki Geneza i analiza kształtu portfela inwestycyjnego OFE oraz pobieranych przez nie opłat. Postulaty de lege ferenda / 262 6
Spis treści Część trzecia Varia / 285 Anna Kosut Kilka uwag w kwestii ubezpieczenia od bezrobocia / 287 Magdalena Paluszkiewicz Obowiązek pracodawcy zapewnienia osobie niepełnosprawnej niezbędnych racjonalnych usprawnień / 309 Katarzyna Roszewska Wygaśnięcie mandatu wójta na skutek orzeczenia o niezdolności do pracy / 329 Paulina Dzwonnik Postępowanie prowadzone przez inspektora sanitarnego w sprawie choroby zawodowej / 352 7
Wykaz skrótów Akty prawne dyrektywa 95/46/WE dyrektywa 2000/78/WE k.c. k.k. Konstytucja RP Konwencja dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych (Dz. Urz. WE L 281 z 23.11.1995, s. 31; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 15, s. 355, z późn. zm.) dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz. Urz. WE L 303 z 2.12.2000, s. 16; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 4, s. 79) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169) 9
Wykaz skrótów k.p. k.p.a. k.r.o. k.w. k. wyb. nowelizacja z 25 marca 2011 r. ustawa z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie- czeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 637) nowelizacja z 11 maja 2012 r. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.) ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 267 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 788 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 482 z późn. zm.) ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. Nr 21, poz. 112 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 75, poz. 398 z późn. zm.) nowelizacja ustawa z dnia 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad z 6 grudnia 2013 r. wypłaty emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych (Dz. U. poz. 1717) r.ch.z. rozporządzenie nr 883/2004 rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1367) rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. UE L 166 z 30.04.2004, s. 1; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 5, s. 72, z późn. zm.) 10
Wykaz skrótów rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracow- ników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 z późn. zm.) r.w.e.p., rozporządzenie o wieku emerytalnym u.e.k. u.e.p. u.e.r., ustawa emerytalna u.o.d.o. u.o.f.f.e. u.r.z.s., ustawa o rehabilitacji ustawa o PIP ustawa scaleniowa u.s.u.s., ustawa systemowa u.u.s.r. ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1097) ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. Nr 237, poz. 1656 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1440 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1182 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 989 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721 z późn. zm.) ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 404 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr 51, poz. 396 z późn. zm.) ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 121 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1403 z późn. zm.) 11
Wykaz skrótów Orzeczenia ETS/TSUE wyrok ETS z dnia 5 marca 2009 r. w sprawie C-388/07 The incorporated Trustees of the Natio- nal Council of Ageing (Age Concern England) v. Secretary of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform, LEX nr 485095 Age Concern England Georgiev Hesja wyrok TSUE z dnia 11 kwietnia 2013 r. w sprawie C-335/11 HK Danmark, działający w imie- niu Jette Ring v. Dansk almennyttigt Boligselskab oraz HK Danmark, działający w imieniu Lone Skouboe Werge v. Dansk Arbejdsgiverforening, działający w imieniu Pro Display A/S w upadłości, LEX nr 1353947 HK Danmark Hörnfeldt Kücükdeveci Mangold Palacios de la Villa Petersen wyrok TSUE z dnia 18 listopada 2010 r. w sprawie C-250/09 W.I. Georgiev v. Techniczeski uniwersitet Sofia, filia Plowdiw, LEX nr 612132 wyrok TSUE z dnia 21 lipca 2011 r. w sprawie C-159/10 Gerhard Fuchs, Peter Köhler v. kraj związkowy Hesja, LEX nr 852337 wyrok TSUE z dnia 5 lipca 2012 r. w sprawie C-141/11 Torsten Hörnfeldt v. Posten Meddelande AB, LEX nr 1169796 wyrok TSUE z dnia 19 stycznia 2010 r. w sprawie C-555/07 Seda Kücükdeveci v. Swedex GmbH & Co. KG, LEX nr 550851 wyrok TSUE z dnia 22 listopada 2005 r. w sprawie C-144/04 Werner Mangold v. Rüdiger Helm, LEX nr 225999 wyrok ETS z dnia 16 października 2007 r. w sprawie C-411/05 Félix Palacios de la Villa v. Cortefiel Servicios SA, LEX nr 319479 wyrok TSUE z dnia 12 stycznia 2010 r. w sprawie C-341/08 Petersen v. Berufungsausschuss für Zahnärzte für den Bezirk Westfalen-Lippe, LEX nr 533912 12
Wykaz skrótów Rosenbladt R. Priggie, M. Fromm i V. Lambac wyrok TSUE z dnia 12 października 2010 r. w sprawie C-45/09 Gisela Rosenbladt v. Oellerking Gebäudereinigungsges. mbh, LEX nr 604013 wyrok TSUE z dnia 13 września 2011 r. w sprawie C-447/09 Reinhard Prigge, Michael Fromm, Volker Lambach v. Deutsche Lufthansa AG, LEX nr 898237 Czasopisma i publikatory BAS GSP GSP-Prz. Orz. M.P.Pr. M. Praw. ONSA OSA OSNAPiUS OSNCP OSNP OTK OTK-A OTK-B PiP PiZS Pol. Społ. Biuro Analiz Sejmowych Gdańskie Studia Prawnicze Gdańskie Studia Prawnicze. Przegląd Orzecznictwa Monitor Prawa Pracy Monitor Prawniczy Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria B Państwo i Prawo Praca i Zabezpieczenie Społeczne Polityka Społeczna 13
Wykaz skrótów Prok. i Pr.-wkł. PS PUSiG RPEiS Sł. Prac. UR USTiP Zb. Orz. ZNZE ZS TPP ZZZS Prokuratura i Prawo wkładka Przegląd Sądowy Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Służba Pracownicza Ubezpieczenia w Rolnictwie Ubezpieczenia Społeczne. Teoria i Praktyka Zbiór Orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji Zeszyty Naukowe Zakładu Europeistyki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Zabezpieczenie Społeczne. Teoria, Prawo, Praktyka. Zeszyty Naukowe Zakładu Zabezpieczenia Społecznego IPS UW Z Zagadnień Zabezpieczenia Społecznego Inne AFP FEP FRD FUS KNF KSAP MOP OFE PFON PFRON PIP Administradoras de Fondos de Pensiones (Prywatne Fundusze Emerytalne) Fundusz Emerytur Pomostowych Fundusz Rezerwy Demograficznej Fundusz Ubezpieczeń Społecznych Komisja Nadzoru Finansowego Krajowa Szkoła Administracji Publicznej Międzynarodowa Organizacja Pracy otwarty fundusz emerytalny Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Państwowa Inspekcja Pracy 14
Wykaz skrótów PPE PTE RPO TSUE (ETS) ZUS ZUZP pracownicze programy emerytalne powszechne towarzystwo emerytalne Rzecznik Praw Obywatelskich Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dawniej Europejski Trybunał Sprawiedliwości) Zakład Ubezpieczeń Społecznych zakładowe układy zbiorowe pracy 15
Część pierwsza Wprowadzenie
Mirosław Włodarczyk Ubezpieczenia społeczne w spuściźnie naukowej profesora Wacława Szuberta Sprawami ubezpieczeń społecznych prof. Wacław Szubert zajmował się od początku swojej działalności naukowej. Problematyki tej dotyczy jego pierwsza pozycja w dorobku naukowym, rozprawa doktorska Dzieje ubezpieczenia na wypadek bezrobocia w Anglii, która ukazała się w 1936 r. 1 Bezrobocie w tym opracowaniu traktowane jest jako ryzyko ubezpieczeniowe, a przeprowadzone na tej bazie badania były okazją do poznania wszystkich elementów konstrukcyjnych i ukazania aspektów praktycznych funkcjonowania instytucji ubezpieczenia społecznego w gospodarce rynkowej. Zawarte w rozprawie analizy dotykają więc zagadnienia przystępowania do ubezpieczenia, nabywania prawa do świadczeń ubezpieczeniowych, rodzajów świadczeń i ich wypłaty, gromadzenia funduszy ubezpieczeniowych oraz zasad organizacji i zarządzania tymi funduszami. Praca prof. Szuberta obejmuje badaniem tytułową instytucję ubezpieczeniową od momentu narodzin do czasu wielkiego kryzysu lat 30. XX w., co pozwoliło pokazać jej funkcjonowanie zarówno w okresach stabilnego rozwoju gospodarki, jak i w czasach głębokiej zapaści. Bez wątpienia dla autora analiza ekonomicznych, społecznych i prawnych uwarunkowań funkcjonowania przedmiotowej instytucji była okazją do poznania istoty ubezpieczenia społecznego i jego poszczególnych elementów konstrukcyjnych. Zawarta w książce charakterystyka instytucji, ustanowionej ustawą z 1911 r., skupia się na następujących jej elementach konstrukcyjnych. Pierwszy to warunki nabywania świadczeń na wypadek bezrobocia 1 W. Szubert, Dzieje ubezpieczenia na wypadek bezrobocia w Anglii, Warszawa 1936. 19
Mirosław Włodarczyk (posiadanie statusu bezrobotnego i rejestracja w tym charakterze, opłacanie składek przez wymagany okres, ustanie stosunku zatrudnienia w trybie nieograniczającym nabycia prawa do świadczenia). Kolejna kwestia to sposób gromadzenia funduszy ubezpieczeniowych. W tym przypadku jako pierwszy element autor poddaje analizie instytucję składki pobieranej zarówno od pracodawcy, jak i od zatrudnionego, wskazując jej wymiar i przesłanki jego różnicowania, jak również sposoby ściągania składki. Obok składek pracodawców i zatrudnionych trzecim źródłem dochodów funduszu ubezpieczeniowego od bezrobocia była dopłata (składka) ze strony Skarbu Państwa, stanowiąca 1/3 łącznej sumy składek wnoszonych przez pracodawców i pracowników. Przedmiotem dalszej analizy jest wymiar wypłacanych świadczeń oraz okoliczności, które mogą na niego wpływać, zwłaszcza te, które obrazują istotę i rozmiary ryzyka związanego z wprowadzeniem takiego ubezpieczenia. W pracy przedstawiona została również organizacja funduszu bezrobocia i zasady wypłaty świadczeń. Struktura organizacyjna funduszu składała się z zarządu centralnego, urzędów okręgowych, urzędów miejscowych oraz agencji miejscowych. Ostatnia struktura (agencje miejscowe) obciążona była zadaniem przyjmowania zgłoszeń od ubezpieczonych i ustalaniem prawa do świadczeń, zaś urzędy miejscowe świadczenia te wypłacały. Cała struktura administracyjna funduszu, a w tym także tryb rozpatrywania odwołań od negatywnych decyzji o przyznanie świadczeń, oceniane były jako proste w konstrukcji i sprawne w działaniu. Ważnym elementem systemu była współpraca z państwowym pośrednictwem pracy, umożliwiająca dyscyplinowanie zachowań ubezpieczonych i wymuszanie na nich korzystania ze świadczeń wyłącznie w przypadku przymusowego braku pracy. Mimo że uczestnictwo w tym systemie było obowiązkowe, a fundusz częściowo finansowany był ze Skarbu Państwa, prof. Szubert oceniał jego charakter jako czysto ubezpieczeniowy, o czym decydowały takie okoliczności, jak to, że prawo do świadczeń przysługiwało każdemu, kto stracił pracę i spełnił kilka określonych warunków przede wszystkim było to wykazanie się wniesieniem określonej liczby składek; prawo do świadczeń miało więc charakter roszczeniowy. Prawo to niezależne było też od stanu majątkowego uprawnionych. Interesującym i bardzo ważnym wielowątkowym nurtem zawartej w prezentowanym opracowaniu analizy są dalsze losy opisanego systemu ubezpieczeniowego, determinowane głównie zdobytymi w kolejnych latach jego stosowania doświadczeniami. Po zakończeniu I wojny 20
Ubezpieczenia społeczne w spuściźnie naukowej... światowej w 1920 r. dokonano pierwszej poważnej modyfikacji analizowanego modelu przede wszystkim wprowadzono jego powszechność (w odniesieniu do robotników), większą elastyczność organizacyjną (przez możliwość wyodrębnienia pewnych sektorów gospodarki, dopuszczenie do zarządzania określonych organizacji społecznych), podwyższono wymiar składki i wysokość świadczeń. Warto jednak podkreślić, że pomyślność i rozwój systemu ubezpieczenia od bezrobocia w Anglii w pierwszym dziesięcioleciu jego istnienia wynikały w dużej mierze z dobrej koniunktury w tym okresie, a przede wszystkim z niskiego bezrobocia. Pozwoliło to tej instytucji utrwalić się i upowszechnić. Depresja gospodarcza, która pojawiła się wkrótce, stała się przesłanką do zmian w funkcjonowaniu systemu ubezpieczenia. Już w kolejnym roku zaszła konieczność wydłużenia okresów pobierania świadczeń (z powodu wydłużania się okresów pozostawania bez pracy), lecz również obniżenia ich wymiaru. Do systemu świadczeniowego wprowadzono możliwość podjęcia przez rząd decyzji o wypłacie bezrobotnym, którzy wykorzystali już uprawnienia zasiłkowe, świadczeń o charakterze bezroszczeniowym, o których przyznaniu decydował minister pracy. Inna modyfikacja polegała na tym, że wymiar świadczenia, który ulegał w kolejnych latach podwyższeniu z uwagi na wzrost kosztów utrzymania, ostatecznie uzależniono od sytuacji rodzinnej bezrobotnego zrealizowano ten cel za pomocą rozwiniętego systemu dodatków rodzinnych do zasiłku dla bezrobotnych. Wskazane zjawiska powodowały większe niż przewidywano obciążenie funduszu bezrobocia i by uniknąć jego niewypłacalności konieczne stało się podwyższanie składek oraz korzystanie z pożyczek ze Skarbu Państwa. Okres wielkiego kryzysu spowodował ostateczne załamanie systemu finansowania świadczeń z funduszu bezrobocia w przyjętej dotychczas formie, a zebrane w tym czasie dodatkowe doświadczenia pozwoliły przygotować nową regulację, która miała odpowiadać potrzebom i wyzwaniom gospodarki rynkowej. W ustawie z 1934 r. zachowany został ubezpieczeniowy model świadczeń na rzecz bezrobotnych (oparty na składce, zrównoważonych kwotach dochodów i wydatków funduszu bezrobocia w skali roku oraz przyznający roszczenie do wypłaty zasiłku po spełnieniu określonych warunków), uzupełniony jednak o odrębny (nieubezpieczeniowy) system wypłaty dodatkowych zasiłków w przypadku przedłużania się bezrobocia ponad okresy objęte wypłatami z ubezpieczenia. 21